1, 2. ¿Mä ojts nyijkxyë María mëdë nyaˈay, ets tiko ojts tsyiptakxëty?

OKWINMAY wiˈixë María wyaˈtsˈoy pyëjkˈoyë burrëkëjxy mët ko ¡jantsy kanäk oorë kujk tyuˈuyoˈoy! José yëˈë wyijtsypy ja burrë, jam nyëjkxtë Belén diˈib jagam wëˈëmp. Ta jatëgokë María tjawë ko ja yˈuˈunk yuˈkxy.

² Jawaanë yˈaktëgoyˈaty parë myin jyäˈtët ja yˈuˈunk (Luk. 2:5). Ets waˈan ko jäˈäy wyinaxëdë diˈib kamoty tuundëp, wyinmaytyë ti të tnitsoonyë tyäˈädë toxytyëjk ets uˈunkmëët. ¿Tiko María ojts tsyoony Nazaret ets ojts nyijkxy jantsy jagam?

3. ¿Ti tuungë nety të yajtuknipëkyë María, ets wiˈix xypyudëkëyäˈänëmë yˈijxpajtën?

³ Të nety kanäk poˈo nyäjxnë mä María yajtuknipëjky tuˈugë tuungë mas jëjpˈambë: dyajmaxuˈunkˈatëdë Diosë yˈUˈunk, diˈib Wyinˈijx (Luk. 1:35). María ojts tyuˈudëkë oyë nety të tpatnë ja tiempë parë dyajmaxuˈunkˈatët ja yˈuˈunk. Min nˈokˈijxëm tijaty jotmay pyat mä dyaˈijxë myëbëjkën. ¿Ti pudëjkë parë tmëdäjty mëkë myëbëjkën?

4, 5. 1) ¿Tiko José mëdë María ojts nyëjkxtë Belén? 2) ¿Diˈibë tekstë ojts yˈadëy mët ko ja yajkutujkpë ojts tniˈanaˈamë ets myukët ja sensë?

⁴ José mëdë María kyaj jeˈeyë nimajtsk ojts tyuˈuyoˈoytyë. Pes ja yajkutujkpë César Augusto, të nety tniˈanaˈamë ets niˈamukë jäˈäy nëjkx yajkujayëdë mä kyugäjpnˈattë mä ja sensë myuky. ¿Ti José tyuun? Biiblyë jyënaˈany: “Josee tsyoˈony mä tadë Nazaret käjpn mä Galileeë nyax, es nyejxy mä Judeeë nyax mä Belén käjpn, mët ko jap myiiny jyajty naxwiiny ja Davit. Es ja Josee yëˈë ijty yˈaptëjkˈäjtypy yëˈë rey Davit” (Luk. 2:1-4).

⁵ Tam tiko ja yajkutujkpë ojts tniˈanaˈamë ets myukët ja sensë. Pes të nety yajnaskäjpxë 700 jëmëjtëp ko ja Yajnitsokpë myaxuˈunkˈatäˈäny Belén. Majtskë nety jamë käjpn diˈib xëˈäjtp Belén, tuˈuk ja tmëjagamëty mäjk tuˈuk kilometrë Nazaret, per të nety yajnaskäjpxë ko myaxuˈunkˈatäˈäny “Belén Efrata”, tuˈugë käjpn  diˈib mutsk (käjpxë Miqueas 5:2). * Tyäˈädë käjpn ja nety tmëjagamëty 130 kilometrë Nazaret ets yajtuknaxy ja tun kopk diˈib Samaria. Jamë nety mä José nyëjkxäˈäny mët ko jam kyugäjpˈäjttë ja tyëëm yˈäätsë rey David, etsë José mëdë María yëˈë tyëëmˈäjt yˈäätsˈäjttë.

6, 7. 1) ¿Tidaa ko María ojts tmëkjawë ja tuˈuyoˈoky ko ojts nyëjkxtë Belén? 2) Ko María ojts pyëjknë mëdë José, ¿wiˈixë tijaty ojts ttuunë? (Ix nanduˈunë notë.)

