Ja ndeetyëts, John Mills, ja nyëbejty 1913 jap Nueva York ko netyë jyëmëjt 25. Etsë nmëguˈukˈäjtëm Russell yëˈë yajnaxë diskursë ko nyëbejty. Ko waanë yˈijty, tatsë ndeety ojts nyijkxy tsënaabyë mä tuˈugë isla jap Trinidad, ets jap pyejky mëdë Constance Farmer, diˈibë nety jyantsy tyukxondakypyë Diosë tyuunk. Ja ndeetyëts yëˈë pyudëjkë ja myëtnaymyaayëbë William Brown * parë dyajpëtsëmdë ja “Foto-Drama de la Creación” axtë ko ja nmëguˈukˈäjtëm William mëdë kyudëjk yajkajxtë África Occidental 1923, per ja ndääk ndeetyëts jap ojts wyëˈëmdë Trinidad. Yëˈëjëty jamë nety tˈawixtë ja jukyˈäjtën tsäjpotm.

Ja ndääk ndeetyëts ja nidaxtujk yˈënäˈk tmëdäjttë. Ja kaˈaxkopk ja txëëwmooytyë Rutherford mët ko duˈunë nety txëwˈaty ja diˈib tuump presidentë mä Sociedad Watch Tower. Ok, tats nmaxuˈunkˈäjty 30 äämbë disiembrë 1922. Jats nyajxëëwmooy Woodworth, per jats ojty nyajtijy Worth, mët ko ja diˈib wyindënaabyë The Golden Age (¡Despertad!), txëwˈäjty Clayton Woodworth. Niˈamukëtsë ndääk ndeety xyyaˈëxpëjktë mä eskuelë, per niˈigyëts xypyudëjkëdë parëts nyajmëjwindëkëdët ja Diosë tyuunk. Ja ndäägëts nëgooyë ijty wyijyˈäjnë parëts xytyukutëkëdë tijatyë Biiblyë myaytyakypy. Ets ja ndeetyëts, xyjantsy tyukmëtmaytyäˈägandëbëts ijty tijaty myaytyakypyë Biiblyë, tˈaduunaxy mëdë yˈääw kyëˈë etsë wyiin jyëjp parëts nbawinmaytyët.

Kots duˈun xypyudëjkëdë, jantsy oy wyimbëtsëëmy. Pes nidëgëëgëts nˈojtstë mä Eskuelë diˈib Galaad, ets nidëgëëgë toˈoxyˈënäˈk kanäk jëmëjt tyuundë prekursoora, jap Trinidad ets Tobago. Kots ja ndääk ndeety xytyukniˈˈijxëdë ets xymyooytyëts ja oybyë ijxpajtën, duˈunxyëp extëmts ojts xykyoj xypyandë mä “Jyobaa tyëjk”, extëm jyënaˈanyë Salmo 92:13. Kots nˈijxtë wiˈixëts ja ndääk ndeety ttukxondäˈäktë Diosë tyuunk, yëˈëts xypyudëjkëdë nˈittët  mä tyëjkë Jyobaa etsëts nbëjjëˈëktët mä “nDiosˈäjtëmë tyëjäˈäw”.

Mätsë ndëjk jam ijty yajtukniwitsë parëts nëjkxtët käjpxwäˈkxpë ets jam tyuˈukmuktë prekursoorëty ets tjantsy nyimaytyäˈäktë George Young, tuˈugë misioneerë diˈib Canadá diˈibë nety të yˈotsy Trinidad. Ja ndääk ndeetyëts jantsy oy tnimaytyaktë ja nmëguˈukˈäjtëm William mëdë kyudëjk diˈibë nety tuunëdëp África Occidental. Tukëˈëyë tyäˈädë yëˈëts xypyudëjkë parëts ndëjkë käjpxwäˈkxpë kotsë netyë njëmëjt 10.

