1, 2. 1) ¿Wiˈixë Elifaz mëdë Bildad jyënandë mä wiˈixë Dios tˈixy ko nmëduˈunëm? 2) ¿Ets wiˈixë Jyobaa jyënany?

TËËYËP ojts nidëgëëgë yetyëjk tmëtmaytyäˈäktë tuˈugë Dios mëduumbë diˈib xëwˈäjt Job. Niduˈuk yëˈë Elifaz ets duˈun tˈyajtëëyë Job: “¿Mbäät tuˈugë yetyëjk yajtunyëtyë Dios? ¿Mbäät yëˈë ttukˈoyˈaty ko tuˈugë jäˈäy wyijˈyëty? ¿Kyuentëpëjtakypy ja diˈib tukëˈëyë mëkˈäjtën myëdäjtypy ko tëyˈäjtën myëët mjukyˈaty, o tii yëˈë gyanaräjtypy ko mijts kyaj mnëˈëdëgoy mduˈudëgoy?” (Job 22:1-3). Ko duˈunë Elifaz tˈyajtëëyë Job, waˈan wyinmääy ko tyäˈädë yajtëˈëwën yaˈˈatsoowëmbity ko kyaj. Bildad yëˈë jatuˈugë yetyëjk diˈib yˈanmääyë Job ko Dios tsipë jäˈäy tˈyajnaxët ko jyukyˈaty tëyˈäjtën myëët (käjpxë Job 25:4). *

² Elifaz mëdë Bildad yëˈë tsyojktë etsë Job nyayjawëdët  ko kyaj tsyobääty tijatyë Dios tyukmëduumpy. Jyënandë ko Dios duˈun xyˈijxëm extëmë totk o tënëˈk diˈib kyaj tii ttsoowëty (Job 4:19; 25:6). ¿Päätyëdaa duˈun jyënandë ko yujy tudaˈaky nyayajnäjxëdë? (Job 22:29). Jantsy tëyˈäjtën ko Jyobaa mëj yˈity ets ko jantsy mutsk ëtsäjtëm ko mëët nyaˈijxkijpxyëm. Extëm ko muum kopkëjxy nguˈijxnäjxëm o mä abiongë byentanë, mbäät nnayjäˈäwëm ko nitii ngatsooˈäjtëm. Per ¿jantsy duˈundaa Jyobaa xyˈijxëm ko nbëjtakëmë jot mëjääw mä nduˈunëmë tyuunk? Kyaj. Jyobaa ojts tˈanëëmë Elifaz, Bildad etsë Zofar ko andaktëbë nety ets ko jotkujkë Job yajnayjawëty, pes ojts ttijy “ja nduumbëts” (Job 42:7, 8). Pääty mbäät nˈijtëm seguurë ko oy pokyjyaˈay nyajpatëm, mbäädë Dios xyyajtuˈunëm.

3. ¿Wiˈixë Elihú jyënany ko nyajtuˈunëmë jot mëjääw mä Diosë tyuunk, ets ti myaytyäˈägan?

³ Elihú tamë nety tmëdoowˈity wiˈix ja Job yˈanëˈëmxëty ja nidëgëëkpë myëtnaymyaayëbë. Ets ko myaytyaktääytyë, ta Elihú tˈyajtëëyë Job: “Pën tëyˈäjtën myëët mjukyˈaty, ¿ti [Jyobaa] moopy? ¿Ti yëˈë yˈaxäjëp diˈib mijts myajkypy?” (Job 35:7). ¿Yëˈë netyë Elihú myaytyäˈägaampy ko kyaj tsyobääty ko nyajtuˈunëmë jot mëjääw mä Diosë tyuunk? Kyaj. Diˈibë Elihú myaytyäˈägan, yëˈë ko Jyobaa kyaj tˈyajtëgoyˈaty nˈawdäjtëm. Yëˈë nitii tkayajtëgoyˈaty, kyaj mbäät nyajmëkjäˈäytyakëm ets nan kyaj mbäät nyajkumëjääwdakëm. Jyobaa niˈigyë të xymyoˈoyëmë wijyˈäjtën etsë oybyë jäˈäyˈäjtën, ets yˈijxypy wiˈix nyajtuˈunëm.

