1, 2. 1) ¿Tiko mbäät xymyëjääwmoˈoyëmë yˈijxpajtënë Noé, Daniel etsë Job? 2) ¿Wiˈixë nety ja tiempë yˈixëty ko Ezequiel tkujäˈäyë extëm jyënaˈanyë tekstë diˈib tyuktsondakypyë tyäˈädë artikulo?

¿JAM ti jotmay xyyajnaxy extëm, mbëky mˈixyëty, yˈamääytyaˈagyë mmeeny msentääbë o mmëtsipˈatyëtyë jäˈäy mët ko Dios xymyëduny? ¿Mtsiptakxëp näˈäty mnayjyawëdët jotkujk mä Dios xymyëduny? Pën duˈun, mbäät mbudëkëtyë yˈijxpajtënë Noé, Daniel etsë Job. Yëˈëjëty wyinguwäˈkëdë amay jotmay extëm ëtsäjtëm, axtë ojtsë jyukyˈäjtënë yajpäättë oˈkën jëjpˈam. Per oy dyuˈunëty, ninäˈä tkamastuttë Jyobaa, pääty pyëjtakëdë extëmë oybyë ijxpajtën ko myëdoowdë ets ko tmëdäjttë mëbëjkën (käjpxë Ezequiel 14:12-14).

² Mä jëmëjt 612 mä kyajnëm myinyë Jesus, jaa Ezequiel tkujäˈäyë tyäˈädë ääw ayuk jam Babilonia, * mä nety jeˈeyë yˈaktëgoyˈaty ja  mëgoxk jëmëjt parë kyutëgoyëdë Jerusalén, mä jëmëjt 607 (Ezeq. 1:1; 8:1). Jeˈeyë niwaanë jäˈäy jyaˈayˈäjttë extëmë Noé, Daniel etsë Job, diˈib ojts yajpëjtäˈäktë yˈijxwëˈëmën parë tsyokwëˈëmdët (Ezeq. 9:1-5). Extëmë Jeremías, Baruc, Ébed-mélec ets ja tyëëm yˈäätsë Recab.

3. ¿Ti nˈixäˈänëm mä tyäˈädë artikulo?

³ Nanduˈun mä tyäˈädë tiempë, ko nety myiny ja kutëgoˈoyën, yëˈëyë yajpëjtäˈägäämbë yˈijxwëˈëmën parë tsyokwëˈëmët pënatyë Jyobaa yˈijxypy ko tëyˈäjtën myëët jyukyˈaty extëmë Noé, Daniel etsë Job (Diˈibʉ Jat. 7:9, 14). Pääty, min nˈokˈijxëm tiko Dios tpëjtakyë tyäˈädë yetyëjkëty extëmë ijxpajtënë ko jyukyˈäjttë tëyˈäjtën myëët. Tim jawyiin nˈixäˈänëm tijaty jotmay pyattë ets wiˈix mbäät niˈˈijxtutëmë myëbëjkën ets ko tmëmëdoowdë Dios.

4, 5. 1) ¿Tijaty jotmay wyinguwäˈkë Noé? 2) ¿Ets tiko njënäˈänëm ko mëjwiin kajaa myadaky?

⁴ ¿Tijaty jotmay wyinguwäˈkë Noé? Ja tiempë mä Enoc jyukyˈajty, diˈibë Noé myëmajtsk tatwëlëˈäjt, të nety ja jäˈäy tmëjagamgaˈaktë Dios, axtë “mët ja axëk ayuk [...] tkäjxpäättë” (Juud. 14, 15). Niˈigyë jyantsy yˈaxëkjäˈäytyaktë. Ets mä Noé jyukyˈajty, “ja naxwinyëdë të nety tyuktuky mët ja axëkˈäjtën”. Ja anklëstëjk diˈib kyaj myëdoowdë, këdaktë yä Naxwiiny ets nyayajjëmbijtëdë extëmë jäˈäy, ta pyëjktë mëdë toxytyëjkëty ets tpattë yˈuˈunk yˈënäˈk diˈib jantsy axëkjäˈäyëty (Gén. 6:2-4, 11, 12). Perë Noé tim tëgatsy jyaˈayˈajty, Biiblyë jyënaˈany ko “ojtsë Jyobaa nyiˈˈijxkëdaˈagyëty”. Kyaj duˈun jyukyˈajty extëm ja jäˈäyëty, tëyˈäjtën myëët jyukyˈajty ets “nëˈëyoˈoy tuˈuyoˈoy mëdë Diosë tëyˈäjtënbë” (Gén. 6:8, 9).