Mä tadë tiempë, ja nrebistëˈäjtëm wäˈäts ijty tnimaytyaktäˈäy tijaty tyuundëbë relijyonk diˈib kyaj tyëyˈäjtënëty, wiˈixë ajuuy adoˈkpë kyaj yˈuts jyotkëdäˈäktë ets tijaty tyuundëp ja politikëtëjk. ¿Ti net tyuundë ja teetytyëjk? Mä jëmëjt 1936 tyukupëjktë ja gobernadoor diˈib Trinidad parë dyajkubokët ja ëxpëjkpajn diˈib yajpëtsëëmbyë Watch Tower. Nˈyuˈtstëts ja ëxpëjkpajn parëts nyajtuunˈadëtstë axtë ko yˈagëjxë. Nan nduundëtsë martsyë etsë desfilë bisikletëkëjxy ets nmënëjkxtëtsë letreerë etsë trataadë. Myentrës kyäjpxwäˈkxtë ja nmëguˈukˈäjtëm diˈib tsoˈondëp Tunapuna mët ja karrë diˈib myëdäjtypyë bosinë, axtë jäjttëts mä ja lugäärë jantsy nidëkëbë mä tadë isla. Kots duˈun nduuny, yëˈëts xypyudëjkë parëts nnëbejty kotsë netyë njëmëjt 16.

Diˈibëts xytyukmëwëˈëmë ja nfamilyë ets ja nmëguˈukˈäjtëm diˈibëts mëët nyajpattë kots nˈyeˈky nbejty, yëˈëts xypyudëjkë parëts ja nˈääw njot jyënany etsëts ndunët misioneerë. Duˈunyëmtsë nety ja tsojkënë nmëdaty kots nˈojtsy käjpxwäˈkxpë mä tuˈugë isla jap Aruba mëdë nmëguˈukˈäjtëm Edmund Cummings, mä jëmëjt 1944. Ets jotkujkëts nayjyäˈäwëdë ko ja kyum jëmëjt nimäjkë jäˈäy yˈojtstë mä yajjamyetsyë Jesusë yˈoˈkën xëëw. Ets 1946, ta nyaxkëdaky ja tuˈukmujkën mä tyäˈädë lugäär.

Ko waanë yˈijty, tats ndukmëtmaytyakyë Diosë yˈayukë Oris. Tyäˈädë kiixy nëgooyë ijty tnitsiptuunë tijatyë nety të yajtukniˈˈixë. Per ko tˈëxpëjktsondakyë Biiblyë, ta tnijäˈäwë ti tëyˈäjtën jantsy tukniˈˈijxëbë Diosë yˈAyuk, ets ta nyëbejty 5 äämbë eneerë 1947. Ko tiempë nyajxy, tats mëët naywyinˈëˈënë ets tats nbëjktë, ets nobiembrë 1950, ta tyuundëjkë prekursoora. Duˈunëts mëdë Oris nyajtsondaktë jatuˈugë jukyˈäjtën jantsy oybyë.

Mä jëmëjt 1955, tats nyajwoowdë mä Eskuelë diˈib Galaad, klase 27, tats nmastuttë ja nduunk, ndoˈktëts ja ndëjk ets tukëˈëyë tijatyëtsë nety nmëdäjttëp, tats ojts ntsoˈonëdë Aruba. Jats nˈëxpëjkpëtsëëmdë 29 äämbë julië 1956, tats nyajkajxtë Nigeria.

Ko tjamyetsyë Oris, ta jyënaˈany: “Diosë myëjääw yëˈë mbudëjkëp parë xywyinguwäˈägët ja jotmay diˈibë mbatypy ko mduny misioneerë. Ninäˈäts ngamisioneerëˈatany extëmtsë nmëmëjjäˈäy. Yëˈëts nmëdatanë njëën ndëjk etsëtsë nˈuˈunk nˈënäˈk. Per kots njaygyujkë ko jëjpˈam yajkäjpxwäˈkxëdë oybyë ayuk, tats nwinmääytyëgäjtsy. Pääty, kots nˈëxpëjkpëtsëëmdë Galaad, tëtsë netyë nwinmäˈäny nyaˈˈaduˈugë kots nëjkxäˈäny käjpxwäˈkxpë extëmë misioneerë. Per kotsë nety nduktëjkëndë ja barkë Queen Mary, ta ja nmëguˈukˈäjtëm Worth Thornton diˈibë nety tuump mä yˈofisinë Knorr, nyayjëgäjpxë mët ëëtsëty etsëts xyˈanmääytyë ko japëts ndunäˈändë Betel. Wiingëts njantsy nyayjyäˈäwë. Per kyaj jekyë tiempë nyajxy parëts ojts nˈyujy Betel etsëts nduuny kanäk pëkyë tuunk. Diˈibëts mas ndukxondak, yëˈë kots nduuny mä jäˈäy yaˈˈagëˈë yaˈˈaxäjë. Ntsojkypyëtsë jäˈäy, ets mäts duˈun nduuny, ojtsëts nimay nˈagëˈë nˈaxäjë nmëguˈukˈäjtëm diˈib Nigeria. Ko ijty jyäˈttë të jyantsy nyaxjokëtyaˈaytyë, të yˈanuˈkxëtyaˈaytyë, jyantsy tyëëtsëdë ets jyantsy yuˈoogëdë. Jantsy jotkujkëts nnayjyäˈäwë kots nbudëjkë etsëts nmooytyë tijaty yajtëgoyˈäjttëp. Ets kom tukëˈëyë ak yëˈë Diosë tyuunk, jantsy oyëts ijty nnayjyawëty ets jotkujk”. Duˈunë duˈun, tukëˈëyë ja tuunk diˈibëts yajtuknipëjktë, yëˈëts diˈib xyyajpëj xyyajjiˈtstë.