4. ¿Wiˈixë Jyobaa nyayjawëty ko nˈoyjyaˈaytyakëm mëdë wiinkpë?

⁴ Ko nyaˈijxëmë oyjyot oywyinmäˈäny mët pënaty myëduundëbë Dios, Jyobaa duˈun tjawë extëmxyëp yëˈë ndukmëduˈunëm. Proverbios 19:17, jyënaˈany: “Pënë myayˈäjtën tyuunëbë ayoobë jäˈäy, yëˈë tyukˈanuˈkxypyë Jyobaa, ets yëˈë kujuyäˈänxëp ja tyuˈunën”. Jyobaa pyëjkypyë kuentë tëgok tëgok nˈoyjyaˈaytyakëm. Ets oy yëˈë tijaty të tjayajkojtäˈäy, duˈun tjawë extëmxyëp xymyënuˈkxyˈäjtëm ets kyëbataampy ko xykyunuˈkxäˈänëm mëjwiin kajaa. Etsë Jesus nanduˈun ojts tˈyajtëyˈäjtëndëkë (käjpxë Lukʉs 14:13, 14).

5. ¿Ti yajtëˈëwën nˈatsoowëmbitäˈänëm?

⁵ Jyobaa agujk jotkujk nyayjawëty ko nbudëjkëm parë yˈadëy tijaty të ttuknibëjtäägë, extëm ko tˈanmääyë ja kugajpxy Isaías parë nëjkx kyudanëty, yëˈë ta tkupëjky xondaˈakyˈääw xondaˈakyjyot ets jyënany: “¡Tyamëts ëjts! Kajxkëts” (Isaías 6:8-10). Nanduˈun tyam, milˈamë nmëguˈukˈäjtëm nyayˈawanëdë ets xondaˈakyˈääw xondaˈakyjyot tmëdundë Jyobaa. Kyupëjktëp oytyim diˈibëtyë tuunk ets oy mä tyim yajkaxtët ets wyinguwäˈkëdëp oy tyim diˈibëtyë jotmay. Per mbäät pën jyënaˈany: “Nmëjjäˈäwëbëts kots tsojkëngyëjxm nmëdunyë Jyobaa, per ¿yajmëjpëjtakp tijatyëts nduumpy? Oyëts ndun ngatunët, ¿ti kyaj Jyobaa ttunët ti yëˈë tsyojkypy?”. ¿Të näˈä duˈun mwinmay? Min nˈokˈijxëm ti tuun jäjtë ko jyukyˈäjttë Débora etsë Barac parë nnijäˈäwëm wiˈix yaˈˈatsoowëmbity.

6. ¿Tiko nety kyëxëˈëky ko ja israelitëty mbäät pojën myëmadäˈägëdë ja tsyiptuumbëtyë Jabín?

⁶ Barac yëˈë nety niduˈugë israelitë diˈib nyiwintsënˈäjtypyë tsiptuumbëty etsë Débora yëˈë nety tuump kugajpxy. Ja israelitëty ja nety kujk 20 jëmëjt tyëytyunëdë ja rey Jabín diˈib Canaán. Jantsy axëkjäˈäy ijty ja tsyiptuumbëty, mëk ttëytyuundë ja israelitëty axtë tsëˈkëdëp ijty jyënbëtsëm tyëjkpëtsëmdët. Ja tsyiptuumbëtyë Jabín, ja ijty tmëdattë 900 karrë diˈib mëët tsyiptundë diˈib myëdäjtypyë pujxnˈajoˈkn, per ja israelitëty kyaj nety tmëdattë tyuumbajn diˈib mëët tsyiptundët ets ni yëˈë diˈib naytyukkuwäˈänëdëp (Jueces 4:1-3, 13; 5:6-8). *

7, 8. 1) ¿Ti Jyobaa tim jawyiin tyukˈanaˈamë Barac? 2) ¿Wiˈixë israelitëty tmëmadaky ja tsyiptuumbëtyë Jabín? (Ixë dibujë mä tsyondaˈaky).

