1. ¿Wiˈix tkuˈayoˈowë Nabot mëdë yˈuˈunk yˈënäˈk ko kyayajtuunyë tyëyˈäjtën?

OKWINMAY ko nimajtskë yetyëjk tniwäämbattë tuˈugë jäˈäy ko të tmëgäjpxtëgoyë Dios, tyäˈädë mëjwiin kajaa kyuboky. Kyaj jyatëyˈäjtënëty, per ta tyäˈädë jäˈäy yaˈˈanëëmë ko kajaa të tyuundëgoy ets ko kyuˈoogëyaampy. Nˈokwinmäˈäyëm wiˈix nyayjäˈäwëdë pënaty tyuundëp tijaty tëyˈäjtën myëët ko tˈijxtë yajkukäˈtsnëdë tyäˈädë yetyëjk mëdë yˈuˈunk yˈënäˈk. Tyäˈädë jantsy tuun jantsy jäjtë duˈun. Yëˈë duˈun jäjt tuˈugë Dios mëduumbë diˈib xyëwˈäjt Nabot, diˈib jukyˈäjt ja tiempë mä Acab ojts yˈaneˈemy jam Israel (1 Reyes 21:11-13; 2 Reyes 9:26).

2. ¿Diˈibë majtskpë jäˈäyˈäjtën nˈixäˈänëm mä tyäˈädë artikulo?

² Mä tyäˈädë artikulo yëˈë yajnimaytyäˈägäämp wiˈix jyajtyë Nabot. Nan yajnimaytyäˈägäämp wiˈixë Pedro tyëgooy mëjwiin kajaa diˈibë nety tuump mëjjäˈäy mä primer siiglë. Tyäˈädë  majtskpë ijxpajtën, yëˈë xytyukniˈˈixëyäˈänëm ko tsojkëp nˈijtëm yujy tudaˈaky ets nbokymyaˈkxëmë nmëguˈukˈäjtëm pën ndunäˈänëm tijaty tëyˈäjtën myëët extëmë Jyobaa.

3, 4. ¿Pën yajtij Nabot ets tiko kyaj ttoogany ja yˈuubës kam?

³ Ko nimay ja israelitë tmastuttë Jyobaa ets ojts tpanëjkxtë ja yˈijxpajtënë rey Acab mët ja kyudëjk Jezabel diˈib jantsy axëkjäˈäy, Nabot kyaj tmastutyë Jyobaa. Acab mëdë kyudëjk yëˈë nety yˈawdäjttëbë dios Baal ets kyaj tmëjˈixtë Jyobaa ets ni ja yˈanaˈamën. Perë Nabot, diˈib mas jëjpˈam pyëjtak, yëˈë oy yˈitët mëdë Jyobaa oy ttimkuˈoogët.

⁴ (Käjpxë 1 Reyes 21:2, 3). * Acab yëˈë nety yˈoyˈijxypy ja uubës kam diˈibë Nabot jyaˈäjtypy. Ta tˈanmääy ko tjuyaˈany o twingugëˈëytyët mët jatuˈugë uubës kam, perë Nabot kyaj tkupëjky. Ta mëdë mayˈäjt wintsëˈkën tˈanmääyë Acab: “Ninuˈun kyaminy mätsë nwinmäˈäny, duˈun extëmë Jyobaa wyinmay, parëts mijts nmoˈoyëdë tyäˈädë ngumäˈäyën diˈibëtsë nˈaptëjk të xytyukmëwëˈëmë”. ¿Tiko Nabot kyaj tˈyakany ja yˈuubës kam? Yëˈko ja Ley diˈibë Jyobaa myooy ja israelitëty, yajkubojk ko ttoˈknaxtët ja nax diˈib yajtukumääytyëp mä fyamilyë (Levítico 25:23; Números 36:7). Tyäˈädë yëˈë xytyukˈijxëm ko Nabot myëmëdoobyë netyë Jyobaa.

5. ¿Ti tyuunë Jezabel parë tjaˈabëjky ja nyaxë Nabot?

