1, 2. ¿Wiˈixë Biiblyë tnimaytyaˈaky ja reyëty mëdiˈibë tuundë Israel?

 BIIBLYË nyimaytyakypy ko jam Israel naa 40 nyaxyë reyëty tyuundë ets yajkujäˈäyë jap nanduˈun wiˈixäty jyukyˈäjttë. a Tamˈäjttë rey mëdiˈibë oy myëduundë Jyobaa, perë ko tiempë nyajxy ta ojts ttunëdë axëkˈäjtën. Extëm nˈokpëjktakëmë rey David jantsy oy tyuuny, pes duˈunë Jyobaa jyënany: ‘ojts tpaduny ja nˈënaˈamënës ndëyˈäjtënës winë ääw winë jot ets aakˈoy ojts nˈijxës ja tyuunk’ (1 Rey. 14:​8, TY). Per myëtsëënääy tuˈugë toxytyëjk mëdiˈibë nety pëky ets ojts tˈëxtäˈäyë winmäˈäny parë ja nyiyetyëjk ja jäˈäy yaˈoogëdëty mä nety jam tsyiptuny (2 Sam. 11:​4, 14, 15).

² Per tamˈäjttë reytyëjkëty mëdiˈibë kyaj ojts oy yˈanaˈamdë. Extëmë Rehoboam, yëˈë oy ojts ëgäˈäny tˈokmëduuntsoˈondaˈagyë Jyobaa, per ko tiempë nyajxy Jyobaa duˈun nyimaytyakë ko ‘käˈäp ojts oy winë tuny’ (2 Crón. 12:​14, TY). Per myëmëdoowë Jyobaa ko yˈanmääyë ets kyaj mëët tsyiptunët ja nimäjkpë tëëmp ääts mëdiˈibë Israel, ets nyasˈijxë parë ja nax käjpn këˈëm twinˈixtëty pën ryeyˈatandëp. Ojts nanduˈun tpudëkë ja nax käjpn parë nyayjyëjpˈixëdët këdiibë ja myëtsipëty myëmadäˈägëdët (1 Rey. 12:​21-24; 2 Crón. 11:​5-12).

3. Ko nnijäˈäwëm tijaty tyuundë ja reyëty, ¿ti net nnayajtëˈëwëm, ets ti nimaytyäˈägäˈänëm mä yäˈädë artikulo?

³ Ja reyëty mëdiˈibë tuundë Israel tyuundë mëdiˈibë oy, perë nan tëgooytyë. Per ¿wiˈix ko Jyobaa jyënany ko tam mëdiˈibë mëmëdoowëdë ets tam mëdiˈibë kyaj? Ko njaygyujkëm tiko  duˈunë Jyobaa jyënany, yëˈë xypyudëkëyäˈänëm parë nnijäˈäwëm ti mbäät nduˈunëm parë Jyobaa xykyupëjkëm. Mä yäˈädë artikulo yëˈë nimaytyäˈägäˈänëm ko parë Jyobaa tˈijxy pen kyupëjkypy tuˈugë rey o kyaj yëˈë ijty yˈijxypy, pen tsojkëdëp amuumduˈukjot, pen jodëmbijttë ko tyëgoytyë ets pen awdäjtëdëp extëm yëˈë ttsoky.

TSYOJKTË JYOBAA AMUUMDUˈUKJOT

4. ¿Tiko Jyobaa kyaj tkupëjky niˈamukë ja reyëty?

⁴ Jyobaa kyupëjk ja reyëty mëdiˈibë tsojkëdë amuumduˈukjot. b Extëmë rey Jehosafat yëˈë “yˈëxtääyë Jyobaa amuumduˈukjot” (2 Crón. 22:9). Biiblyë nanduˈun tnimaytyaˈagyë rey Josías: ‘käˈäp ojts nituˈuk jëduˈumbë yajkutujkpë yˈëkˈijnë ta ja Josías ëmuumduˈukjot jyotwimbijtyën’ (2 Rey. 23:​25, TY). Perë rey Salomón ojts ttuunë mëdiˈibë kyaj yˈoyëty “ets kyaj amuumduˈukjot tnekymyëduunyë Jyobaa mëdiˈibë Diosˈäjtypy” (1 Rey. 11:4). Biiblyë nantimduˈun tnimaytyaˈagyë Abiyam ko “kyaj amuumduˈukjot tnekymyëduunyë Jyobaa mëdiˈibë Diosˈäjtypy” (1 Rey. 15:3).

5. ¿Ti yˈandijpy nmëduˈunëmë Jyobaa amuumduˈukjot?