⁷ Ja israelitëty ninuˈunë nety tkamëbääty ja tsyiptuumbëtyë Jabín, duˈunë nety kyëxëˈëktë ko kyaj kyumëjääwˈattë ets ko pojënë yajmëmadäˈägäˈändë. Perë Jyobaa ta duˈun tˈanmääyë Barac mët yëˈëgyëjxmë Débora: “Nëjkx mä ja tun kopk diˈib Tabor, ets mmënëjkx mäjk milë jyaˈayë Neftalí etsë Zabulón. Ets ndukëdëkëyaambyë Sísara, diˈib nyiwintsënˈäjtypyë tsyiptuumbë Jabín, mët tukëˈëyë kyarrë diˈib mëët tsyiptuny etsë jyaˈayëty, mä nyëwokë Cisón, ets ëjts mijts ndukëdëkëyaampy” (Jueces 4:4-7).

⁸ Ta ja ayuk ojts wyaˈkxy ets pënaty tsojkëngyëjxm tsoˈondë jam tyuˈukmujktë mä ja kopk Tabor. Ta ja Barac mët ja tsyiptuumbëty ojts nyëjkxtë parë twinguwäˈägëyäˈändë myëtsipëty mä ja lugäär txëwˈaty Taanac (käjpxë Jueces 4:14-16). * ¿Ojtsë Jyobaa tpudëkë ja israelitëty? Ojts. Ajotkumonë myiinyë mëk komduu ets ta jyantsy myoˈontsëtyaay. Tyäˈädë yëˈë pudëjkëdë ja israelitëty. Barac ojts tpatsoony ja Sísara tsyiptuumbëty, ja tpabëyeˈky naa 24 kilometrë axtë tpajäjty Haróset. Sísara ta tnipëyëˈktuty ja kyarrë diˈib atsëˈëk ajawë ets kyaj nyekytyuˈunxëty, ta ojts nyijkxy Zaananim, waˈan naa jamyë Quedes. Ets jam kyakjäjty mä wyitëjkë Jael, diˈib myëmëjjäˈäyˈajtypyë Héber, ets tsuj yajxon ojts yˈagëˈë yˈaxäjëty. Kom të netyë Sísara jyantsy anuˈkxë, ta myanäjxy, ets mä nety jam myaˈay, ta Jael jyotmëktaky ets tˈyaˈoˈky (Jueces 4:17-21). ¡Duˈunë Jyobaa tˈyajmadaky ja israelitëty! *

9. ¿Ti xyˈaktuknijäˈäwëmë Jueces 5:20, 21 ko ja israelitëty tsyiptuundë mëdë Sísara?

⁹ Mbäät mas niˈigyë nnijäˈäwëm tijaty tuun jäjttë mä Jueces kapitulo 4 ko  nanduˈun ngäjpxëmë kapitulo 5. Extëm nˈokpëjtakëm, tuk pëky mä kapitulo 5 jyënaˈany: “Jam tsajpjotm ets tëkokyë jënuˈun jam wine yˈëwtityën tä yë mëtsaˈajëtyën ojts tsyiptuntë mëët yë Sísara. Yëˈë nëë wok, [...] mëtiˈipë yajtijpën Quisón waˈats ojts jam ja jaˈay tˈyajˈoˈktaˈay” (Jueces 5:20, 21, Tios yˈaaw yˈayuk [TY]). ¿Yëˈë myaytyakypy ko ojtsë israelitëty pyudëkëdë anklës mä tyäˈädë tsip o yëˈë yˈandijpy ko ojts kyaˈayë meteoritos? Biiblyë kyaj tnigajpxy. Per mbäät nwinmäˈäyëm ko Jyobaa yëˈë diˈib pyudëjkë ja kyäjpn ko tˈyajmiiny ja komduu mä meerë tsyokyëty ets tˈyajwindëgooytyaay ja 900 karrë. Mä Jueces 4:14, 15 jap tëgëkˈok nibëdëˈëk yajmëjkugäjpxë Jyobaa ko yëˈë yajmadak ja israelitëty, kyaj yëˈëjëty ko ojts nyëjkxtë ja mäjk milbë tsiptuumbëty.

