1. ¿Ti yaˈˈadujkypy ja tuˈu mä ja lugäärë tsujpë, ets ti diˈibë Abel yˈawijx jyëjpˈijx?

TË TSYUˈUJËNË etsë Abel tam tˈixy wiˈix ja byorreegë jyëˈxëˈëk pyëjkëˈëktë. Per ta yˈijxëˈëky ets jamtsoo nyasˈixë mä jyajy tyëˈkxy. Yëˈë nyijäˈäwëp ko mä tadë lugäär tap tuˈugë espäädë diˈib myëdäjtypyë jënˈyaˈank ets tim awdijtëëp, yëˈë yaˈˈadujkypy ja tuˈu parë kyaj pën tyëkët mä ja lugäärë tsujpë. Abelë tyääk tyeety japë nety të tsyëënëdë, per nipën mbäät kyanekytyëkë. Okpawinmayë Abel ko kyuwääy pyojkëneny mientrës pyäˈtˈixy tsäjpotm ets twinmay pën të yajkojˈyëty. ¡Mëjwiin kajaa Abel ttsojkënyëˈajty ets jyäˈtëdë tiempë parë jatëgokë Dios yˈitët oy mëdë naxwinyëdë jäˈäy!

2-4. ¿Wiˈix tyamë Abel xymyëgäjpxëm?

² Abel, ja myëmajtskpë yˈuˈungë Adán mëdë Eva, yëˈë tyam xymyëgäjpxëm. ¿Nmëdoˈojëm? Mbäät mjënäˈäny: “¿Per wiˈixëts nmëdowët pënë Abel tëëyëp yˈoˈknë?”. Jantsy tëyˈäjtën, tam nyëjkxnë naa tyëdujk mil jëmëjtëp mä jyëmbijty naxway. Biiblyë nanduˈun jyënaˈany ko oˈkpëty “nitii tkanijawëdë” (Ecl. 9:5, 10). Ets nan kyaj yajkujäˈäyë mä Biiblyë Abelë yˈää yˈayuk. Pääty, ¿wiˈix xymyëgäjpxëm?

³ Apostëlë Pablo duˈun tnimaytyakyë Abel: “Oy ja Abel të jyaˈoˈknë, dëˈën jaˈa extëmxyëp yˈakkajxy, jaˈa ko yajmaytyaˈaky wiˈix tmëbejky” (käjpxë Ebreeʉsʉty 11:4). ¿Wiˈix xymyëgäjpxëm? Mët yëˈëgyëjxm ja myëbëjkën. Abel yëˈë tim jawyiin yaˈijxë mëbëjkën. Mëkën tmëdäjtyë mëbëjkën, pes axtë tyambäät xypyudëjkëm. Pääty, pën nduˈunëmë mëjää ets nbanëjkxëmë yˈijxpajtën, duˈun nyaxy extëmxyëp xyjantsy myëgäjpxëm.

⁴ Mä Biiblyë kyaj nëgoo yajmaytyaˈagyë Abel, per ¿tijaty xytyukniˈˈijxëmë yˈijxpajtën ets ja mëbëjkën diˈib myëdäjt? Mä tyäˈädë kapitulo yaˈˈatsoojëmbitäˈänyë tyäˈädë yajtëˈëwën.

5. ¿Ti yˈandijpy ko Jesus jyënany “mä naxwinyëdë tsyondaky” ets tkuwijtsë Abel? (Ix nanduˈunë notë.)

⁵ Abel ja myaxuˈunkˈäjty ko nety näämnëm jyukyˈäjttsondaˈagyë  naxwinyëdë jäˈäy. Jesus jyënany ko Abel ja jyukyˈajty “mä naxwinyëdë tsyondaky” (käjpxë Lukʉs 11:50, 51). Ko Jesus jyënany naxwinyëdë, yëˈë nety myaytyakypy ja naxwinyëdë jäˈäy diˈib mbäät yajjuuybyëtsëmdë mä poky kaytyey. Abel yëˈë nety ja myëmäjtaxkpë naxwinyëdë jäˈäy, ets waˈan yëˈë diˈib jawyiin ko mbäät yajjuuybyëtsëmy. * Abel jam yeˈky pyejty mä tuˈugë fyamilyë diˈib kyaj myooyë oybyë ijxpajtën.

6. ¿Wiˈix yajnimaytyaˈaky ja tyääk tyeetyë Abel?