Mä jëmëjt 1961, mätsë nety tëgok të nduˈukmuktë mëdëtsë nfamilyë jap Trinidad, ta ja nmëguˈukˈäjtëm Brown tnimaytyakyë eksperiensyë diˈib África. Ets ëjts tats nimaytyaky wiˈix myëjwindëkë ja Diosë tyuunk jap Nigeria. Ta ja nmëguˈukˈäjtëm Brown xyyoˈkmënaanäjxyëts ets tˈanmääy ja ndeetyëts: “Johnny, mijts ninäˈä mganëjkxy África, perë Woodworth të”. Ja ndeetyëts, tats xyˈanmääy: “Tuunˈadëˈëts, Worth, tuunˈadëˈëts”. Kots xymyëjääwmooytyë ja Dios mëduumbë diˈibë nety jeky kujk tuunëdëp, yëˈëts diˈib niˈigyë xypyudëjkë parëts ndunët yajxon ja Diosë tyuunk.

Jantsy jotkujkëts nnayjyäˈäwë kots nˈojtsy 1962 mä Eskuelë diˈib Galaad, klase 37, jats nˈëxpëjky  mäjk poˈo. Ja nmëguˈukˈäjtëm Wilfred Gooch, diˈibë nety nyikëjxmˈäjtypyë Betel diˈib Nigeria, yëˈë ja yˈojtsy mä klase 38 ets yajkejxy Inglaterra, ets ëjtsëts yajtuknipëjkë Betel diˈib Nigeria. Yëˈëts ojts nbanëjkxë yˈijxpajtënë nmëguˈukˈäjtëm Brown, tsoˈonëts kanäkˈok parëts nˈixyˈajtyë nmëguˈukˈäjtëm diˈib tsënääytyëp mä tyäˈädë paˈis ets niˈigyëts ntsojktë. Kyaj nety nëgoo tijaty tmëdat tjaygyaptë extëmë jäˈäyëty diˈib tsënääytyëp mä jyamëtyë meeny, per ko yajpattë jotkujk, yëˈë yajnigëxëˈktë ko meeny sentääbë etsë jukyˈäjt madakën, kyaj yëˈë xymyoˈoyëmë xondakën. Per oyë nety nëgoo ti tkamëdattë, duˈunyë ijty myajwëˈëmëty ko xyˈixët wiˈix jyäˈttë reunyonk, tsuj yajxon të nyayˈoytyunëdë ets wäˈäts. Ets ko ijty jantsy nimay jyäˈttë asambleeˈäjtpë, yëˈë tyukmiindëbë kamionetë o bolekajas, * diˈibë jäˈäy yajtuundëp Nigeria. Wiˈix kawiˈix ijty tnijäˈäytyë ja autobus, extëm: “Ko tyuˈukmujktäˈäyë nëë tsunyˈam, mbäät jyëmbity mëj mejny”.