10, 11. ¿Ti yˈandij Meroz, ets tiko yajtuknikäjpxpejtyë ayoˈon?

¹⁰ Minë net nˈokˈijxëm ti tuun jäjtë. Ko ja israelitëty myadaktë, ta ja Débora mëdë Barac tkuyˈëëwdë Jyobaa. Duˈun yˈëëwdë: “Wäˈän yë ëyoˈon tkëtäˈäky ma Meroz. Jäˈä ko yëˈëjëty kaˈap yë putëjkën të tˈyajktë ma ja Wintsën Tios ojts tjaniˈënäˈämën” (Jueces 5:23, TY).

¹¹ ¿Ti yˈandij Meroz? Kyaj oy yajnijawë. Pes ja ayoˈon diˈib tukëdakë Meroz yajkutëgooytyaayë, pääty kyaj nyekyyajnijawë ti duˈun yajtij. Waˈan yëˈëjëty tuˈugë käjpn diˈib kyaj nyayˈawäˈänë parë nëjkx tsyiptuny mët ja Barac. Seguurë ko ja jäˈäyëty diˈib Meroz waˈan ojts tjamëdowdë ko Jyobaa jyënany ets mäjk milë jäˈäy nyëjkxtët tsiptuumbë. O waˈanë Meroz yëˈëjëty ja käjpn mä Sísara nyajxy ko nety tkugeˈeky ja Barac, etsë jäˈäyëty jyaˈijxtë, per kyaj ti ttuundë parëxyëp ojts tmatstë. Okpawinmay ko ak jeˈeyë tˈixtë wiˈixë tyäˈädë axëkjäˈäy jantsy pëyeˈegyë ttuknaxy ja käjpn. Mbäätxyëp ojts tjamatstë parëxyëp tpudëjkëdë Jyobaa ets yˈadëwët ti nety të ttuknibëjtäägë ets koxyëp duˈun ttuundë, ojtsxyëp yajkunuˈkxtë. Per mä jyapatëdë ti ttukmëdundëdë Jyobaa, kyaj ti ttuundë. Ja jäˈäyëty diˈib Meroz kyaj duˈun jyaˈayˈäjttë extëmë Jael, diˈib jotmëktak extëm jyënaˈany mä Jueces 5:24-27.

12. 1) Extëm jyënaˈanyë Jueces 5:9, 10, ¿wiˈix ja jäˈäyëty majtsk pëky tˈyaˈijxëdë jyaˈayˈäjtën? 2) ¿Ets wiˈixë yˈijxpajtën xyyajwinmäˈäyëm?

¹² Mä Jueces 5:9, 10, jap ja tuk pëky yajnigajpxy wiˈix tˈyaˈijxëdë jyaˈayˈäjtënë pënaty jyamyëdäjttë Barac ets pënaty kyaj. Débora mëdë Barac ojts tmëjkumaytyë ja “komandantëty diˈib Israel, diˈib tsojkëngyëjxm nayˈawäˈänëdë mët ja jyaˈayëty”. Kyaj duˈun jyaˈayˈäjttë extëm “pënaty tyukˈunyaaytyëbë burrë alasään”, diˈib mëj këjxm nnayjäˈäwëdë ets kyaj ttuktëkëyandë ja tsip. Ja jäˈäyëty diˈib jeˈeyë tyukˈunyaaytyë “oyatypyë paˈan puˈkx” ets jyëdijttë “nëˈääy tuˈääy”, yëˈë yˈandij ko tyukxondaktë ja jukyˈäjtën. Per pënaty namayˈäjtën nayˈawäˈänëdë ojts nyëjkxtë mëdë Barac mä ja tun kopk diˈib Tabor mä tsyipëty ja nëˈë tuˈu ets tsyiptuundë nëëjoty moˈontsoty mä ja yˈajoyë Cisón. Niˈamukë pënaty kyaj ti ttuundë, yaˈˈanmääytyë: “¡Ixtë!”, pes tsojkëbë nety twinmaytyët tijaty yajtëgooytyë ko tkapudëjkëdë Jyobaa. Nanduˈun tyam ëtsäjtëm, tsojkëp nwinmäˈäyëm wiˈix nˈijxëm ja Diosë tyuunk.