⁵ ¿Ti yˈandijpy nmëduˈunëmë Jyobaa amuumduˈukjot? Yëˈë yˈandijpy ko nmëduˈunëm mët ko mëk ntsojkëm, kyaj yëˈëyëty ko pën xytyukˈatsipˈäjtëm o ko jeˈeyë nˈijxëm ko oy ko jäˈäy Diosmëduny. Yëˈë nanduˈun yˈandijpy ko xëmë mbäädë Jyobaa ntsojkëm mäbäät njukyˈäjtëm.

6. ¿Wiˈixën mbäät ntsojkëmë Jyobaa amuumduˈukjot? (Proverbios 4:23; Matewʉ 5:​29, 30).

⁶ ¿Wiˈix mbäät nanduˈun nmëduˈunëmë Jyobaa amuumduˈukjot extëm ttuundë ja reyëty? Yëˈko kyaj nasˈijxëm ets ja ti xyaˈˈamajtsk xyajjotmajtskëm parë kyaj nˈoktsojkënë Jyobaa ets kyaj nˈokmëdunäˈänënëty. Extëm oy ko nnaygyuentëˈäjtëmëty parë kyaj nˈijx nmëdoˈowëm mëdiˈibë yajmäˈtypyë jot winmäˈäny, nˈatsojkëm tijaty jaˈäjtp yä naxwiiny ets kyaj oy mëët nnayjyäˈäwëm ja jäˈäy mëdiˈibë kyaj Diosmëdundë. Pääty, pen jam duˈun njäjt ngëbajtëm oy ko netyë nyaˈoˈoyëmë jot winmäˈäny (käjpxë Proverbios 4:23; Matewʉ 5:​29, 30).

7. ¿Tiko yˈoyëty nnaygyuentëˈäjtëmëty këdiibë nˈamajtsk njotmajtskëmëty?

⁷ Kyaj mbäät nasˈijxëm ets ti xyaˈˈamajtsk xyajjotmajtskëm, oy ko nnayˈijxˈijt nnaygyuentëˈäjtëm ets kyaj mbäät yëˈë ndukjotkujkˈäjtëm ko oy jam nDiosmëduˈunëm. Parë njaygyujkëm min nˈokpëjktakëm tuˈugë ijxpajtën, winmay ko jam myajpääty mä tuˈugë lugäär mëdiˈibë winwäˈätstuuy, nëgooyë tyitykyˈäjnë ets pyojnë, per ko mjäˈty mä mdëjk ta ja jëën xywyingonë parë mjokxpëkëty. ¿Per waˈan ja mdëjkˈääw awäˈäts xyaˈitëty? Kyaj, pes mbäät ja poj tyëkë ets jatëgok mdëboˈkpëky. Duˈun extëm kyaj jeˈeyë ja jëën nwingoˈonëm ets ja tëjkˈääw awäˈäts nyaˈijtëm, nanduˈunën jyaty mä Diosë tyuunk, kyaj yëˈëyë mbäät ndukjotkujkˈäjtëm ko oy nDiosmëduˈunëm, tsojkëbën nnaygyuentëˈäjtëm ets kyaj nˈatsojkëm tijaty jaˈäjtp yä naxwiiny, këdiibë xyaˈˈamajtsk xyajjotmajtskëmëty ets xytyukmajtstutmëtyë Jyobaa (Éfes. 2:2).

JODËMBIJTTË OY PYOKYTYUUNDË

8, 9. ¿Ti tyuundë ja rey Ezequías mëdë David ko yajtukˈanmääytyë ko të nety pyokytyundë? (Ix nanduˈunë dibujë mëdiˈibë miimp mä rebistë nyiˈak).

⁸ Extëm të nˈokˈnimaytyakëmbë ja rey David mëjwiin kajaa pyokytyuuny. Per ko Natán tyukˈanmääyë ko të nety pyokytyuny mëjwiin kajaa, kyupëjk ets jodëmbijt (2 Sam. 12: 13). Mëdiˈibë ojts tkujayë David mä Salmo 51, jap ojts dyajnigëxëˈky ko tëëjën nety jyantsy jyodëmbity, kyaj jeˈeyë twinˈëˈënyë Natán parë këdiibë yajtukumëdowëty ja pyoky (Sal. 51:​3, 4, 17, ets mä tsyondaˈaky).