⁶ Jeˈeyënëm nety jyukyˈäjttsondaˈagyë naxwinyëdë jäˈäy, ko ojts tnawinguwäˈkëndë amay jotmay. Seguurë ko Adán mëdë Eva oy mëkë nety jyantsy yaˈixtë ets tsujjatyëty, pes wäˈäts jäˈäyë nety të yˈittë ets mbäädë nety jyukyˈattë winë xëë. Per pokytyuundë mëjwiin kajaa, ets nyijäˈäwëdëbë nety ko pääty yaˈëxkajxtë mä ja lugäärë tsujpë mët ko kyaj tmëmëdoodë Jyobaa. Jeˈeyë twinmääytyë tijaty këˈëm tyukˈoyˈattëp ets kyaj twinmääytyë wiˈix tijaty wyimbëtsëmäˈäny, extëm wiˈix ja yˈuˈunk yˈënäˈk yˈittët, ta jyëmbijttë pokyjyaˈay ets dyajtëgooytyë ja jukyˈäjtënë winë xëëbë (Gén. 2:15–3:24).

7, 8. ¿Wiˈixë Eva jyënany ko Caín myaxuˈunkˈäjty, ets tidaa wyinmääy?

⁷ Adán mëdë Eva mëk ojts dyajnäjxnëdë ja jyukyˈäjtënë. Per ko myaxuˈunkˈäjty ja tim jawyiimbë yˈuˈunk, ta txëëmooytyë Caín, ets ja Eva ta jyënany: “Tëjëts nyajminy nyajjäˈty tuˈugë yetyëjk mëdë Jyobaa nyaybyudëkë”. Ko Eva duˈun jyënany, waˈan yëˈë twinmääy wiˈixë Jyobaa ojts tnaskäjpxë, ko tuˈugë toxytyëjk dyajminäˈäny tuˈugë tëëm ääts diˈib yajkutëgoyaampy ja diˈibë nety të yajtuundëgoyëdë (Gén. 3:15;  4:1). ¿Waˈandaa Eva wyinmääy ko yëˈë ja toxytyëjk diˈibë Jyobaa nyaskäjpxë ets ko Caín yëˈë ja tëëm ääts diˈib yajwandak?

⁸ Pën ojts duˈun wyinmay, nëgoobë nety nyaywyinˈëënyëty. Ets pënë Adán mëdë Eva ojts tˈanëëmëdë Caín ko yëˈë duˈun ja tëëm ääts, ta niˈigyë ojts dyajnayjawëdë mëj këjxm. Ko ja tiempë nyajxy, ta Eva dyajmaxuˈunkˈäjty ja myëmajtskpë yˈuˈunk, per kyaj ojts dyajmëjpëtsëmy. Ja txëëmooytyë Abel, mbäät yëˈë tˈandijy ko “Nxajëm” o “kyaj ti ttsoojëty” (Gén. 4:2). Ko Adán mëdë Eva duˈun txëëmooytyë ja yˈuˈunk, ¿waˈandaa nety wyinmaytyë ko Abel kyaj yˈitäˈäny mëj extëmë Caín? Waˈan duˈun wyinmääytyë, per kyaj mbäät nyajtëyˈäjtëndëjkëm.

9. ¿Ti tääk teety tukniˈˈijxëdëbë yˈijxpajtënë Adán mëdë Eva?

⁹ Tyamë tääk teety, mbäät mëjwiin kajaa tyukniˈˈixëdë yˈijxpajtënë Adán mëdë Eva. ¿Mdukniˈˈixëyandëbë mˈuˈunk mˈënäˈk mëdë mgäjpx maytyakën o wiˈix tijaty xytyuny parë nyayjawëdët mëj këjxm, jeˈeyë këˈëm nyaymyëmay nyaymyëdäjëdët ets tˈatsoktët tijaty? ¿O mdukniˈˈixëyandëp ets ttsoktëdë Dios ets mët nyaymyayëdët? Jotmaymyëët njënäˈänëm ko Adán mëdë Eva kyaj duˈun ttukniˈˈijxëdë ja yˈuˈunk yˈënäˈk. Per ja yˈuˈunk yˈënäˈk mbäädë nety oy yˈittët mëdë Dios.

10, 11. ¿Ti Abel mëdë Caín tyuunkˈäjt? ¿Ets ti mas jëjpˈamë Abel tyuun?

¹⁰ Seguurë ko Adán tyukniˈˈijxë tyäˈädë nimajtskpë myäänk, mientrës yaˈk pyajttë, wiˈix tyun yˈayowdët parë tˈijxˈit tkuentˈattët ja fyamilyë. Caín kamduun ujtstuun etsë Abel yëˈë kyuentˈäjtë borreegë.