13. ¿Ti yajnigëxëˈktë ja tyëëm yˈäätsë Rubén, Dan etsë Aser ets ja tyëëm yˈäätsë Zabulón mëdë Neftalí?

 ¹³ Ja mäjk milbë israelitë ojts këˈëm ttimˈixtë wiˈixë Jyobaa tˈyajnigëxëˈky ko yëˈë nitëjkëp yˈanaˈamët. Ets mbäädë net ok tnimaytyaktë wixatyë Jyobaa ttuuny ja tëyˈäjtën (Jueces 5:11). Per pënaty kyaj ojts nyëjkxtë extëm ja tyëëm yˈäätsë Rubén, Dan etsë Aser yajnimaytyäˈäktë ko niˈigyë ojts tmëmay tmëdäjtë ja mëkjäˈäyˈäjtën, extëm ja tsyiibë byorreegë, byarkëty ets kyaj dyuˈunëty ja Jyobaa tyuunk (Jueces 5:15-17). Per ja tyëëm yˈäätsë Zabulón mëdë Neftalí pyëjtaktë jyukyˈäjtën oˈkën jëjpˈam parë tpudëjkëdë Débora mëdë Barac (Jueces 5:18). Duˈun diˈib ojts nyëjkxtë tsiptuumbë ets duˈun diˈib kyaj, mëjwiin kajaa diˈib xytyukniˈˈijxëm mä wiˈix mbäät nˈijxëmë Diosë tyuunk.

14. ¿Wiˈix tyam nyajnigëxëˈkëm ko nbudëjkëmë Jyobaa?

¹⁴ Tyam kyaj nëjkxëm tsiptuumbë parë nbudëjkëmë Jyobaa, per xyˈanmäˈäyëm parë ngäjpxwäˈkxëm amëk jotmëk ets ndukxondakëm. Niˈigyë tyamë Jyobaa kyäjpn tˈyajtëgoyˈaty parë nnayˈawäˈänëm tsojkëngyëjxm. Ets miyonkˈamë yetyëjk toxytyëjk, mëjjäˈäy mutsk jäˈäy nyayˈawanëdë parë tˈyajtundë aduˈugë xyëëw tiempë, extëm prekursoor, tyundë Betel, mä yajkojˈyë Tëjk mä nˈëxpëjkëm ets mä tyunyëtyë asamblee. Näägë mëjjäˈäytyëjk nan mëk tyundë mä Comités de Enlace con los Hospitales ets mä ttukniwitsëdë asamblee. Seguurë ko Jyobaa mëjwiin kajaa tˈyajtsobääty ko mëk tyundë ets ninäˈä tkajäˈäytyëgoyaˈany (Ebreeʉsʉty 6:10).

15. ¿Wiˈix mbäät nnijäˈäwëm ko kyaj nˈoktukxondakënë Jyobaa tyuunk?

¹⁵ Oy ko niˈamukë nwinmäˈäyëm wiˈix nˈijxëmë Jyobaa tyuunk. Nˈoknayajtëˈëwëm: “¿Naˈijxypyëts etsë wiinkpë niˈigyë tyunët? ¿Niˈigyëts nmëmay nmëdäjˈyë jukyˈäjt madakën ets kyaj dyuˈunëtyë Jyobaa tyuunk? ¿Nyajtuumbyëtsë  njukyˈäjt nmadakën parëts nmëdunyë Jyobaa ets nmëdäjtypyëtsë mëbëjkën etsë jotmëkˈäjtën extëm ja Barac, Débora, Jael ets ja nimäjk milbë israelitëty? ¿Nwinmaabyëts nëjkxäˈäny mä siudad o wiink paˈis parëts niˈigyë meeny sentääbë nbäädäˈäny etsëts mas oy njukyˈattët? Pën duˈun, ¿tëts nnuˈkxtaˈaky ets tëts nbawinmay wiˈixëts ja nfamilyë yˈaxëktunäˈänyëty ets ja tuˈukmujkën?”. *