Ets tëyˈäjtën extëm ijty tkëxjäˈäytyë; ko oy waanë ja jot mëjääw nbëjtakëm niduˈuk niduˈuk, tsobäädäämp. Ëëtsëty, nyajtuundëts waanë ja njot nmëjääw kots nbudëjkëdë ja nmëguˈukˈäjtëm diˈib Nigeria. Mä jëmëjt 1974, Nigeria yëˈë ja myëmajtskpë paˈis mä jyapˈäjty 100,000 käjpxwäˈkxpë, tim jawyiimbë paˈis diˈib duˈun ojts nyimayëdë, yëˈë Estados Unidos. Extëm nˈijxëm, mëjwindëjkëbë nety ja Diosë tyuunk.

Mä nety meerë jyantsy myëjwindëkë Diosë tyuunk, ta tsyondakyë tsip jap Nigeria, diˈib tuunë desde 1967 axtë 1970. Kanäk poˈo nety të nyäjxnë mä kyaj mbäät nyekykyäjpxtë Betel ja nmëguˈukˈäjtëm diˈib Biafra diˈib tsënääytyëp mëjnëëˈawinm. Kyajtsë nety mbäät jeˈeyë nˈix njawëdë, tsojkëbëtsë nety nmënëjkxtët ja ëxpëjkpajn etsëts nduˈumoˈoytyët. Ets duˈun extëmëts të nmaytyaktsoony, tats nduknäjxtë kanäkˈok ja mëjnëë, nmënuˈkxtaktëtsë Jyobaa ets amumduˈukjotëts ndukˈijxpajttë.

Duˈunëtsë tyäˈädë njamyetsy extëmxyëp jyawë tyam tyuny jyatyëty. Jantsy kutsëˈëgë ijty, pes tamë nety ja soldäädëtëjk diˈib listë yajpattëp parë tyujjäˈändë ets nan tamë yuu päˈäm. Tëgok tëgokëts ijty nduknaxtë ja mëjnëë, oˈkën jëjpˈamëtsë njukyˈäjtën nbëjtäˈäktë. Jantsy kutsëˈëgë ijty parëts naxtët mä yajpäättë ja soldäädëtëjk, pes oytyiity mëët myajkäˈäjäˈänëdë, per mas atsëˈëk ajawë ijty kots naxtë mä yˈit lyugäärë Biafra. Mä tuˈugë ux, tats nduknäjxy ja mëjnëë mä tuˈugë mutsk barkë, ntsoˈonyëts Asaba etsëts ojts nëjkxy Onitsha ets jap, tats ojts nëjkxy Enugu parëts nmëjääwmooy ja nmëguˈukˈäjtëm diˈib yajnëjkxtëbë jëjpˈamˈäjtën. Jatëgok, tats ojts nëjkxy Aba parëts nmëjääwmooy ja mëjjäˈäytyëjk diˈib jap tuundëp, jap kyaj nety mbäädë jëën tyoyeˈeky koots. Ets tëgok, jap Port Harcourt tsojkˈamëts nuˈkxtaktë parëts nyajkëjxtë reunyonk kots nmëdoyˈäjttë ja soldäädëtëjk diˈib Nigeria të tnidëkëdë ja soldäädëtëjk diˈib Biafra.

Kots ijty nëjkx nguˈixë ja nmëguˈukˈäjtëm, tats ndukjamyatstë ko tsojkëdëbë Jyobaa ets ko yëˈë kuentˈatanëdëp, nan nmooytyëbëts ijtyë käjpxwijën parë kyaj ttuktëkëdët ja tsip ets tuˈugyë nyayaˈitëdët. Ja nmëguˈukˈäjtëm diˈib Nigeria kyaj ttuktëjkëdë tsip. Ojts dyajnigëxëˈktë ko naytsyojkëdëp ets tuˈugyë nyayaˈijtëdë, oyë nety ja jäˈäy nyayˈaxëkˈixëdë. Jotkujkëts nnayjyäˈäwë kots nyajpaty mëdë nmëguˈukˈäjtëm mä dyajnäjxtë ayoˈon jotmay.