⁶ ¿Ojtsëdaa María tkupëky ko José ttukniwinmäˈäyë tsyoonäˈäny? Myëkjawëyaambyë nety ja tuˈuyeˈeky, pes kajaa nety tyuˈuyoˈoyäˈändë. Ets waˈan ja oktuubrë ëjxy mä nety ja tuu të myiinë. Ja Belén käjpn nan anikëjxyë nety wyeˈemy, ja kyëjxmëty mëdë mejny 760 metrë naxy, kajaa nety wyimbatäˈändë, ets waˈanë nety niˈigyë ja María tmëkjawëyaˈany mä jyäˈtanëdë. Waˈanë nety mas jeky tyuˈuyoˈoyäˈändë mët ko María janääm jatsojk tyuˈuboˈkxäˈäny. Nituˈugë toxytyëjk kyatsoonët diˈib tim uˈunkpäädanëp, pes jamyë yajpäädäˈänët mëdë fyamilyë etsë myëtnaymyaayëbëty parë pyudëkëdët ko nety ja uˈunk myaxuˈunkˈatanë. Pääty, tsojkëbë netyë María yˈitët jotmëk parë tyuˈudëkët.

⁷ Lucas tkujäˈäyë ko José ta ojts tsyoony parë nëjkx yajkujayëyäˈändë “mët ja nyëdoˈoxy Mariië” (Luk. 2:4, 5). Ko María  ojts pyëjknë, kyaj ojts tnekytyuny tijaty extëm ko nety nyaytyuˈukˈaty. Yëˈë ojts twintsëˈëgë ko Jyobaa të ttuknipëkyë yetyëjk ets tnigëbäjkˈatëdë familyë etsë toxytyëjk tpudëkët ja nyaˈay, pääty tpudëjkë José mä tijaty tyuknibëjtakë. * Ko María tmëdäjtyë mëbëjkën mä Dios, yëˈë pudëjkë parë tmëmëdowët ja nyaˈay.

8. 1) ¿Tijatyëdaa María pudëjkë parë myëdooy? 2) ¿Wiˈix tyamë María yˈijxpajtënë xypyudëjkëm?

⁸ Per ¿tijatyëdaa María pudëjkë parë myëdooy? ¿Waˈandaa nety tnijawë ko ojts yajnaskäjpxë ko ja Yajnitsokpë myaxuˈunkˈatäˈäny Belén? Biiblyë kyaj tnigajpxy. Per mbäät nwinmäˈäyëm ko nyijäˈäwëbë nety, mët ko mä tadë tiempë mayë netyë jäˈäy tnijawëdë (Mat. 2:1-7; Fwank 7:40-42). María nan kajaa nety tnijawë ja Diosë jyaaybyajtën (Luk. 1:46-55). Kyaj yajnijawë tiko María myëdooy, waˈan yëˈëjëty mët ko tmëmëdooy ja nyaˈay, o ja yajkutujkpë, o waˈan parë yˈadëwët diˈibë netyë Jyobaa të tnaskäjpxë, per diˈib yajnijäˈäwëp, yëˈë ko María tuˈudëjkë. Duˈun ojts dyajwëˈëmyë oybyë ijxpajtën. Jyobaa kajaa dyajtsobäätyë yetyëjk toxytyëjk diˈib  mëdoodëp ets diˈib yujy tudaˈaky. Mëjwiin kajaa xypyudëjkëmë María yˈijxpajtën mët ko tyam, mayë jäˈäy wyinmaytyë ko kyaj tiko pën nmëmëdoˈojëm.

9, 10. 1) ¿Tidaa José mëdë María jyamyajtstë ko nety tmëwingoonëdë ja Belén käjpn? 2) ¿Mä ojts jyäˈttë, ets tiko?