⁵ Ko Nabot tkatoogany ja yˈuubës kam, ta ja rey Acab mëdë kyudëjk jantsy axëëk yˈadëtstë parë ojts tpëjkëdë. Jezabel yëˈë yˈanmääy nimajtskë yetyëjk parë tniwäämbatëdë Nabot ko të mëjwiin kajaa tyuundëgoy. ¿Ti net tuun jäjtë? Ojts yajkukäˈätstë mëdë yˈuˈunk yˈënäˈk. Per ¿ti netë Jyobaa tyuun ko tˈijxy wiˈix axëëk jyäjt kyëbajttë?

6, 7. 1) ¿Wiˈixë Jyobaa tˈyajnigëxëˈky ko yëˈë tyuumbyë tëyˈäjtën? 2) ¿Tidaa jotkujkmooyëdë ja jyiiky myëguˈugë Nabot ets ja myëtnaymyaayëbëty?

⁶ Jyobaa netyë tkejxy ja kugajpxy Elías parë wingëjxm jëjpkëjxm nëjkx tmëtmaytyaˈaky ja Acab. Elías ta tˈanmääyë Acab ko yëˈë tuˈugë yajjäˈäyˈoˈkpë ets maˈtspë, ets tˈanmääy wiˈixë netyë Jyobaa tyukumëdowäˈänyëty: ko nanduˈunë netyë jäˈäy yaˈoogäˈänëdë mët ja kyudëjk ets ja yˈuˈunk yˈënäˈk extëm nety të tˈyaˈooktë Nabot mëdë yˈuˈunk yˈënäˈk (1 Reyes 21:17-25).

⁷ Extëmë Acab yˈadëtsy, mëjwiin kajaa tˈyaˈˈayooy ja jyiiky myëguˈugë Nabot ets ja myëtnaymyaayëbëty. Per seguurë ko jotkujkmooyëdë ko Jyobaa yˈijx wiˈix yaˈˈaxëktuunyë Nabot ets ko kyaj duˈunyë ojts tˈyajwëˈëmy. Per extëm ok tyuun jyäjtë, ja net tˈyajnigëxëˈktë pën ijttëp yujy tudaˈaky ets pën myëbëjktëbë Jyobaa.

8. ¿Ti Acab tyuun ko tmëdooy wiˈixë netyë Jyobaa tyukumëdowäˈänyëty, ets wiˈix wyimbëtsëëmy?

 ⁸ Ko Acab tmëdooy wiˈixë netyë Jyobaa tyukumëdowäˈänyëty, “ta tkëˈtsyë wyit ets ttuktëjkë xäˈk wit; ets yˈayuˈäjty ets duˈunyë nyaygyoˈkë mët ja xäˈk wit ets jyantsy myoony jyantsy tyujky”. Extëm nˈijxëm, Acab, yuj tudak. ¿Wiˈix wyimbëtsëëmy? Jyobaa duˈun tˈanmääyë Elías: “Mët ko të jyëmbity yujy tudaˈaky, kyajts nyajminäˈänyë ayoˈon jotmay nuˈun yëˈë jyukyˈaty. Jats nyajminäˈänyë ayoˈon jotmay mä tyëjk ko nety jyukyˈatyë yˈuˈunk” (1 Reyes 21:27-29; 2 Reyes 10:10, 11, 17). Komë Jyobaa “yëˈë diˈib tyukˈijxnäjxtaabyë jot korasoon”, nyijäˈäwëp pënën ëtsäjtëm, pääty tpaˈˈayooy ja Acab (Proverbios 17:3).

9. ¿Tidaa ko ja jyiiky myëguˈugë Nabot ets ja myëtnaymyaayëbëty pyudëjkëdë ko yˈijttë yujy tudaˈaky?

