Ko nyajxy tuk jëmëjt, ta ojts yajnigajpxy ko mä Betel diˈib Sudáfrica, japë nety yajpëjtäˈägäˈäny tuˈugë makinë ets ko tëgoyˈäjtp pën jap tunëp. Tats ojts nnayˈawanëty ko mbäädëts jap nëjkxy, agujk jotkujkëts nnayjyäˈäwë kots nyajwinˈijxy. Nenduˈun ojts yajwinˈixtë nidëgëëk ja betelitë diˈibë nety tuundëp Canadá: Dennis Leech, Bill McLellan etsë Ken Nordin. Per kyajts ojts nyaˈˈanëëmëdë näˈätsë nety njëmbitäˈändë.

Tats ja ndääk ojts nmëgajpxy mä telefënë ets nˈanmääyëts: “Mami, tam ti njatukˈawanëyaˈany. Japëts nëjkxy Sudáfrica”. Ja ndäägëts kyaj nety nëgoo yˈaˈëw yˈagäjpxëty, per mëkë nety ja myëbëjkën ets jantsy oy yˈity mëdë Jyobaa. Kyajts nëgoo wiˈix ojts xyˈanëëmë, per nnijäˈäwëbëtsë nety ko xykyaxäämbëts. Ja ndääk ndeetyëts mon tuk nyayjyäˈäwëdë kotsë nety jagam nëjkxäˈäny, per yˈoymyëdoowdë kots duˈun ja nwinmäˈäny nbëjtaky.

Tim jawyiin, japëts ojts nyajkaxtë mä Betel diˈib Brooklyn, mäts tëgëk poˈo ojts nyajtukniˈˈixëdë wiˈixëts ja makinë nyajtundët. Jeˈeyënëmtsë netyë njëmëjt iˈpx kots ojts nëjkxy Sudáfrica. Tim jawyiinëts ojts ntsoondë barkoty parëts njäjttë mä ja siudad diˈib xyëwˈäjtypy Cabo. Kots jam njäjttë, tats jatëgok ojts ntsoondë trengoty parëts njäjtë Johannesburgo. Ja tren jam tim ëgaˈany ojts wyäˈkˈawë mä ja käjpnnuˈunk diˈib xyëwˈäjtypy Karroo, jeˈeyënëmë nety xyëënytyaˈaky jyäjtaˈaky, tats nˈijxtë lugäär jantsy äänëˈëk tëëtsëˈëk. Nëgooyë nax jyojknë ets mëk yˈäänë. Tats nimäjtaxk nˈijxwoˈondë mä ja bentanë, etsëts nayajtëëwëdë, ¿waˈandaa net nmëmadakëm mä jap nëjkx ndunäˈänëm? Ko tiempë nyajxy, tats njëmbijttë mä tyäˈädë käjpn ets tats nbëjktë kuentë ko jantsy oy jantsy tsuj jap.

Ja makinë diˈibëts kanäk jëmëjt nyajtuun, naa tsip tyuny, txëwˈaty linotipia. Tyääbë makinë, yëˈë ijty yajpëtsëëmpy wäätsˈaambyë letrë, diˈibë net tuump parë pyëtsëmyë rebistë Diˈib Xytyukˈawäˈänëm etsë ¡Despertad! Mä Betel diˈib Sudáfrica, kanäk ayuk dyajpëtsëëmyë ëxpëjkpajn parë pënaty tsënääytyëp África ets nenduˈun tkaxtë kanäk paˈis. Jantsy agujk jotkujkëts nnayjyäˈäwë ko nëgooyë ojts tyuunkpatnë tyäˈädë makinë, pes jantsy jagamëtsë nety të nitsoondë.

Ok, tats ojts nyaˈˈanëëmë parëts jap ndunët mä ofisinë, diˈib yˈijxypy wiˈix ja ëxpëjkpajn pyëtsëmy, yajkexy ets wiˈix yaˈëwnaxy yajkäjpxnaxy. Jantsy  mayëtsë nety japë nduunk ets jantsy agujk jotkujkëts nnayjyäˈäwë.