⁵ ¿Ti tyäˈädë xytyukˈijxëm mä Noé? Myëduˈuk, nˈokwinmäˈäyëm nuˈun tiempë tmëduunyë Jyobaa mä nety ja jäˈäy jantsy axëëk jyukyˈattë. Kyaj jeˈeyë Dios mëduuny 70 o 80 jëmëjt, ja duˈun tyuuny naa tëdujk mëgoˈpx jëmëjtën (Gén. 7:11). Myëmajtsk, kyaj nety tyuˈukmuky mëdë wiinkpë Dios mëduumbë diˈib mëjääwmoˈoyëdëp extëm ëtsäjtëm tyam. Ets ja myëgaˈaxëty nan waˈan kyaj pyudëjkëdë. *

6. ¿Wiˈixë Noé dyaˈijxë jotmëkˈäjtën?

⁶ Noé kyaj jeˈeyë kyonformaräjty yˈitët oyjyaˈay, nan nyimaytyakën amëk jotmëk ko myëbëjkypyë Jyobaa. Päätyë Biiblyë jyënaˈany ko “kyäjxwäˈx esë jäˈäy wäˈäts jyikyˈattët” (2 Peed. 2:5). Apostëlë Pablo nan jënan ko Noé yajnigëxëˈk “ko pekymyëët ja naxwinyëdë jäˈäyëty” (Eb. 11:7). Seguurë ko myëmadak ko jäˈäy nyëxik tyukxikë, myëtsipˈäjtë ets waˈan axtë jyayaˈooganë, per kyaj ojts tsyëˈëgë (Prov. 29:25). Niˈigyë tmëdäjty ja jotmëkˈäjtën diˈibë Jyobaa mooyë mët ko tmëbëjky.

7. ¿Tijaty jotmayë Noé wyinguwäˈkë ko ojts yajtukˈaneˈemy tkojët tuˈugë arkë?

⁷ Ko netyë Noé të Dios mëduny naxy mëgoxk mëgoˈpx jëmëjt, ta Dios tyukˈanaˈamë ets tkojët tuˈugë arkë parë nyitsoˈoktëdë jäˈäy etsë jëyujk animal (Gén. 5:32; 6:14). Waˈanë Noé wyinmääy ko jantsy tsip tkojët tuˈugë mëj arkë. Nan nyijäˈäwëbë nety ko niˈigyë yajnëxiˈigäˈäny yajtukxiˈigäˈäny ets yaˈˈaxëkˈixäˈäny. Per myëdäjtë jotmëkˈäjtën ets mëdoow. Noé “ojts duˈun tkuuytyuundäˈäy ejxtëm ënety yëˈë Dios të yˈënëˈëmxëtyën” (Gén. 6:22, MNM).

8. ¿Wiˈixë Noé dyajnigëxëˈkyë mëbëjkën ko Dios moˈoyanëp tijaty yajtëgoyˈajtypy?

⁸ Nan waˈanë Noé ojts tsyiptakxëty tmoˈoyëdë fyamilyë tijaty yajtëgoyˈajtypy. Pes mä ja Ayoˈonduu kyaminyëm mëkë nety ja jäˈäy kyamdundë parë pyëtsëmët ja jeˈxy pëky, etsë Noé nanduˈunë nety tyuny (Gén. 5:28, 29). Per kyaj yëˈëyë ojts tmëmay tmëdäjy, jamë jyot wyinmäˈäny tpëjtaky mä Diosë tyuunk nuˈun nyajxy 40 o 50 jëmëjt mä ojts tkojy ja arkë. Ets duˈunyëm  tyuunˈadëtsy nuˈun yˈaknäjxy ja 350 jëmëjt ko nyajxy ja Ayoˈonduu (Gén. 9:28). Noé xymyoˈoyëmë oybyë ijxpajtën wiˈix tmëdäjtyë mëbëjkën ets ko tmëmëdooyë Dios.