Mä jëmëjt 1969, ta tyuunë Asamblee Internasional diˈib xyëwˈäjt, “Paz en la Tierra” mä Estadio de los Yankees (Nueva York). Etsë Milton Henschel, yëˈë diˈib tuun presidentë mä ja asamblee, ets ëjts diˈib nbudëjkë, mëjwiin kajaajëts tijaty xytyukniˈˈijxë. Ets oy kots duˈun mëët nduuny, pes mä jëmëjt 1970, ta tyuunë tuˈugë Asamblee Internasional, diˈib xyëwˈäjt, “Hombres de Buena Voluntad”, jap Lagos (Nigeria). Mët kotsë Jyobaa ojts xykyunuˈkxtë, ta ojts tyunyëty ja asamblee mä nety meerë ja tsip të nyaxy. Ja jäˈäy yˈojtstë 121,128, ets ninäˈänëmë nety duˈun kyayajkäjpxnaxy 17 ayuk. Jäjttë niganäägë nmëguˈukˈäjtëm mëdë Knorr etsë Henschel mä ja abionk diˈibë nety të tˈanuˈkxtë desde Estados Unidos ets Inglaterra, ojts tˈijxtë wiˈix jantsy nimay nyëbajttë, pes ja wyinëˈäjttë 3,775, ja duˈunë jäˈäy yˈaknëbajttë mä Pentekostes xëëw. Kyajts njamyetsy ojts niduungë tuˈugë asamblee extëmë tyäˈädë. Ets nëgooyë ojts nyimayëndë ja käjpxwäˈkxpë.

Jats ntsënääy Nigeria naxy 30 jëmëjt, tuunëts näˈäty sirkuitë ets nan nguˈijxëtsë Betel diˈib África Occidental. Ja misioneerëty mëjwiin kajaa ijty tkukäjpxëdë ko yajmëjääwmoˈoytyë ets ko yajpudëkëdë niduˈuk niduˈuk. Jotkujkëts ijty nnayjyawëty kots ndukˈixtë ko kyaj të yajjäˈäytyëgoytyë. Kots duˈun nduuny, yëˈëts xytyukniˈˈijxë ko nmëguˈukˈäjtëm tsyojktëp ets nmëmäˈäy nmëdäjëm niduˈuk niduˈuk  parë mbäät tmëdundë Jyobaa, nyayaˈitëdët tuˈugyë ets mëk dyaˈittët ja Diosë kyäjpn.

Mët kotsë Jyobaa xypyudëjkëdë, ojtsëts nwinguwäˈägëdë ja yuu päˈäm ets ja amay jotmay diˈib jamˈäjt ko tyuunë ja tsip. Xëmëts nˈijxtë wiˈixëtsë Jyobaa ojts xykyunuˈkxtë. Oris tnimaytyaky:

“Kanäkˈokëts xypyattë paludismë. Ko tëgokë Worth pyatë, tëgooyë jyot jyäˈäwën, tats ojts nmënëjkxy mä hospital diˈib Lagos. Japëts nyaˈˈanmääy ko ogäämp, per agëdak. Ko ojts jyotwijy, ta ttukmëtmaytyakyë Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën Nwambiwe ja diˈibë nety yajtsoybyajtëp. Ok, tats nijëmbijttë parëts nˈaktukmëtmaytyaktë Biiblyë. Tëjkë ëxpëjkpë, ets tyuuny mëjjäˈäy jap Aba. Ëjts nan nbudëjkëts nimayë jäˈäy, axtë musulmán diˈib tsip tmastuˈuttëdë ryelijyonk, tëjkëdë Dios mëduumbë ets tjantsy jyotmooytyë. Jantsy jotkujkëts nayjyäˈäwëdë kots nˈixyˈäjttë nmëguˈukˈäjtëm diˈib Nigeria, nˈoyˈijxtëts ja kostumbrë diˈib myëdäjttëp ets nˈoymyëdoowdëts ja yˈayuk”.

Tyäˈädë yëˈëts ja tuk pëky xytyukniˈˈijxëdë ko parë oy wyimbëtsëmët ja tuunk diˈib nduˈunëm wiink paˈis, jëjpˈam ets ntsojkëmë nmëguˈukˈäjtëm, oy wyiˈixëty ja kyostumbrë.