¹¹ Perë Abel tyuun diˈib mas jëjpˈam: yajkëktëjkë myëbëjkën nuˈun ja tiempë nyajxy, diˈib ok ja apostëlë Pablo kyujäˈäyë. Per ¿wiˈix ko Abel tmëdäjty ja mëbëjkën mä Jyobaa ets kyaj nety jyamëty nituˈugë naxwinyëdë jäˈäy diˈib myëdäjtypyë mëbëjkën? Min nˈokˈijxëm tëgëk pëky naa ti diˈibë Abel pudëjkë.

12, 13. ¿Wiˈixë Abel pyudëjkë ko tˈijxyë Diosë kyojy pyëjtaˈaky parë niˈigyë dyajkëktëjkë ja myëbëjkën?

¹² Jyobaa kyojy pyëjtaˈaky. Dios të nety tkäjpxpoky ja naxwinyëdë parë yonëdë ääy ujts diˈib myëdäjtypyë apyny, ets ko mëkë nety tyunäˈän yˈayowäˈändë parë dyajtundët ja naxwinyëdë. Per oy dyuˈunëty, ja naxwinyëdë yajkypyë nety mayë jeˈxy pëky parë ja fyamilyë Abel. Nan tamˈäjtpë nety diˈibë Dios kyaj ojts tkäjpxpoky, extëmë joon jëyujk, äjkx, tun kopk, mejny, mëj nëë etsë lagunë; nan kyaj ojts tkäjpxpokyë tsäjp, yoots nëmäˈä, Xëë, Poˈo etsë mëtsäˈä. Oymyääjëty mä ja Abel nyasˈixë mbäädë nety tˈixy ko Jyobaa, diˈib tijaty të dyajkojtäˈäy, myëdäjtypy mëjwiin kajaa tsojkën, wijyˈäjtën ets ko jantsy oyjyaˈay (käjpxë Romanʉs 1:20). Seguurë ko niˈigyë kyëktëjkë  myëbëjkën tëgok tëgok tpawinmääy tijatyë Dios të dyajkojy ets wiˈix jyaˈayˈaty.

¹³ Seguurë ko Abel jyuˈtë tiempë parë twinmääy pënën Jyobaa. Ets waˈan ijty wyinmay mientrës ja byorreegë dyajjëˈkxëˈëky. Jagamaty ijty dyajnëjkxy, nyinäjxypyë tun kopk, ajoy, mëj nëë etsë nëwok parë tˈëxtäˈäyë lugäärë tsuxkpë, nëë tëtswijtsnëbë etsë lugäärë tsujpë mä mbäät waanë pyoˈkxy. Mä tukëˈëyë jëyujk animal diˈibë Dios yajkoj, Abel yˈijx ko borreegë yëˈë diˈib mas yajkuentˈatäämp, extëmxyëbë Dios yajkojë parë jäˈäy kyuentˈatëdët ets kyuwäˈänëdët. ¿Waˈandaa Abel tpëjkyë kuentë ko yëˈë nan yajtëgoyˈajtypy tuˈugë jäˈäy diˈib tuˈumoˈoyëdëp, kuentˈatëdëp ets kyuwäˈänëdët diˈib mas wijy ets kumëjää ets kyaj dyuˈunëty nituˈugë naxwinyëdë jäˈäy? Mbäät nˈijtëm seguurë ko Abel tyukmëtmaytyakë Jyobaa ko duˈun wyinmääy ets yëˈë diˈib niˈigyë ja myëbëjkën yajkëktëjkë.

14, 15. ¿Tijatyëdaa Abel pyawinmääy diˈibë Jyobaa nyaskäjpxë?

¹⁴ Tijatyë Jyobaa nyaskäjpxë. Seguurë ko Adán mëdë Eva ojts ttukmëtmaytyäˈäktë ja yˈuˈunk yˈënäˈk ti tuun jäjtë mä ja lugäärë tsujpë ets tiko jap yajkajxpëtsëëmdë. Päätyë Abel, mbäädë nety kanäk pëky tpawinmay tijaty tuun jäjtë.