16. Jyobaa nitii tkayajtëgoyˈaty, ¿per ti diˈib mbäät nmoˈoyëm?

¹⁶ Mëjë Jyobaa xyyajnäjxëm ko tnasˈixë parë nbuwäˈkëm ja yˈanaˈamdakn. Desde mä Adán mëdë Eva jyukyˈäjttë axtë tyam, duˈunyëmë Satanás ttsoky etsë naxwinyëdë jäˈäy tmëtsiptsoondëdë Jyobaa. Per ko nbuwäˈkëmë Jyobaa yˈAnaˈam Kyutujkën, ta yajxon ndukˈijxëmë Satanás pën diˈib nbuwäˈkëm. Ko nmëdäjtëmë mëbëjkën ets ko ntsojkëmë Jyobaa, yëˈë xypyudëjkëm parë nnayˈawäˈänëm tsojkëngyëjxm mä tyuunk, ets ko duˈun nduˈunëm, ta jantsy jotkujk nyayjawëty (Proverbios 23:15, 16). Ko Jyobaa nbudëjkëm ets nmëmëdoˈowëm, ta mbäät tˈatsoowëmbityë Satanás ko nyëxiˈiky tyukxiˈigyëty (Proverbios 27:11). Jyobaa mëjwiin kajaa tˈyajtsobääty ko nmëmëdoˈowëm ets agujk jotkujk nyayjawëty.

17. ¿Ti miin këdakp extëm jyënaˈanyë Jueces 5:31?

¹⁷ Tim tsojk yä Naxwiiny jyukyˈatäˈändë pënaty tsyojktëp ets yëˈëyë Jyobaa yˈanaˈamëdët. ¿Këdii njantsy tsyojkënë ets jyäˈtëdë tyäˈädë xëëw? Duˈun nëjkx nnayjawëyäˈänëm extëmë Débora mëdë Barac diˈib ëëwdë: “Jyobaa, waˈan niˈamukë tˈoˈktäˈäyë mmëtsip, per pënaty mtsojkëp waˈan tˈity extëm ko xëëw pyëtsëmy mëdë myëjˈäjtën” (Jueces 5:31). Tyäˈädë ja yˈadëwäˈäny ko netyë Jyobaa tˈyajkutëgoyë tyäˈädë jukyˈäjtënë mä Satanás yˈaneˈemy. Ko tsyondäˈägëdë Armajedon, kyaj Jyobaa tˈyajtëgoyˈatäˈäny ets pën pyudëkëdët parë tˈyajkutëgoyët ja myëtsip. Tukˈityë jeˈeyë nëjkx ndanëyäˈänëm ets nˈixäˈänëm wiˈixë Jyobaa xyyajnitsokëm (2 Crónicas 20:17). Per mientrës jyaˈtyë tyäˈädë tiempë, taaˈäjtp kanäk pëkyë Jyobaa tyuunk mä mbäät nnayˈawäˈänëm ets nduˈunëm xondaˈakyˈääw xondaˈakyjyot ets amëk jotmëk.

18. Ko tyam nnayˈawäˈänëm parë nmëduˈunëmë Jyobaa, ¿wiˈix pyudëkëdë nmëguˈukˈäjtëm?

¹⁸ Ko Débora mëdë Barac myadaktë, yëˈë kyuyˈëëwdë Jyobaa, kyaj yëˈëjëtyë naxwinyëdë jäˈäy. Duˈun yˈëëwdë: “Mët ko tsojkëngyëjxm të nyayˈawanëdë ja jyaˈayëty. ¡Mëjkumaytyë Jyobaa!” (Jueces 5:1, 2). Ko tyam nnayˈawäˈänëm parë nmëduˈunëmë Jyobaa, pudëjkëdëbë nmëguˈukˈäjtëm parë nanduˈun tmëjkumaytyëdë Jyobaa.