⁹ Mbäät ojts yaˈijxmatstë myëbëjkënë ja jyiiky myëguˈugë Nabot ets ja myëtnaymyaayëbëty ko tnijäˈäwëdë ko Acab mëdë fyamilyë kyaj yajtukumëdowäˈändë mientrës yëˈë jyukyˈaty. Pën duˈun, mbäät yëˈë pyudëjkëdë ko yˈijttë yujy tudaˈaky parë duˈunyëm tmëduunˈadëtstë Jyobaa ets tmëbëjktë ko xëmë ttunyë tëyˈäjtën (käjpxë  Deuteronomio 32:3, 4). * Ets mä tiempë myiny kyëdaˈaky, nëjkxëp yajkunuˈkxtë ja fyamilyë Nabot ko tˈixtët jyukypyeky ja jyiiky myëguˈuk. Duˈun yajtunäˈäny ja tyëyˈäjtënë Nabot mëdë fyamilyë (Job 14:14, 15; Fwank 5:28, 29). Pënaty yujy tudaˈaky, nyijäˈäwëdëp ko “yëˈë Diosë tëyˈäjtënbë pyayoˈoyaampy tukëˈëyë tijaty yajtuump, axtë tukëˈëyë diˈib ijtp ayuˈutsyë, abeer pën oy o axëëk” (Eclesiastés 12:14). Jyobaa pyejkypyë kuentë wiˈix tijaty yˈixëty, diˈib ëtsäjtëm kyaj nbëjkëmë kuentë. Pääty ko nˈijtëm yujy tudaˈaky, yëˈë xypyudëkëyäˈänëm parë kyaj nyajtëgoˈoyëm ja mëbëjkën.

10. ¿Tijaty jotmay mbäät tˈijxmatsy ja mëbëjkën?

¹⁰ Ets tyam, ¿ti mijts mdunaampy ko xykyajaygyukët wiˈixë mëjjäˈäytyëjk të tˈyajwingëdäˈäktë tuˈugë jotmay o ko xykyakupëkët? Extëm nˈokpëjtakëm, ¿ti mdunaampy ko myajpëjkët ja tuunk diˈib mnikëjxmˈäjtypy o ko tuˈugë mjiiky mëguˈuk yajpëjkët? ¿Ti mdunaampy ko ja mëmëjjäˈäy, ja mmäänk o ja mnëëx o tuˈugë mëtnaymyaayëbë yaˈëxkaxët mä Diosë kyäjpn ets xykyakupëkäˈänët wiˈix ja mëjjäˈäytyëjk të tˈyajwëˈëmdë ja jotmay? ¿Ti mdunaampy pën mwinmaapy ko ja mëjjäˈäytyëjk kyaj të ttundë tëyˈäjtën ko të tpaˈˈayowdë tuˈugë pokyjyaˈay? Ko nbatëmë duˈumbë jotmay, ja yaˈijxmatsäˈäny pën nmëbëjkëmë Jyobaa ets wiˈix të ttukniwitsë tyunët ja nyax kyäjpn. Min nˈokˈijxëm majtsk pëky wiˈix xypyudëkëyäˈänëm ko nˈijtëm yujy tudaˈaky ko nbatëmë duˈumbë jotmay.

11. ¿Wiˈix xypyudëkëyäˈänëm ko nˈijtëm yujy tudaˈaky?

¹¹ Myëduˈuk, pën ijtëm yujy tudaˈaky, ta njaygyukëyäˈänëm ko kyaj nnijäˈäwëtyaˈayëm wiˈix tijaty të tyuny të jyatyëty. Ets oyxyëp njanijäˈäwëmbë, nˈokjamyajtsëm ko yëˈëyë Jyobaa diˈib nyijäˈäwëp ti japˈäjtp mä jäˈäyë jyot kyorasoon (1 Samuel 16:7). Ko tyäˈädë nyaˈijtëm winmäˈänyoty, ta nˈijtëm yujy tudaˈaky ets ngupëjkëm ko kyaj nijäˈäwëtyaˈayëm tukëˈëyë, ets nyajtëgäjtsëm wiˈixë nety nwinmäˈäyëm. Myëmajtsk, pën ijtëm yujy tudaˈaky, yëˈë xypyudëkëyäˈänëm parë nmëdoˈowëm ets maˈkxtujkën myëët nˈawijxëm parë Jyobaa ttunët ja tëyˈäjtën pën winmäˈäyëm ko kyaj të yajtuny. Biiblyë jyënaˈany: “Oy wyimbëtsëmäˈänxëty pënaty tsyëˈkëbë Diosë tëyˈäjtënbë”. Per ta net jyënaˈany ko “niwiˈixtsoo tkatukˈoybyëtsëmäˈäny ja axëkjäˈäy, ni tkayajˈyonäˈänyë xyëëw jyukyˈäjtën” (Eclesiastés 8:12, 13). Extëm nˈijxëm, diˈib mbäät ttundë pënaty pyattëbë duˈumbë jotmay, yëˈë ko yˈittët yujy tudaˈaky (käjpxë 1 Peedrʉ 5:5).