¹⁵ Abel yˈijx ko oymyääjëty yony ja ääy ujts diˈib myëdäjtypyë apyny mët ko të netyë Dios tkäjpxpokyë naxwinyëdë. Jyobaa nan të nety jyënaˈany ko Eva yajnaxaampy ja pëjk adoˈonën ko ja yˈuˈunk dyajmaxuˈunkˈatët. Seguurë ko Abel yˈijx wiˈix ja tyääk dyajnaxyë pëjk adoˈonën tëgok tëgok ja yˈuˈunk dyajmaxuˈunkˈaty. Dios nan të nety jyënaˈany ko Eva mëjwiin kajaa ttsokäˈäny ets ja nyaˈay myëjpëjtäˈägëdët ets tsyokëdët, ets ko Adán yëˈë diˈib anaˈamanëp. Abel yˈijx kanäkˈok ko duˈun ja tyääk tyeety jyäjttë. Ets janäämëty tˈijxy ko Jyobaa adëëbë yˈayuk. Yëˈë diˈib mas pudëjkë parë dyajkëktëjkë myëbëjkën mä ja tëëm ääts diˈibë netyë Dios të twandaˈaky, diˈib yaˈoyëyaampy ja amay jotmay diˈib tsondak jam Edén (Gén. 3:15-19).

16, 17. ¿Ti ijxpajtënë Abel mooyë ja kerubingëty?

¹⁶ Pënaty myëduundëbë Jyobaa. Abelë fyamilyë kyaj myooyë oybyë ijxpajtën. Per mä tadë tiempë, tamˈäjtpë netyë anklës diˈib mbäädë  Abel tpanëjkxë yˈijxpajtën. Ko Adán mëdë Eva yajkajxpëtsëëmdë Edén, ta Jyobaa jyënany ko ni yëˈëjëty ets ni yˈuˈunk yˈënäˈk mbäät kyatëkëdë mä tadë lugäär, päätyë Jyobaa tpëjtakyë anklës o kerubin, diˈib myëdäjttëp këjxmë kutujkën, parë tkuentˈattët ja tëjkˈää, ets nan pyëjtak tuˈugë espäädë diˈib tim awdijtëëp (käjpxë Génesis 3:24). *

¹⁷ ¿Mbawinmaaybyë Abel mutsknëm wiˈix tëyë tjantsy ixy ja kerubin diˈib jam yajpattëp? Seguurë ko extëm kyëxëˈktë tyäˈädë anklës yaˈijxëdë ko myëdäjttëp mëkë mëjää. Ets mas ko Abel tˈijxy ja espaadë jyantsy yeeny ets tyim awdijtëy, ¡seguurë ko duˈunyë ijty wyëˈëmë! ¿Ojtsëdaa näˈä Abel tˈixy ko ja kerubin tsyipkaˈaxtë o tmastuˈuttë ja tyuunk? Kyaj. Niˈigyë tˈijxy ko xëëny koots jam tyanëdë, oy nyajxy jantsy kanäk jëmëjt. Abel yˈijx ko tam pënaty xëmë myëmëdoodëbë Jyobaa ets kyaj tmastuˈuttë. Yˈijx ja oybyë ijxpajtën diˈibë nety kyaj myoˈoyëty ja fyamilyë, ko ja kerubin myëmëdoodëbë Dios ets ko kyaj tmastuˈuttë. ¡Seguurë ko Abel mëjwiin kajaa kyëktëjkë ja myëbëjkën ko duˈun tˈijxy!

18. ¿Ti mbäät tyam xypyudëjkëm parë nmëdäjtëm mëkë mëbëjkën?

¹⁸ Abel niˈigyë dyajkëktëjkë myëbëjkënë ko tpawinmääy ja Diosë kyojy pyëjtaˈaky ets wiˈix jam nyigëxëˈëgyë jyaˈayˈäjtën, ko tˈijxy ko adëëp tijatyë Dios nyaskäjpxëp ets ja ijxpajtën diˈib mooyë ja kerubingëty. ¡Mëjwiin kajaa diˈibë Abel xytyukniˈˈijxëm! Mbäät njënäˈänëm ko duˈunxyëp extëm xymyëgäjpxëm. Mayë ënäˈktëjk mbäät pyudëkëdë Abelë yˈijxpajtën: mbäät tmëdattë mëkë mëbëjkën mä  Jyobaa oyë fyamilyë ti ttundët. Niˈamukë mbäät nˈijxëmë Diosë kojy pyëjtaˈaky, nmëdäjtëmë Biiblyë ets nan taaˈäjtp mayë nmëguˈukˈäjtëm diˈib myëduundëbë Dios ets xymyoˈoyëmë oybyë ijxpajtën, ¿këdii yëˈë diˈib mbäät xypyudëjkëm parë nmëdäjtëm mëkë mëbëjkën?