9, 10. 1) ¿Wiˈix mbäät nmëdäjtëmë mëbëjkënë ets nmëmëdoˈowëmë Dios extëmë Noé? 2) ¿Ti Jyobaa tyunaampy pën nmëmëdoˈowëmë yˈanaˈamën?

⁹ ¿Wiˈix mbäät nmëdäjtëmë mëbëjkën ets nmëmëdoˈowëmë Dios extëmë Noé? Ko nitsiptuˈunëm ja Jyobaa tyëyˈäjtën, ko kyaj nduktëjk ndukwäˈkëmë Satanásë jyaˈay ets ko nbëjtakëm jawyiinë Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën (Mat. 6:33, TNM; Juan 15:19, TNM). Ko duˈun njukyˈäjtëm, ta jäˈäy xyˈaxëkˈijxëm. Extëm nˈokpëjtakëm, yëˈë nmëmëdoˈowëm wiˈix jyënaˈanyë Diosë yˈanaˈamën mä jäˈäy kyasäädëˈaty ets mä ijt tsënaaky, oy mä näägë lugäär nyajkäjpxpatëm extëm mä raadyë o mä telebisionk (käjpxë Malaquías 3:17, 18). * Per duˈun extëmë Noé, kyaj ntsëˈkëmë jäˈäy, yëˈë ntsëˈkëmë Dios mët ko yëˈëyë mbäät xymyoˈoyëmë jukyˈäjtënë winë xëëwbë (Luk. 12:4, 5).

¹⁰ Niduˈuk niduˈuk mbäät nnayajtëˈëwëm: “¿Yëˈëts nduunˈadëˈëtsaampy diˈib oy Dios windum oyëtsë jäˈäy xynyëxiˈik xytyukxiˈigët o xykyäjpxpäädët? ¿Nmëbëjkypyëts ko Jyobaa xymyoˈoyäämbëts tijatyëts nyajtëgoyˈajtypy oy näˈäty yˈamääytyaˈaky?”. Pën mmëbëjkypyë Jyobaa ets mmëmëdoopy extëmë Noé, ta nëjkx mˈity seguurë ko mguentˈatanëp (Filip. 4:6, 7).

11. ¿Tijaty jotmayë Daniel wyinguwäˈkë mët ja nidëgëëkpë myëtnaymyaayëbë jam Babilonia? (Ixë dibujë mä tsyondaˈaky).

¹¹ ¿Tijaty jotmayë Daniel wyinguwäˈkë? Daniel jam ojts yajmënëjkxy Babilonia, tuˈugë siudad mä jäˈäy tˈawdattë mayë dios ets xyëwëj xyëmaytyë. Ja Babilonia jäˈäy kyaj ijty tˈixäˈändë judiyëtëjk, nyëxik tyukxiktëp ets nan tyukxiktëbë Jyobaa diˈib Diosˈäjttëp (Sal. 137:1, 3). Seguurë ko Daniel ets ja judiyëtëjk diˈib tsyojktëbë Jyobaa mëk tjäˈäwëdë. Nan kyuentˈäjttëbë netyë Daniel mët ja nidëgëëkpë myëtnaymyaayëbë, Hananías, Misael etsë Azarías, pes päätyë nety të yajmëjäˈttë parë tniˈëxpëkëdët wiˈix tyundët mä ja rey yajkutuky. Ja Babilonia jäˈäy nan anmääyëdë ets yëˈëyë tjëˈxtët tijaty ja rey jyeˈxypy, per tamë nety diˈibë Jyobaa yajkubojkypy. Päätyë Daniel kyaj nyayajmäˈädanë mët “ja käˈäy ukën diˈib ja rey jyaˈäjtypy” (Dan. 1:5-8, 14-17).

12. 1) ¿Diˈibatyë oybyë jäˈäyˈäjtën myëdäjtë Daniel? 2) ¿Wiˈixë Jyobaa tˈijxyë Daniel?