⁹ Rey Ezequías nan pokytyuun mëjwiin kajaa, Biiblyë duˈun jyënaˈany: ‘Niˈigyë amëj agëjxm nyayjyäˈäwëyë, pääty yë Wintsën tyukjootˈambëjkë ets Wintsën nay tyukjootˈämbëjk yë Judá jäˈäyëty etsë Jerusalén jäˈäyëty’ (2 Crón. 32:​25, TY). Per, ¿tiko ojts tyuktëkëty ja mëjˈäjt këjxmˈäjtën? Waˈan yëˈëjëty ko Jyobaa ojts myoˈoyëty ja wit meeny, ko pyudëjkë parë tmëmädäˈägëty ja asiirië jäˈäyëty o waˈan yëˈëjëty ko Jyobaa ojts yajtsoˈoky yaˈˈagëdaˈagyëty mä ja mëk päˈäm mëdiˈibë nety të pyaatyë. Ets mët ko mëj këjxm nyayjyäˈäwë päätyën ttukˈijxtääy ja Babilonia jäˈäyëty tijatyë nety myëdäjtypy. Ko duˈun yˈadëtsy, ta ja kugajpxy Isaías ojts tyukˈawäˈänxëty ko Jyobaa të nety jyotˈambëky (2 Rey. 20:​12-18). Ja rey Ezequías kyupëjkë pyoky ets jodëmbijt duˈun extëmë rey David (2 Crón. 32:26). Päätyënë Jyobaa kyupëjkë, pesë Biiblyë duˈun jyënaˈany: ‘Yë tyuˈunën kyäjpxën yë Ezequías oy ojts yë Wintsën tˈixy’ (2 Rey. 18:​3, TY).

10. ¿Ti tyuun ja rey Amasías ko yajtukˈanmääy ko të nety tyëgoy?

¹⁰ Ja rey Amasías mëdiˈibë Judá oy tijaty tjatuuny ‘jeˈeyëp ko yëˈë käˈäp ojts jyot wyinmäˈäny tuˈugyë tpëjktaˈaky mä [Jyobaa]’ (2 Crón. 25:​2, TY). ¿Ets wiˈixën yëˈë ojts tyëgoobyë? Jaˈko ojts tˈawdäjnë ja diosëty mëdiˈibë ijty yˈawdäjttëp ja edomitëty, oyë netyë yëˈë Jyobaa të jyapudëkëty parë tmëmadaky ja edomitë jäˈäyëty. c Perë ko Jyobaa tkejxy ja kugajpxy parë tyukˈanmääyë ko të nety tyëgoy, yëˈë jeˈeyë ojts jyotˈambëky ets kyaj tmëdowany (2 Crón. 25:​14-16).

11. Extëm jyënaˈanyë 2 Korintʉ 7:​9, 11, pen të nbokytyuˈunëm, ¿ti mbäät nduˈunëm parë Jyobaa xypyokymyaˈkxëm? (Ix nanduˈunë dibujë).

¹¹ ¿Ti xytyukniˈˈijxëm extëm jyäjttë yäˈädë reyëty? Yëˈko pen të nbokytyuˈunëm, oy ko njodëmbijtëm ets kyaj nˈoktuˈunënëty ja nëë poky. Ets pen jam ja mëjjäˈäytyëjk xytyukˈanmäˈäyëm mëdiˈibë të nduˈunëm, kyaj yˈoyëty nwinmäˈäyëm ko Jyobaa kyaj xyˈokkupëjkënë o ko ja mëjjäˈäytyëjkëty jeˈeyë xyˈixäˈän xytyunäˈänënë. Pes axtë ja reyëty mëdiˈibë oy Diosmëduundë nan ojts yajkäjpxwijtë (Eb. 12:6). Pääty pen jam ti nyajtukˈanmäˈäyëm o nyaˈëwij nyajkäjpxwijëm. ¿Ti mbäät nduˈunëm? 1) Nˈijtëm yujy tudaˈaky ets ngupëjkmëty ja poky, 2) nyajnigëxëˈkëm ko të njantsy jyodëmbijtëm, ets 3) duˈunyëmë Jyobaa nmëduˈunmëty amuumduˈukjot. Pen ngupëjkëm ja poky ets ajëmbijt jodëmbijtëm ta Jyobaa xypyokymyaˈkxäˈänëm (käjpxë 2 Korintʉ 7:​9, 11).

YˈAWDÄJTTË JYOBAA EXTËM TTSOKY

12. ¿Tiko Jyobaa tkupëjky näägë reyëty?

¹² Jyobaa pääty tkupëjky näägë reyëty mët ko yëˈë mëduunëdë ets awdäjtëdë ets mët ko tˈanmääytyë ja käjpn parë yëˈëyë tˈawdattëdë Jyobaa. Tëyˈäjtën ko tëgooytyë, per duˈunyëm ojts tmëdundë Jyobaa ets kyaj tnasˈijxëdë parë ja nax käjpn tˈawdattëdë wiink Dios. d

13. ¿Tiko Jyobaa kyaj tkupëjky ja rey Acab?