19. ¿Ti jyaygyujkë Abel?

¹⁹ Ko Abel niˈigyë dyajkëktëjkë myëbëjkën mä Jyobaa, ta niˈigyë dyajnigëxëˈëgany. Per ¿ti nety mbäät tˈokmoˈoyë Dios diˈib tijaty të dyajkojtäˈäy? Dios kyaj dyajtëgoyˈaty etsë naxwinyëdë jäˈäy pyudëkëdët o ti nyamoˈoyëdët. Perë Abel jyaygyujkë ko pën myoobyë Jyobaa diˈib mas oy ets mët ko ttseky, kyupëkaampy xondaˈakyˈää xondaˈakyjyot.

20, 21. ¿Ti Caín mëdë Abel tyukwintsëˈkëdë Jyobaa, ets wiˈixë Jyobaa tˈijxy?

²⁰ Abel ta ttukwintsëˈkë Dios majtsk tëgëëgë byorreegë. Ets yëˈë wyinˈijx diˈib jawyiin maxuˈunkˈäjt ets diˈib niˈkxaty, Biiblyë jyënaˈany ko yëˈë yäjk ja wintsëˈkën diˈib mas oy, diˈib “niˈon kuˈon”. Caín nan tsyejpyë nety parë Dios kyunuˈkxëdët ets kyupëkëdët, pääty nanduˈun ttukwintsëˈëgëyanyë Dios ja ääytsyäˈäm ujtsäˈäm diˈib yaˈijtypy. Per kyaj nety dyakäˈäny mët ko ttsekyë Jyobaa extëmë Abel, ets ja nyigëxëˈky ko ojts dyaktë ja wintsëˈkën.

²¹ Waˈan dyaˈoˈoyëdë ja altaar mä yoxäˈän nyogäˈändë, ets waˈan jam dyäjktë ja wyintsëˈkën wingon mä yˈixëdët ja kerubingëty mët ko yëˈëyë nety yajpattëp yä Naxwiiny diˈib kyudënääytyëbë Dios. ¿Wiˈixëdaa Jyobaa tˈijxy? Biiblyë jyënaˈany ko Dios “oy ojts tˈixy ja Abel ja wyintsëˈkën mëdiˈibë pyëjktak”, oy kyaj yajnijawë wiˈixë Dios dyaˈijxë ko kyupëjk (Gén. 4:4, Mʉgoxpʉ ja̱ noky mʉdiˈibʉ jyaayʉn Moisés [MNM]).

22, 23. ¿Tiko Jyobaa ttukjotkëdaky ja Abelë wyintsëˈkën?

²² ¿Tiko Jyobaa ttukjotkëdakyë Abel? ¿Yëˈëdaa ko tyukwintsëˈkë borreegë? Ko Abel ttukwintsëˈkë Dios majtsk tëgëëgë borreegë, yëˈë nety yajkypy ja jëyujkë nyeˈpyny diˈib jukyˈäjtënˈäjtp. Per ¿nyijäˈäwëbë netyë Abel nuˈunën tsyobäätyë tyäˈädë wintsëˈkën? Ko nyajxy kanäk mëgoˈpx jëmëjt, ta Dios jyënany ets yajtukwintsëˈëgëdë borreegë diˈibë oy mëk ets diˈib kyaj myäˈädëty. Tyäˈädë yëˈë nety yˈandijaampy ja wintsëˈkën diˈib yakaambyë yˈUˈunk diˈib wäˈäts jäˈäy, “ja Diosë Byorreeguˈunk”, diˈibë nety tyamaampy yokaambyë nyeˈpyny mët yëˈëgyëjxmë naxwinyëdë jäˈäy (Fwank 1:29; Éx. 12:5-7). Abel kyaj nety tnijawë tyäˈädë, per waˈan tjaygyujkë nuˈunën tsyobäätyë jëyujk animalë nyeˈpyny.

²³ Per diˈib yajxon yajnijäˈäwëp yëˈë ko Abel yëˈë yäjk ja mas oybyë diˈibë nety myëdäjtypy. Etsë Jyobaa kyaj jeˈeyë tkupëjky ja wintsëˈkën, nan kyupëjkë Abel, pes ojts myoˈoyëty ja wintsëˈkën mët ko tsyekyëty ets mët ko myëbëkyëty.