⁹ Waˈanë María ojts jyotkujkë ko tmëˈijxpajnë ja Belén käjpn. Nan waˈan tjamyajtstë wiˈixë tyäˈädë käjpn yajnimaytyaˈaky, ko nyäjxtë mä oliibës kam diˈibë tyëëm të tjantsy pyëjtaˈaky, diˈib okë jäˈäy yˈakˈyaˈijttëp. Belén yëˈë tuˈugë käjpn diˈib mutsk extëmë ojts tnaskäjpxë Miqueas, ni jeˈeyë kyayajkumaytsyowë mët ja nax käjpn diˈib jamˈäjt Judá. Per oy myutskëty, jamë nety naa tyukmil jëmëjtëp të myaxuˈunkˈattë jäˈäy diˈib mëj ijttë, extëmë Boaz, Noemí etsë David.

¹⁰ Ko jyäjtë Belén, jantsy mayjyaˈayë nety të jyäˈttë parë yajkujayëyäˈändë. Mayë nety diˈib jawyiin të jyäˈttë, pääty kyaj tnekypyattë lugäär mä jyäjtäˈäktët. * Ta ojts nyëjkxtë mä jëyujk tsäjkää tyanëdë parë jap myäˈäjäˈändë. Per ko waanë yˈijty, ta María jyot pyëjkëˈky ets kyaj yˈokpëjknäjxnë. Nˈokpawinmäˈäyëm wiˈixë José jyotmaytyuktëjkë ets jyantsy tsyëˈkë ko tˈijxy ko të ja tiempë tpääty parë myaxuˈunkˈatët ja uˈunk. Ets japë nety yajpäättë mä jëyujk tsäjkää tyanëdë.

11. 1) ¿Tiko niˈamukë uˈunktääk tjaygyukëdë ja pëjk adoˈonën diˈibë María yajnäjx? 2) ¿Tiko Jesus majtskˈok yajtijy kaˈaxkopkˈuˈunk?

¹¹ Niˈamukë uˈunktääk nyijäˈäwëdëp wiˈixë María dyajnäjxy ja pëjk adoˈonën. Tyaxk mil jëmëjtëbë netyë Jyobaa të tnaskäjpxë ko toxytyëjk dyajnaxäˈänyë pëjk adoˈonën ko yˈuˈunkpäädët mët ko Adán etsë Eva pyokytyuundë (Gén. 3:16). Pääty, seguurë ko María nan ojtsë pëjk adoˈonën dyajnaxy. Biiblyë kyaj tnimaytyaktäˈäy tijaty tuun jäjtë, jeˈeyë ko Lucas tkujäˈäyë ko María “tpaty ja yˈuˈunk kaˈaxkopk” (Luk. 2:7). María ojts tˈakpääty ja nidëdujkënë yˈuˈunk, per ja tim jawyiimbë mëjë nety yˈitäˈäny (Mar. 6:3). Kyaj nety jeˈeyë tkaˈaxkopkˈuˈungëty, nan yëˈë diˈib tim jawyiin ojts kyojy “mä kyajnëmë nety ti kyojy”: ¡yëˈë nety ja Diosë tyuˈukˈUˈunk! (Kol. 1:15.)

12. ¿Mä María tkoˈky ja myaxuˈunk, ets tiko tyëgatsyëty extëm tyamë jäˈäy dyaˈoyëdë dibujë o tˈaduunaxtë?

¹² Biiblyë ta ja tuk pëky tmaytyaˈaky: “Tˈabijty mët ja yˈëxpit es oj [tkoˈoky] mä jëyujk tsäjkää jyeˈxy” (Luk. 2:7). Tyam, jantsy oyë jäˈäy dyaˈoyëdë dibujë mä Jesus myaxuˈunkˈäjty o tˈaduunaxtë. Per  tim tëgatsy ja lugäär mä myaxuˈunkˈäjty. Pes mä jëyujk yˈajëˈkxë yëˈë tuˈugë kepypyok. Etsë José mëdë María nan japë nety yajpäättë mä tuˈugë lugäär diˈib tyam nˈixyˈäjtëm ko kyaj wyäˈätsëty ets xuˈk jojkp. ¿Jadaa tääk teety diˈib wyinˈixëbë duˈumbë lugäär parë jamë yˈuˈunk myaxuˈunkˈatët? Tyamë tääk teety xëmë tmoˈoyäˈändë yˈuˈunk yˈënäˈk diˈib mas oy. ¡Pes mas niˈigyë José mëdë María duˈun tjatunandë mët ja Diosë yˈUˈunk!