12. ¿Ti diˈibë net nˈixäˈänëm, ets tiko?

¹² Mä primer siiglë, ja Dios mëduumbëty diˈib Antioquía diˈib Siria ojts tˈyajnaxtë tuˈugë jotmay, mä ojts yaˈijxmatstë pën ijttëp yujy tudaˈaky ets pën pokymyaˈkxtëp. Min nˈokˈijxëm ti tuun jäjtë, ets yëˈë xypyudëkëyäˈänëm parë nˈijxëm pën nbokymyaˈkxäˈänëm  ja nmëguˈukˈäjtëm. Nan xypyudëkëyäˈänëm parë njaygyujkëm ko Jyobaa duˈunyëm ttunyë tëyˈäjtën oy yëˈë tˈyajtunyë pokyjyaˈay.

13, 14. 1) ¿Tijaty tuunk yajtuknipëjkë apostëlë Pedro? 2) ¿Wiˈixë Pedro tˈyaˈijxë jotmëkˈäjtën?

¹³ Apostëlë Pedro mëjjäˈäy tyuuny ets oypyënëty yˈixyˈäjtë. Yëˈë niduˈuk diˈibë Jesus mëtnaymyaayëbëˈäjtë ets yajtuknipëjk kanäk pëkyë tuunk (Matewʉ 16:19). Extëm nˈokpëjtakëm, mä jëmëjt 36 ojts yajtuknipëky parë nëjkx tmëtmaytyaˈagyë Cornelio mët niˈamukë ja jäˈäy diˈibë nety të tˈyajtuˈukmuky mä tyëjk. ¿Tiko netyë tyäˈädë tuunk jyëjpˈamëty? Yëˈko Cornelio kyaj jyudiyëty ets kyajnëmë nety yajtsuky. Ets ko Cornelio mët niˈamukë jäˈäy ojts tˈaxäjëdë ja Diosë myëjääw, ta Pedro jyënany ko mbäät nyëbattë ets yˈëxpëjkpëˈatëdë Jesus. Pedro jyënany: “Mëguˈuktëjk, ¿pën niduˈugëty miitsëty kyaj ttseky esë tyäˈädë jäˈäy nyëbattët?, jaˈa ko Dios të tkexy ja Espiritë Santë mä yëˈëjëty extëm nandëˈën [mä] ëtsäjtëm” (Apostʉlʉty 10:47).

¹⁴ Mä jëmëjt 49, ta ja apostëlëtëjk tyuˈukmujktë Jerusalén mët ja mëjjäˈäytyëjk parë tˈyajwingëdäˈägandë pën jëjpˈam yajtsuktët mä yetyëjkˈäjtën pënaty kyaj yˈisraelitëty diˈib kyupëjktëbë Jesukristë. Pedro nan tamë nety yajpääty ets amëk jotmëk ttukjamyejtsy ja myëguˈuktëjk ko yëˈë të nety ttimˈixy wiˈix pënaty kyaj yˈisraelitëty tˈaxäjëdë Diosë myëjääw ets kyaj tsyukyˈattë. Ko Pedro duˈun tnimaytyaky, yëˈë pudëjkë ja diˈibë nety wyoowˈyoˈoytyëbë Dios kyäjpn parë tnijawëdët ti tyundëp (Apostʉlʉty 15:6-11, 13, 14, 28, 29). Seguurë ko ja Dios mëduumbëty, duˈun diˈib judiyë ets diˈib kyaj jyudiyëty, myëjjäˈäwëdë ko Pedro jyotmëktaky parë tnimaytyaky ti nety të tˈixy. Ets mbäät nwinmäˈäyëm ko kyaj ojts tsyiptakxëdë ttukˈijxpattëdë Pedro diˈib jantsy oy Dios mëduump ets tapë jyot wyinmäˈäny (Ebreeʉsʉty 13:7).