¹³ Ja rey Acab axëëk ojts yˈaneˈemy, perë ko tnijäˈäwë ko të nety yˈoogyë Nabot myëkjäˈäwë (1 Rey. 21:​27-29). Yajnaxkëdak nanduˈunë nax käjpn ets yajmadak nanduˈunë israelitëty  (1 Rey. 20:​21, 29; 22:39). Per, ¿tiko kyajë Jyobaa kyupëjkë? Yëˈko ojts tˈawdäjnë ja wiink dios mëdiˈibë nety ja kyudëjk yˈawdäjtypy. Ojts nanduˈun tˈanmääynyë ja nax käjpn parë tˈawdattëdë wiink dios ets ninäˈä kyajodëmbijty (1 Rey. 21:​25, 26).

14. 1) ¿Tiko Jyobaa kyaj tkupëjkyë Rehoboam? 2) ¿Ti tyuundë nimayë reyëty mëdiˈibë Jyobaa kyaj kyupëjkëdë?

¹⁴ Min nˈoknimaytyakëmë wiinkpë rey mëdiˈibë kyajë Jyobaa kyupëjkë, yëˈë Rehoboam. Të nˈokˈijxëmbë ko tyuun mëdiˈibë Jyobaa yˈoyˈijxypy, per mä nety jam yˈanaˈamnë ta ojts jyotmëktaknë ets kyaj ojts tˈokˈmëmëdoownë Jyobaa ets ojts dyajmëjwindëjkënë mä yaˈˈawdatyë wiink dios (2 Crón. 12:1). Ets desde jaa, jaˈm tjamëduunyë Jyobaa etsë wiink diosëty (1 Rey. 14:​21-24). Kyaj yëˈëyëtyë Rehoboam mëdë Acab ojts tˈawdäjnëdë wiink dios, nanduˈunën yˈadëtstë nimay ja reyëty mëdiˈibë Jyobaa kyaj kyupëjkëdë. Extëm të nˈijxëm, Jyobaa yëˈë kyupëjk ja reyëty mëdiˈibë mëduunëdë duˈun extëm yëˈë ttsoky.

15. ¿Tiko Jyobaa xëmë ojts tnigajpxy wiˈix yaˈˈawdatäˈäny?

¹⁵ ¿Tiko Jyobaa xëmë ojts tnigajpxy wiˈix yaˈˈawdatäˈäny? Yëˈko ja reyëty yëˈë nety patëdëp tpudëkëdët ja nax käjpn parë tˈawdattëdë Dios extëm yëˈë ttsoky. Ets ko ijty tˈawdäjnëdë wiink dios kyaj oy tˈokˈanaˈamnëdë ja nax käjpn ets tyunëdëp ijtyë poky mëdiˈibë mëjwiin kajaa (Os. 4:​1, 2). Ja reytyëjkëty ets ja israelitëty yëˈëyë myëduundë Jyobaa, pääty ko ijty tˈawdattë wiink dios, Biiblyë duˈun jyënaˈany ko duˈun nyaxy extëmxyëp tmëtsënääynyëdë wiink yetyëjk o wiink toxytyëjk (Jer. 3:​8, 9). Extëm nˈokpëjktakëm ko tuˈugë  jäˈäy pyokytyuny mëdë wiinkpë, yëˈë myëdëgoopy ja nyiyetyëjk o ja kyudëjk. Pääty ko tuˈugë Diosmëduumbë tˈawdäjnë wiink dios, yëˈë nety nanduˈun myëdëgooynyëbë Jyobaa mëjwiin kajaa e (Deut. 4:​23, 24).

16. ¿Wiˈixën tyëgatsyëty tuˈugë oyjyaˈay mëët tuˈugë axëkjäˈäy?

¹⁶ Extëm yä të nˈijxëm, ninuˈunën kyaˈoyëty ets nˈawdäjtëmë wiink dios, yëˈëyë mbäädë Jyobaa nˈawdäjtëm ets nmëduˈunëm. Ja kugajpxy Malaquías ojts yajxon tnigajpxy wiˈixën jyukyˈaty tuˈugë oyjyaˈay etsë axëëk jäˈäy, pes duˈun jyënany: “Ets miitsëty xyˈixäˈändë jatëgok wiˈix tyëgatsyëty ja oyjyaˈay ets ja axëkjäˈäy, tuˈuk mëdiˈibë myëduumbyë Dios ets ja tuˈuk mëdiˈibë kyaj tmëduny” (Mal. 3:18). Pääty kyaj mbäät nasˈijxëm ets nitii xykyatukmäjtstutmëtyë Jyobaa, ni yëˈë ko pokyjyaˈay nyajpatëm o ko jam ti nduundëgoˈoyëm. Pes ko nmäjtstutënë Jyobaa ets kyaj nˈokmëduˈunënë, poky mëjwiin kajaa.