13. 1) ¿Wiˈixë José mëdë María dyajtuunkpattë tijatyë nety myëdäjttëp parë tkuentˈäjttë ja yˈuˈunk? 2) ¿Wiˈix tyamë tääk teety mbäät tpanëjkxëdë yˈijxpajtënë José mëdë María?

¹³ Perë José mëdë María kyaj ojts nyayjawëdë axëëk ko jam yajpattë, niˈigyë tˈëxtääytyë winmäˈäny wiˈix mbäät dyajtuunkpäättë tijaty myëdäjttë. Extëm nˈokpëjtakëm, María ojts tˈabity tˈamotsy ja myaxuˈunk ets tˈagoˈkë pokoty mä jëyujk jyeˈxy parë tsuj yajxon myäˈäjët ets kyaj tjawëdë xux o tëtykypyë. Ojts yajxon tkuentˈattë nuˈun myadaktë. Nan nyijäˈäwëdëbë nety ko diˈib mas jëjpˈam, yëˈë ko ttukniˈˈixëdët parë ttsokëdë Jyobaa (käjpxë Deuteronomio 6:6-8, Mʉgoxpʉ ja̱ noky mʉdiˈibʉ jyaayʉn Moisés [MNM]). * Tyam, nanduˈunë tääk teety diˈib wijy ttukniˈˈixëdë yˈuˈunk yˈënäˈk ets tmëdundëdë Jyobaa, diˈibë jäˈäy kyaj dyajtsoobäättë.

14, 15. 1) ¿Tiko nety ja borreegë kuentˈäjtpëty tjantsy yˈixäˈändë ja uˈunk? 2) ¿Ti tyuundë ja borreegë kuentˈäjtpë ko nety ojts të tˈixtë ja Jesus?

¹⁴ José mëdë María tamë nety nyaywyinmon nyaywyindukëdë ko tuk grupë ja borreegë kuentˈäjtpë jyäjttë. Jyantsy xyondäˈäktë ets tjantsy yˈixäˈändë ja uˈunk mët ja tyääk tyeety. Desde jamë nety të tnitsoondë jantsy jotëgoy mä byorreegë tkuentˈattë. * Ta ttukmëtmaytyaktë José mëdë María tijaty të tyuny të jyatyëty. Tamë nety myäˈädë kamoty ko tˈijxtë tuˈugë Diosë yˈanklës. Ets ta tˈijxtë ja Diosë myëjˈäjtën tyëˈkxwaˈkxy mä yëˈëjëty, ets ja anklës yˈanmääyëdë ko të myaxuˈunkˈaty jam Belén ja Kristë (o diˈibë Dios të twinˈixy) ets ko jam tpäädäˈändë kyoˈknë abity mä ja jëyujk yˈajëˈkxë. Ets ko nan të nety tˈixtë diˈib ninäˈänëm tkaˈixtë ¡ko nimayë anklës tmëjkumaytyë Jyobaa! (Luk. 2:8-14.)

 ¹⁵ ¡Pääty ja borreegë kuentˈäjtpë jantsy jotëgoy jyäjttë Belén! Nˈokpawinmäˈäyëm wiˈix nyayjäˈäwëdë ko tpattë ja uˈunk extëmë nety ja anklës të yˈanëˈëmxëdë. Ets kyaj ojts amonyë wyëˈëmdë, niˈigyë ojts “tmaytyakwäˈxtë [...] extëm ja anklës yˈanmääyë. Es nidëgekyëty diˈibë myëdoodë, dëˈënyë wyëˈëmëtyaaytyë extëm yˈanmääyëdë” (Luk. 2:17, 18). Seguurë ko ja wintsëndëjk diˈib mä relijyonk, jyäämˈijx nyääxˈijxtë duˈumbë ayoobë jäˈäy, extëm ja borreegë kuentˈäjtpëty. Per extëm nˈijxëm, Jyobaa mëj dyajnäjxyë tyäˈädë yetyëjkëty diˈib yujy tudaˈaky ets diˈib mëmëdoojëdë. Per ¿ti tyuunë María ko duˈun tnijäˈäwë?