¹² Daniel nan pyatë wiinkpë jotmay. Kom yëˈë diˈibë nety nëgooyë wyijyˈäjnë, ta ja rey tyuunkmooyë extëm nipën duˈun kyayajtuunkmoˈoy (Dan. 1:19, 20). Pääty, mbäätxyëp tyuktëjkë mëjˈat këjxmˈat, per kyaj duˈun jyajty. Daniel duˈunyëm yˈijty yujy tudaˈaky ets xëmë ojts tmëjkugäjpxë Jyobaa ko tijaty ttukˈoybyëtsëëmy (Dan. 2:30). Jeˈeyënëmë netyë Daniel yaˈkˈabety, ko Jyobaa jyënany ko jukyˈäjtp tëyˈäjtën myëët extëmë Noé etsë Job. Tyäˈädë yëˈë xytyukˈijxëm ko Jyobaa tyukjotkujkˈäjtë Daniel. ¿Tiko? Yëˈko myëbëjkë ets myëmëdoowë nuˈun ja xyëëw jyukyˈäjtën. Ko netyë jyëmëjt naa 100, ta tuˈugë anklës yˈanmääyë ko mëjwiin kajaa Dios yajtsobäätyëty (Dan. 10:11).

13. ¿Tiko mbäädë Daniel tpudëjkë ja judiyëtëjk?

¹³ Mët ko Jyobaa tpudëjkë Daniel, ta yajtuunkmooy extëmë wintsën jam Babilonia, ets ok, Medopersia (Dan. 1:21; 6:1, 2). Ets waˈan duˈunë Jyobaa dyajtuunyë Daniel parë yajpudëkët ja nyax kyäjpn, duˈun extëmë José dyajtuuny jap Egipto etsë Ester mëdë Mardoqueo jam Persia (Dan. 2:48). * Nˈokpawinmäˈäyëm nuˈun  mëjwiin kajaa jyotkujkmooyë Ezequiel ets ja judiyëtëjk ko tˈijxtë wiˈixë Jyobaa dyajtuunyë Daniel.

14. ¿Wiˈix tyam nanduˈun yˈixëtyë tiempë extëm mä Daniel jyukyˈajty?

¹⁴ ¿Wiˈix mbäät nmëdäjtëmë mëbëjkënë ets nmëmëdoˈowëmë Dios extëmë Daniel? Tyam njukyˈäjtëm mä naxwinyëdë jäˈäy axëëk dyajnëjkxtë jyukyˈäjtën ets kyaj tˈawdattë Dios tëyˈäjtën myëët, mët ko të wyinˈëënëdë Mëj Babilonia, o relijyonk diˈib kyaj tyëyˈäjtënëty, diˈib duˈun extëmë “mëjkuˈu tsënääytyakn” (Diˈibʉ Jat. 18:2). Per ëtsäjtëm duˈun nyajpatëm extëmë atsënaabyë, tim tëgatsyë jäˈäy xyˈijxëm ets xynyëxik xytyukxikëm (Mar. 13:13). Pääty, nˈokmëwingoˈonëmë Jyobaa duˈun extëmë Daniel. Pën nmëbëjkëmë Jyobaa, ijtëm yujy tudaˈaky ets nmëmëdoˈowëm, ta nanduˈun nëjkx xyyajtsobatëm mëjwiin kajaa (Ageo 2:7).

15. ¿Wiˈix tyam mbäädë tääk teety pyudëkëdë yˈijxpajtënë ja tyääk tyeetyë Daniel?

¹⁵ Tääk teety mbäät mëjwiin kajaa pyudëkëdë yˈijxpajtënë ja tyääk tyeetyë Daniel. Pesë Daniel mëk ttsojkyë Jyobaa oyë nety të yeeky jam Judá mä jyamˈatyë axëkˈäjtën. Ets pääty dyuˈunëty mët ko ja tyääk tyeety yajxon nyëˈëmooy tyuˈumooyë (Prov. 22:6). Ja tyääk tyeety tsyojktë Jyobaa, pes pääty ja yˈuˈunk txëëwmooytyë Daniel diˈib nikajp “Yëˈëtsë Dios nFesˈäjtypy” (Dan. 1:6, notë). Pääty miitsëty tääk teety, maˈkxtuktë ko mˈuˈunk mˈënäˈk xytyukniˈˈixëdët pënën Jyobaa. ¡Këdii mˈëxtëkëwäˈäktë! (Efes. 6:4, TNM). Ninuˈkxtäägëdë ets nan nuˈkxtäˈäktë mëët. Pën mduundëbë mëjääw parë xynyiˈip xykyojtët ja tëyˈäjtënë mä kyorasoon, ta nëjkxë Jyobaa mgunuˈkxëdë mëjwiin kajaa (Sal. 37:5).