24. 1) ¿Tiko mbäät njënäˈänëm ko oyë nety ja wyintsëˈkënë Caín? 2) ¿Wiˈix nanduˈun tyamë jäˈäy yajpäättë extëmë Caín?

 ²⁴ Perë Caín kyaj duˈun dyajky ja wintsëˈkën. Etsë Jyobaa kyaj ojts ja “Kain jyaˈa [...] oy tˈijxë” (Gén. 4:5, MNM). Per kyaj yëˈëjëty mët ko kyaj yˈoyëty ja wyintsëˈkën, pes ko nyajxy kanäk mëgoˈpx jëmëjt, ojts yajtukˈanaˈamdë ja israelitëty ets ttukwintsëˈëgëdë Jyobaa tijaty ijt windëëp naxwiiny (Lev. 6:14, 15). Caín kyaj yajkupëjky ja wyintsëˈkën mët ko kyaj nety jyukyˈaty tëyˈäjtën myëët (käjpxë 1 Fwank 3:12). Caín duˈun jyajty extëm tyam mayë jäˈäy jyattë, duˈunë nety wyinmay ko mbäät wingëˈëy agëˈëy tˈawdatyë Jyobaa. Per tim tsojkë nety nyigëxëˈëgäˈäny ko kyaj tjantsy myëbëkyë Jyobaa ets ko nan kyaj ttseky.

25, 26. ¿Wiˈixë Jyobaa tˈanmääyë Caín, per ti yëˈë tyuun?

²⁵ Ko Caín tˈijxy ko kyaj netyë Dios të kyupëkyëty, ¿ojtsëdaa net tpanëjkxë ja Abelë yˈijxpajtën? Kyaj, niˈigyë tjantsy yˈaxëkˈijxy. Jyobaa yˈijx ti netyë Caín jyäˈäwëp mä jyot kyorasoon, pääty maˈkxtujkën myëët ojts tjayajwinmayaˈany. Ojts tˈanëëmë ko pën duˈunyëm nyayjawëty, mbäät tyuundëgoy mëjwiin kajaa, per pën nayajtëgäjtsëp, ta kyupëkëdët (Gén. 4:6, 7).

²⁶ Jotmaymyëët njënäˈänëm ko Caín kyaj tmëjpëjtaky extëmë Dios jyaˈˈanmääyë. Ta ojts tˈanëëmë ja myëgaˈax ets jyamyëdatëdët kamoty, ta Abel pyatsoˈonë. Ko jam jyäjttë, ¡ta Caín tnibëdëˈky ja myëgaˈax ets dyaˈoˈky! (Gén. 4:8.) Mbäät njënäˈänëm ko Abel yëˈë diˈib tim jawyiin yaˈˈaxëkˈijx mët ko tˈawdäjtyë Dios ets tkuˈoˈkë ja myëbëjkën. Abel ojts yˈooky, per axtë tyambäät yajnimaytyaˈaky.

27. 1) ¿Tiko mbäät nˈijtëm seguurë ko Abel jukypyëkäämp mä ja lugäärë tsujpë? 2) ¿Ti mbäät nduˈunëm parë nëjkx nˈixyˈäjtëmë Abel?

²⁷ Biiblyë jyënany ko ja nyeˈpynyë Abel, yëˈë nety myëgajpxypyë Jyobaa extëmxyëp tˈamdoy parë yajpayoˈoyët ets yajtunët ja tëyˈäjtën. Etsë Dios ojts tˈatsoy ko ttukumëdooy ja Caín (Gén. 4:9-12). Tyam, duˈunyëmë Abel xymyëgäjpxëm mët ja myëbëjkën diˈib yaˈijxë. Waˈan jeˈeyë jyukyˈajty tuk mëgoˈpx jëmëjt, jantsy waanë, pes mä tadë tiempë jeky ijtyë jäˈäy jyukyˈattë. Per yajxon dyajtuuny ja jyukyˈäjtën ets nyijäˈäwëbë nety ko tsojkëbë Jyobaa ets kupëjkëp (Eb. 11:4). Pääty, mbäät nˈijtëm seguurë ko jamyajtsëbë Jyobaa ets ko seguurë yajjukypyëkäˈänyëty mä ja lugäärë tsujpë (Fwank 5:28, 29). ¿Jamë nety mijts myajpääty parë xyˈagëˈë xyˈaxäjët? Nëjkxëp mjamˈaty pën mmëdooˈijtypy ko Abel mmëgajpxyëty ets pën myaˈijxëbë mëbëjkën extëm diˈib yëˈë myëdäjt.