16. ¿Wiˈix nnijäˈäwëm ko María pyawinmääy tijaty myëdoo, ets wiˈix pyudëjkë?

¹⁶ Seguurë ko María të nety yˈanuˈkxë ko dyajmaxuˈunkˈäjty ja uˈunk. Per oy dyuˈunëty, yajxon tmëdooˈijty tijaty myaytyaktë ja borreegë kuentˈäjtpë. Ets kyaj jeˈeyë tˈamëdoonäjxy, Biiblyë jyënaˈany ko “tpëjkeˈky jap jyodoty tëgekyë tyäˈädë es twinmääy” (Luk. 2:19). María kajabäät twinmääy parë tjaygyujkë tidën ja anklës myaytyäˈägandë. Jyobaa tsyejpyë nety ets tjaygyukët mä tsyoony ja yˈuˈunk ets tiko myëjjëty. Päätyë María kyaj jeˈeyë tˈamëdoonäjxy, pyëjkëˈk jap jyodoty ets tpawinmääy tuˈuk tuˈugë xëë poˈo nyajxy o ja xëë jëmëjt. Seguurë ko yëˈë pudëjkë parë niˈigyë ja myëbëjkën kyëktëjkë (käjpxë Ebreeʉsʉty 11:1).

17. ¿Wiˈix mbäät nbanëjkxëmë María yˈijxpajtën?

¹⁷ Ets mijts, ¿mbanëjkxanëbë María yˈijxpajtën? Jyobaa mëjwiin kajaa xytyuknijäˈäwëm ja tëyˈäjtën diˈib yajpatp mä Biiblyë. Per kyaj mbäät xypyudëjkëm pën kyaj nmëjpëjtakëm. Pääty, tsojkëp xëmë ngäjpxëmë Biiblyë, ets nˈijxëm ko yëˈë Diosë yˈAyuk, kyaj nˈijxëm extëm oytyim diˈibë liibrëty (2 Tim. 3:16). Ta net nyajwëˈëmëm mä korasoon tijaty xytyukniˈˈijxëm ets nbawinmäˈäyëm wiˈix mbäät nyajtuˈunëm, extëm ttuunyë María. Pën nbawinmäˈäyëm diˈib ngäjpxëm ets nˈijxëm wiˈix mbäät nguytyuˈunëm, ta niˈigyë nëjkx kyëktëkë ja mëbëjkën.

18. 1) ¿Wiˈixë José mëdë María tmëmëdoodë ja Ley ko Jesus dyaˈˈabejty tuktujk xëë ets 40 xyëë? 2) ¿Wiˈixë netyë José mëdë María dyajnaxtë jyukyˈäjtën ko nnijäˈäwëm ti wintsëˈkën yäjktë?

¹⁸ Ko yˈabejty tuktujk xëë mä nety ja uˈunk të myaxuˈunkˈaty, ta José mëdë María dyajtsujkëdë extëm ja Ley tniˈanaˈamë diˈibë Moisés yajmooy, ets txëëmooytyë Jesus extëm yaˈˈanmääytyë (Luk.  1:31). Ko yˈabejty 40 xyëë, ta Jesus ojts yajmënëjkxy Jerusalén, diˈib wëˈëmp naa mäjk kilometrë. Jam ojts dyaktë wintsëˈkën parë ja María nyayajwatsë ets yëˈë yäjktë majtskë muuxy o palomë, extëm ja Ley tniˈanaˈamë dyakëdë ayoobë jäˈäy. Waˈanë José mëdë María tsyoytyuundë ko kyaj mbäät dyaktë tuˈugë borreegë yaˈay ets tuˈugë muuxy, extëm dyaktë ja wiinkpë tääk teety, per diˈib jëjpˈam pyëjtaktë, yëˈë tmëmëdowdët ja Ley. Mëjwiin kajaa yajmëjämooytyë ko ojts nyëjkxtë mä Diosë tyëjk (Lev. 12:6-8; Luk. 2:21-24). Min nˈokˈijxëm ti tuun jäjtë.