16, 17. ¿Tijaty jotmay pyatë Job mä jyukyˈäjtën?

¹⁶ ¿Tijaty jotmayë Job wyinguwäˈkë? Job mëjwiin kajaa tyëgäjtsyë jyukyˈäjtën. Yëˈë diˈibë nety mas mëj ijtp mä ja it lugäär mä jam tsyëënë (Job 1:3). Yëˈë diˈibë nety mas mëkjäˈäy, diˈib mëjkuˈëw mëjkugäjpxë ijtp ets wintsëˈëgë (Job 29:7-16). Per ninäˈä kyawinmääy ko nipën duˈun extëm yëˈë, o ko kyaj dyajtëgoyˈatyë Dios. Jyobaa axtë ojts jyënaˈany: “Job diˈibëts xymyëduump [...], tuˈugë yetyëjk diˈib jukyˈäjtp tëyˈäjtën mëët, tsyëˈkëbë Dios ets jyëjpkudijëbë axëkˈäjtën” (Job 1:8).

¹⁷ Per ajotkumonë jyukyˈäjtënë tyëgäjtsy. Tukëˈëyë dyajtëgooytyaay ets mon tuk nyayjyäˈäwë axtë jënan ko mas oy tyimˈoogët. Tyam nnijäˈäwëm ko Satanás yëˈë jyotmaymyooyë Job ets tniwäämbejty ko tmëdunyë Dios mët ko  kyunuˈkxyëty (käjpxë Job 1:9, 10). * Jyobaa kyaj duˈunyë dyajnaxany. Pääty tnasˈijxë etsë Job dyajnigëxëˈëgët ko myëdunyëty amumduˈukjot mët ko tsyokyëty.

18. 1) ¿Ti diˈib myajmonyˈijx myajmonyjäˈäwëp mä Job? 2) ¿Ti xytyukniˈˈijxëm extëmë Jyobaa jyaˈayˈajty mëdë Job?

¹⁸ Satanás, ta net tmooyë Job kanäk pëkyë amay jotmay ets dyajwinmääy ko yëˈë duˈunë Dios tuunëp (Job 1:13-21). Ta net nyimiinëdë nidëgëëgë yetyëjk diˈib nayajnäjxëdë extëmë myëtnaymyaayëbë ets yˈanmääyëdë ko axëkjäˈäy päätyë Dios tyëytyunyëty (Job 2:11; 22:1, 5-10). Per oy duˈun jyajty, Job kyaj tmastutyë Jyobaa. Tëyˈäjtën ko näˈäty ojts dyajniˈigyë ääw ayuk, perë Jyobaa jyaygyujkë ko pääty dyuˈunëty mët ko yˈayoy ets mët ko mon tuk yajpääty (Job 6:1-3). Jyobaa nan yˈijx ko Job ninäˈä kyamastuˈudäˈänyëty oyë Satanás janääm jatsojk yˈaxëktunëdët ets nyiwäämbatëdët. Ko yaˈijxmäjtstääy ja myëbëjkën, ta Jyobaa myooyë majtsk duˈunën tijatyë nety të dyajtëgoy ets ja yˈakjukyˈajty 140 jëmëjt (Sant. 5:11). Nuˈun nyajxyë tadë tiempë, Job duˈunyëm tmëduunyë Jyobaa amumduˈukjot. ¿Wiˈix nnijäˈäwëm? Jaˈko kyanäk mëgoˈpx jëmëjtëbë netyë Job të yˈoˈknë, ko Ezequiel tkujäˈäyë extëm jyënaˈanyë tekstë diˈib tyuktsondakypyë tyäˈädë artikulo.