15. ¿Wiˈixë Pedro tyëgooy ko yˈijty Antioquía? (Ixë dibujë mä tsyondaˈaky).

¹⁵ Näämnëmë nety të tyuˈukmuktë jam Jerusalén, ko Pedro ojts nyijkxy jam Antioquía. Mientrës jam yˈijty, ta mëët yajpaty ja Dios mëduumbëty diˈib kyaj jyudiyëty. Mbäät nbawinmäˈäyëm wiˈix mëjwiin kajaa nyaytyukpudëjkëdë tijatyë nety ja Pedro jyajty nyijäˈäwëp ets wiˈix kujk Dios mëduny. Per ajotkumonë, ta Pedro kyaj mëët nyekykyaaymyujktë. ¡Seguurë ko duˈunyë ojts wyëˈëmëdë ets mëk tjäˈäwëdë ko duˈunë Pedro yˈadëtsy! Per kyaj yëˈëyë duˈun yˈadëtsy, nan tyukninäjxë jyaˈayˈäjtënë ja wiinkpë Dios mëduumbëty diˈib judiyë, axtë Bernabé. Pedro mëjjäˈäyë nety tyuny ets tapë jyot wyinmäˈäny, per extëm yˈadëtsy mbäädë nety tˈyajnaywyaˈkxyëty ja myëguˈuktëjk. ¿Tiko duˈun tyëgooy? Ets diˈib mas jëjpˈam, ¿wiˈix mbäät xypyudëjkëm extëmë Pedro yˈadëtsy ko tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm diˈib tuump mëjjäˈäy xyyajnayjäˈäwëm axëëk mëdë yˈääw yˈayuk o extëm xytyuˈunëm?

16. 1) ¿Wiˈixë Pedro jyëjwijtsëmbijtë Pablo? 2) ¿Tijaty yajtëˈëwënë net jaˈäjtp?

¹⁶ (Käjpxë Galasyʉ 2:11-14). Pedro yëˈë  tsyëˈkë ko wiˈixë wiink jäˈäy jyënäˈänët (Proverbios 29:25). Nyijäˈäwëbë nety wiˈixë Jyobaa wyinmay mä ja Dios mëduumbëty diˈib kyaj jyudiyëty. Per diˈibë Pedro tsyëˈkë, yëˈë ko mbäät axëëk wyinmaytyë ja judiyëtëjk diˈibë nety tsoˈondëp Jerusalén ko yëˈë tyuˈukmuky mët pënaty kyaj jyudiyëty. Pääty ja apostëlë Pablo ojts yˈooyëty ets yˈanmääyë ko majtskë nety ja wyiin jyëjp tˈyaky. ¿Tiko duˈun yˈanmääyë? Yëˈko Pablo të nety tmëdoy wiˈixë Pedro tnikäjpxtuˈuty pënaty kyaj jyudiyëty netpë ojts tyuˈukmuktë jam Jerusalén mä jëmëjt 49 (Apostʉlʉty 15:12; Galasyʉ 2:13). ¿Tidaa net tyuundë ja Dios mëduumbëty diˈib kyaj jyudiyëty diˈibë Pedro yajnayjäˈäwëdë axëëk? ¿Ojtsëdaa yajkunapëdë? ¿Yajpëjkëdaa Pedro kanäk pëky ja tuunk diˈibë nety nyikëjxmˈäjtypy?

17. ¿Wiˈixë Pedro ttukˈoyˈajty ko Jyobaa pyokymyaˈkxë?