17. Pen mbëkäämp, ¿tiko yˈoyëty xyˈixëty pënën mbäät xypyeky?

¹⁷ Pen kyajnëm mbëky mbudëkëyanëp extëmë Malaquías jyënany parë yajxon xyˈixëty pën mbëkaampy. Oy ja jäˈäy oy jyajäˈäyˈäjtpë, per pen kyaj tmëdunyë Jyobaa, ¿waˈandaa oyjyaˈay yajnaxëdët? (2 Kor. 6:14). Ko mëët mbëkëty, ¿jeˈyëmdaa oy mDiosmëdunëty? Okjamyats ko ja toxytyëjkjäˈäyëty mëdiˈibë Salomón pyëjk waˈanë nety oy jyaˈayˈattë, per kyaj tmëduundë Jyobaa. Ets ja rey Salomón kyaj tjäˈäwë wiˈixën wanaty wanaty ojts tˈawdäjnë ja wiink dios (1 Rey. 11:​1, 4).

18. ¿Ti mbäät ttundë ja uˈunktääk uˈunkteetyëty?

¹⁸ Uˈunktääk uˈunkteetyëty oy ko ja mˈuˈunk mˈënäˈk xytyukmëtmaytyäˈäktëtyë reyëtyë yˈijxpajtënëty parë nanduˈun jyënäˈändëtyë  yˈääw jyot ets tmëdunäˈändëtyë Jyobaa. Ets oy ko nanduˈun xytyukmëtmaytyäˈäktëtyë mˈuˈunk mˈënäˈk, ko netë Jyobaa dyajnäjxy oyjyaˈay tuˈugë rey, ko duˈun myëduunëdë extëm yëˈë ttsoky. Nan tukˈix tukmëdowdë ko yëˈë jëjpˈam mbëjktaktëp mä mjukyˈäjtënëty ja Diosë tyuunk, extëm ko xykyäjpxtëtyë Biiblyë, mnëjkxtët reunyonk ets ëwäˈkx käjpxwäˈkxpë (Mat. 6:33). Pen kyaj duˈun xytyundë, ja mˈuˈunk mˈënäˈk nan kyaj jëjpˈam tpëjktäˈägänëdë Diosë tyuunk, mbäät nanëgoobë Diosmëdundë o axtë mbäät tmëjagamgaknëdë ja tëyˈäjtën.

19. Pen tuˈugë jäˈäy kyaj yˈokDiosmëduunë, ¿yëˈëdaa yˈandijpy ko të ninäˈä tkanijëmbityë Jyobaa? (Ixë rekuäädrë “ Nijëmbit jatëgokë Jyobaa”).

¹⁹ Pen tuˈugë jäˈäy kyaj yˈokDiosmëduunë, ¿yëˈëdaa yˈandijpy ko të ninäˈä tkanijëmbityë Jyobaa? Kyaj, pes pen ajëmbijt jodëmbijtp, mbäät jatëgok oy yˈity mëdë Dios. Per tsojkëp yˈitët yuunk naxypy ets tkupëkëty wiˈix ja mëjjäˈäytyëjk pyudëkëdë (Sant. 5:14). Pääty pen nyijëmbijtypyë Jyobaa ta jatëgok oy myëët yˈitäˈäny.

20. Pen jukyˈäjtëm extëm ja reyëty mëdiˈibë oy Diosmëduundë, ¿wiˈixë Jyobaa xyˈixäˈänëm?

²⁰ ¿Ti xytyukniˈˈijxëm extëm yajnimaytyäˈäktë ja reyëty mëdiˈibë tuundë Israel? Yëˈë xytyukniˈˈijxëm ko pen nmëduˈunëmë Dios amumduˈukjot, ngupëjkëm ko ndëgoˈoyëm, ajëmbijt jodëmbijtëm ets nyajtëgäjtsëm ja jukyˈäjtën, ta nëjkx nanduˈunë Jyobaa xykyupëjkëm duˈun extëm tkupëjky ja reyëty mëdiˈibë oy mëduunëdë ets oy ko nanduˈun njamyajtsëm ko yëˈëyë mbäädë Jyobaa nmëduˈunëm. Pääty pen ninäˈä xykyamastuˈutyë Jyobaa, ta jyënäˈänäˈäny ko oy mjukyˈaty.