19, 20. 1) ¿Wiˈix mbäät nmëbëjkëmë Dios ets nmëmëdoˈowëm extëmë Job? 2) ¿Wiˈix mbäät nbaˈˈayoˈowëmë nmëguˈukˈäjtëm extëmë Jyobaa pyaˈˈayoy?

¹⁹ ¿Wiˈix mbäät nmëbëjkëmë Dios ets nmëmëdoˈowëm extëmë Job? Oy ti jotmay nbatëm, nˈokpëjtakëm xëmë Jyobaa jëjpˈam, nˈoktukˈijxpajtëm amumduˈukjot ets nˈokmëmëdoˈowëm. Pes tyam nnijäˈäwëm tiko mbäät duˈun nduˈunëm. Extëm nˈokpëjtakëm, nnijäˈäwëm pënën Satanás ets wiˈix xymyëmadäˈägäˈänëm (2 Kor. 2:11). Ets mët ko yajkujäˈäyë mä Biiblyë wiˈixë Job jyajty, ta nnijäˈäwëm tiko Dios tnasˈixë ayoˈon. Tijaty ojts yajnaskäjpxë mä Daniel nan xypyudëjkëm parë njaygyujkëm ko Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën, yëˈë tuˈugë gobiernë diˈib tunäämp abëtsemy nyaxwinyëdë mä yˈanaˈamäˈänyë Jesukristë (Dan. 7:13, 14). Ets ko tim tsojk dyajjëjptëgoyaˈany tukëˈëyë ayoˈon jotmay.

²⁰ Extëmë Job jyajty, nan yëˈë xytyukniˈˈijxëm ko tsojkëp nbaˈˈayoˈowëmë nmëguˈukˈäjtëm diˈib axëëk jäjt këbajttëp. Näˈäty mbäät dyajpëtsëmdë ääw ayuk diˈib kyaj të tniwinmayë extëm jyajtyë Job (Ecl. 7:7). Per en lugäär nˈëbat ngäjpxpatëm, nˈokjaygyujkëm tiko duˈun jyënaˈany ets nˈokpaˈˈayoˈowëm. Duˈuntsoo nety nbanëjkxëmë Jyobaa yˈijxpajtën diˈib paˈˈayoop ets tsojkp (Sal. 103:8).

21. Extëmë Noé, Daniel etsë Job jyukyˈäjttë, ¿wiˈix nyaymyënëjkxyëty extëm jyënaˈanyë 1 Peedrʉ 5:10?

²¹ Noé, Daniel etsë Job, wiink tiempëty jyukyˈäjttë ets wiˈixëm yaˈijx yajpattë, per myëmadaktë ja jotmay diˈib wyinguwäˈkëdë. Extëm yajnimaytyäˈäktë, yëˈë xytyukjamyajtsëm extëmë apostëlë Pedro tkujäˈäyë: “Päätyë, Dios këˈëm, ko naty miitsëty të mˈokˈayowdë waanë [...] yëˈë nëjx myajmëktäˈägëdë. Es yëˈë mbudëkëdëp es xymyëmadäˈägët oytyim tiity” (1 Peed. 5:10, Ja Oybyʉ Tʉyˈa̱jtʉn).

22. ¿Ti nˈixäˈänëm mä jatuˈukpë artikulo?

²² Extëm jyënaˈanyë 1 Peedrʉ 5:10, nan tëyˈäjtëndëjkëp tyam mä Dios mëduumbëty. Jyobaa xyˈanmäˈäyëm ko xyyaˈitäˈänëm mëk. Niˈamukë ntsojkëm etsë Jyobaa xymyëjääwmoˈoyëm parë nˈijtëm mëk ets kyaj nmastutëm. Pääty, nˈokmëdäjtëmë mëbëjkënë ets nˈokmëmëdoˈowëmë Dios extëmë Noé, Daniel etsë Job. Mä jatuˈukpë artikulo, nˈixäˈänëm ko pääty kyaj tmastuttë Jyobaa mët ko yajxon tˈixyˈäjttë. Ets wäˈäts tjaygyujkëdë ti netyë Jyobaa yˈawijxypy ttundët (Prov. 28:5). Ëtsäjtëm nan mbäät duˈun nduˈunëm.