Mä jëmëjt 1987, tats tyëgäjtstë ja nduunk. Nmastuttëts ja Betel diˈib Nigeria, ets tats ojts nëjkxtë käjpxwäˈkxpë mä tuˈugë isla diˈib jantsy tsuj jap Santa Lucía. Jantsy oyëtsë tyäˈädë tuunk njäˈäwëdë, per nan tapë nety jotmay. Diˈib jotmayˈäjt África, yëˈë ko ja yetyëjk niganäägë toxytyëjk tpëktë, per jap Santa Lucía, yëˈë ko jäˈäy duˈunyë tsyëënëdë ets kyaj syëbilpëktë. Per nimay ja diˈibëts nyaˈëxpëjktë, yajtëgäjtstë jyukyˈäjtën mët ko pyudëjkëdë Diosë yˈAyuk diˈib myëdäjtypyë mëkˈäjtën.

Ko xëëw jëmëjt wyimbajnë, kyaj nëgoo jot mëjääw yˈokˈyajmëdäjnë. Pääty ja Diˈib wyoowˈyoˈoytyëbë Jyobaa tyestiigëty, dyaˈijxëdë oyjyaˈayˈäjtën etsëts ojts xyyajjäjnëdë Betel diˈib Brooklyn (Nueva York), mä jëmëjt 2005. Bom bomëts nmoˈoyë dyoskujuyëmë Jyobaa kots xymyooy tuˈugë ngudëjk extëmë Oris. Per 2015, tats nˈijxtëgooy, jantsy tsipëts nimaytyäˈägët wiˈixëts nnayjyawëty ko yˈoˈky. Yëˈëts tuˈugë njamyëët diˈib ijt jantsy oyjyaˈay ets ajiiky amëguˈuk. Jats mëët ngasäädëˈäjty 68 jëmëjt ets ntsojkëts winë ääw winë jot. Nbëjktëtsë kuentë ko parë nˈijtëm jotkujk mä ngasäädëˈäjtëm ets mä tuˈukmujkën, jëjpˈam yajmëjˈixët ja kutujkën, naybyokymyaˈkxëm xëmë, nˈijtëm yujy tudaˈaky ets nyajnigëxëˈkëm ja jäˈäyˈäjtën diˈib yajkypyë Diosë myëjääw.

Kots nayjyäˈäwëdë mon tuk o jam ti kyawimbëtsëëmy extëmtsë nety njatsoktë, yëˈëts ijty nˈanmääytyëbë Jyobaa parëts xypyudëkëdët etsëts nmëduunˈadëˈëtstët. Mientrësë Jyobaa niˈigyë tijaty twijtsˈoyë, nbëjktëtsë kuentë ko mas oy tijaty yajtuny. Ets ko ja mas oybyë, ta myiny kyëdaˈaky (Is. 60:17; 2 Kor. 13:11).

Jyobaa mëjwiin kajaa ojts tkunuˈkxy ja tuunk diˈibëtsë ndääk ndeety tyuundë mëdë wiinkpë nmëguˈukˈäjtëm, jap Trinidad ets Tobago. Tyam, ja wyinëˈattë 9,892 diˈib të tyëkëdë mä Diosë kyäjpn. Jap Aruba nimayë nmëguˈukˈäjtëm tpudëjkëdë ja tim jawyiimbë tuˈukmujkëm diˈib naxkëdak, mäts nanduˈun nduuny. Tyam ja jyapˈaty 14 tuˈukmujkën diˈib jyantsy tyukxondaktëbë Diosë tyuunk. Jap Nigeria të jyantsy nyimayë käjpxwäˈkxtëp, ja wyinëˈattë 381,398. Ets mä isla diˈib Santa Lucía, ja wyinëˈattë 783 nmëguˈukˈäjtëm diˈib pyuwäˈkëdëbë Jyobaa Kyutujkën.

Jats tyamë njëmëjt naxy 90. Salmo 92:14 jyënaˈany: “Oyë nety të myëjjäˈäyëndë duˈunyëm myëjwiinëyäˈändë; duˈunyëm yˈitäˈändë kumëjää ets oy mëk”. Nmëjjäˈäw ngunuˈkxyjyäˈäwëbëts kots të nyajtunyë njukyˈäjtën mä Jyobaa tyuunk. Ja kumäˈäyën diˈibëts yajtukmëwëˈëmë, yëˈëts xypyudëjkë parëts nmëdunëdë Jyobaa amumduˈukjot. Ets mët kotsë yˈoyjyot yˈoywyinmäˈäny të xytyukˈixy, tats mä tyëjäˈäw të nbëjy të njiitsy (Sal. 92:13).