19. 1) ¿Wiˈixë Simeón tˈanmääyë María diˈib niˈigyë yajwinmääyë? 2) ¿Ti diˈibë Ana tyuun ko tˈijxy ja Jesus?

¹⁹ Mä ja Diosë tyëjk, ta myëwingoonëdë tuˈugë mëjjäˈäy diˈib xyëˈäjtypy Simeón, ets extëm jyënany, ninäˈä María tkajäˈäytyëgooy. Simeón të netyë Jyobaa tyukwandaˈagyëty ko mä kyaˈookynyëm tˈixäˈäny ja Yajnitsokpë, ets të netyë Diosë myëjää tyuknijawëty ko yëˈë duˈun ja Jesus. Ta nanduˈun tˈanmääyë María ko tyukjäˈtaambyë tiempë mä dyajnaxäˈänyë jäj jëmuˈumën, extëmxyëp tyukuˈpnaxyëty tuˈugë espäädë (Luk. 2:25-35). Ko ttukjäjtyë tyäˈädë tiempë kyum 33 jëmëjt, mbäät yëˈë María ojts pyudëkëty extëm yˈanmääyë Simeón parë tmëmadaky ja jäj jëmuˈumën ko yˈoˈkyë Jesus. Ets mientrësë nety yajpäättë mä ja Diosë tyëjk, ta tuˈugë toxytyëjk diˈib xyëˈäjt Ana, Diosë kyugäjpxpë, nan ojts tˈëxkapy ja Jesus ets ta ttukmëtmaytyaky ja jäˈäy diˈibë nety yˈawijxtëbë  nitsokën, pënën ja uˈunk diˈibë nety të myaxuˈunkˈaty (käjpxë Lukʉs 2:36-38).

20. ¿Wiˈixë José mëdë María ttukˈoyˈäjttë ko ojts tmënëjkxtë Jesus mä Diosë tyëjk?

²⁰ ¡Jantsy oy ko José mëdë María ojts tmënëjkxtë Jesus mä Jyobaa tyëjk jam Jerusalén! Duˈunë Jesus tim jawyiin ojts yajmënëjkxy mä ja Diosë tyëjk mä nety xëmë yoˈoyaˈany nuˈun ja xyëë jyukyˈäjtën. Jam mä José mëdë María ttukwintsëˈkëdë Jyobaa diˈibë nety myëdäjttëp, ets ojts kyunuˈkxëdë, pes ojts tˈaxäjëdë käjpxwijën ets yajmëjämooytyë. Seguurë ko María niˈigyë kyëktëjkë ja myëbëjkën ko jam ojts tsyoˈonëdë, ets tnijäˈäwë kanäk pëky ja tëyˈäjtën diˈib mbäät ok twinmay ets ttukmëtmaytyaˈaky ja wiink jäˈäy.

21. ¿Ti mbäät nduˈunëm parë niˈigyë mëbëjkën kyëktëkët?

²¹ Tyam, jantsy oy nˈijxëm ko mayë tääk teety tpanëjkxtë tyäˈädë oybyë ijxpajtën. Jyobaa tyestiigëty myëdäjttëbë kostumbrë parë twoonëjkxtë yˈuˈunk yˈënäˈk mä naymyujkën. Ets duˈun extëmë José mëdë María, nan myooytyëbë Dios nuˈun myadäˈäktë. Extëm nˈokpëjtakëm, mä naymyujkën myëjämooytyëbë myëguˈuktëjk. Per nanduˈunë yajmëjämoˈoytyë ko jap tsyoˈonëdë, agujk jotkujk nyayjawëdë, ets mbäädë net tpudëkëdë wiinkpë. ¡Jantsy jotkujk nnayjäˈäwëm ko mëët nduˈukmujkëm! Ets nëjkxëp nˈijxëm wiˈix niˈigyë mëbëjkën kyëktëkë, extëm ja María.