¹⁷ Pedro ijt yujy tudaˈaky ets kyupëjk extëmë Pablo jyëjwijtsëmbijtë. Ets mä Biiblyë kyaj jyënaˈany ko Pedro ojts yajpëjkë ja tuunk diˈibë nety nyikëjxmˈäjtypy. Niˈigyë Jyobaa ok yajtuunë parë tjäˈäyët majtskë neky diˈib tyam yajpatp mä Biiblyë. Mä ja myëmajtskpë neky diˈibë Pedro jyaay, ojts jyënaˈany “yëˈë nmëguˈukˈäjtëm Pääblë” (2 Peedrʉ 3:15). Extëmë Pedro tyëgooy, waˈan ojts axëëk tˈyajnayjawëty ja Dios mëduumbëty diˈib kyaj jyudiyëty. Perë Jesus diˈib nyigopkˈäjtypy ja tuˈukmujkën, yajtuunˈadëtsë Pedro (Éfesʉ 1:22). Ets ko ja Dios mëduumbëty ojts tpokymyaˈkxtë ja Pedro, ta ojts tpanëjkxëdë yˈijxpajtënë Jyobaa mëdë Jesus. Nˈawijxëm ets nituˈuk ojts kyaˈëxtëkëwäˈäktë mët ko tˈijxtë tyëgooy tuˈugë pokyjyaˈay.

18. ¿Mäjaty mbäät nyajnigëxëˈkëm ko ngupëjkëm wiˈixë Jyobaa ttunyë tëyˈäjtën?

¹⁸ Mä primer siiglë kyaj jyamˈäjtyë mëjjäˈäytyëjk diˈib wäˈätsjäˈäy mäjaty ja tuˈukmujkën, ets nanduˈun tyam. Biiblyë jyënaˈany ko niˈamukë ndëgoˈoyëm janääm jatsojk (Santya̱ˈa̱gʉ 3:2). Ets tëyˈäjtën, ¿per ti net nduˈunëm pën xyˈaxëktuˈunëm wiˈix ja nmëguˈukˈäjtëm tyëgoy? ¿Ngupëkäˈänëm wiˈixë Jyobaa ttunyë tëyˈäjtën? Extëm nˈokpëjtakëm, ¿ti ndunäˈänëm ko tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm diˈib tuump mëjjäˈäy tˈyajpëtsëmëdë ääw ayuk diˈib yajnigëxëˈëgëp ko xypyajxëm? ¿Nëjkxëbëdaa xyyajkunajpëm mët ko mëk njäˈäwëm extëm të tˈyajpëtsëmyë ääw ayuk diˈib kyaj të tniwinmayë? ¿Nëjkxëbëdaa netyë nwinmäˈäyëm ko kyaj nyitëkëty tyunët mëjjäˈäy, o nˈawixäˈänëm maˈkxtujkën myëët mët ko nmëbëjkëm ko Jesus yëˈë nyigëbäjkˈäjtypyë tuˈukmujkën? ¿Yëˈëyë nˈixäˈänëm mäjaty tyëgoy, o yëˈë nwinmayäˈänëm nuˈun kujk Dios mëduny oy tjapäätyë amay jotmay? ¿Ndukxondäˈägäˈänëm ko tyuunˈadëˈëtsët mëjjäˈäy ja nmëguˈukˈäjtëm diˈib axëëk të xyyajnayjäˈäwëm o ko niˈigyë yajtuunkmoˈoyët? Pën nbokymyaˈkxëm, ta nëjkx nyajnigëxëˈkëm ko ngupëjkëm wiˈixë Jyobaa ttunyë tëyˈäjtën (käjpxë Matewʉ 6:14, 15).

19. ¿Ti mbäät nduˈunëm mientrës nˈawijxëm etsë Jyobaa tˈyajjëjptëgoyët tukëˈëyë axëkˈäjtën?

¹⁹ Kom ntsojkëm ets yajtunëdë tëyˈäjtën, pääty nˈawijx njëjpˈijxëm ets jyäˈtët ja xëëw parë Jyobaa tˈyajjëjptëgoyët tukëˈëyë axëkˈäjtën diˈib yajjaˈäjtypyë Satanás mëdë jyaˈay (Isaías 65:17). Mientrës, nˈokˈëxkäjpëm ko kyaj nnijäˈäwëtyaˈayëm wiˈix tijaty yˈixëty pën ja näˈä kyayajtunyë tëyˈäjtën, ets nˈokpokymyaˈkxëm pënaty xymyëdëgoˈoyëm. Pën nduˈunëm duˈun, ta nëjkx nyajnigëxëˈkëm ko ngupëjkëm wiˈixë Jyobaa ttunyë tëyˈäjtën.