Mä jëmëjt 1968, tats nbëjky mëdë Laura Bowen, diˈibë nety tsënaapy wingon mä Betel. Yëˈë ja nety tyuny prekursoora ets nenduˈun tjääynyaxyë ëxpëjkpajn diˈib yajkäjpxnäjxp Betel. Mä taabë tiempë, kyaj ijty wyëˈëmdë Betel ja näämbëk, päätyëts nyajkajxtë prekursoor espesial. Ojtsëts wanaty nmëmay nmëdäjy, pes jatsë nety të nˈity mäjk jëmëjt Betel. Mäts kyaj nnaytyukjotmaytyuunë ngäˈäy nˈukën etsë jëën tëjk, ¿wiˈixëtsë net nˈoktukpäädët ja naybyudëkë diˈib yajmooytyëp ja prekursoor espesial? Pes jats ijty nyajmoˈoytyë mä tadë tiempë 35 dolar, per net pën nyajkäˈpxtëbëts ja nˈoorë, ngëyäjktëbëts ja ëxpëjkpajn ets pën nijëmbijttëbëtsë jäˈäy. Ja meeny yëˈë parëts ndukˈajuytyuktët ja tëjk, njuytyëdëts ja njëˈxy nbëky ets ndukjuytyëdëts ja nˈääy ntsooy o kots jam ti xytyëgoyˈäjtxëdët.

Japëts ojts nyajkaxtë mä ja mejnybyäˈä diˈib xyëwˈäjtypy Índico, naa jaayë wingon mä ja siudad Durban. Nimayë nety japë jäˈäy tsyëënëdë diˈib tsoˈondë India, ja jyäjttë naa 1875. Yëˈëjëty ojts yaˈˈanuˈkxtë parë tyundët mä netyë jäˈäy dyajpëtsëmdë asukar. Ja yˈuˈunk yˈokëty, duˈunyëm tmëdäjttë ja kostumbrë ets nenduˈunyëm dyaˈoˈoyëdë ja kyaˈay yˈukën. Extëm ja kyaaky tyojkx dyaˈoyëdë mët tuˈugë tojkxtsooy diˈib yajtijp curry. Ets yëˈë kyäjpxtëbë inglés, päätyëts kyaj ojts xytsyiptakxëdë ndukmëtmaytyäˈäktëdë Diosë yˈayuk.

Ja prekursoor espesial, ja ijtyë yˈoorë dyaktë 150 poˈoboˈo. Päätyëts mëdë Laura ojts nnaygyäjpxëdë ko mä tuˈukpë xëëw jats ndunäˈändë tëdujk oorë. Tats ndëjkëdë käjpxwäˈkxpë tëjkmdëjkm oyë nety mëk jyantsy yˈany. Kyajnëmtsë nety nbäättë jäˈäy diˈibëts nyaˈëxpëktëp o diˈibëts nijëmbittëp. Kotsë nety tuk ratë të ngäjpxwäˈkxtë, tats nˈijxy ja nrelooj ¡ets jeˈeyënëmë nety ndundëts 40 minutë! Tats nwinmääy wiˈixëts mbäät nˈoktundë prekursoor espesial.

Tsojkëts ojts nˈijxwëˈëmdë wiˈixëts tijaty nduundë. Pes bom bomëts nyaˈoˈoyëdë ja ngäˈäy nˈukën ets ja kafee diˈibëts nmëtsoˈondëp. Kots muum nˈanuˈkxëdë, tats ja ngarrë naswiidëdë mä muum yˈanikëty. Näˈäty, tats xyjyantsy nyimindë mayë ënäˈkuˈunk diˈib India, mët ko tëgatsyëts xyˈixtë ets jeˈeyëts xyjyantsy wyindëˈkxtë. Ko nyajxy majtsk xëëw tëgëk xëëw, tëtsë nety nˈijxwëˈëmdë. Pes kotsë nety të ngäjpxwäˈkxtë naa majtsk oorë tëgëk oorë, kyajts nekyjyawëdë wiˈix ja xëëw nyaxy.

Jantsy agujk jotkujkëts nayjyäˈäwëdë kotsë jäˈäy ndukniˈˈijxëdë Diosë yˈayuk diˈib tsënääytyëp mä taabë lugäär. Ok, tats nˈijxtë ko ja jäˈäyëty diˈib India, jantsy ajiiky amëguˈuk, oyjyaˈayëty ets tsyojktëbë Dios. Pes nimay yëˈë nety tyukˈijtëdëbë relijyonk Hindú, jyantsy yˈoymyëdoowdë ja Diosë yˈayuk. Jyantsy yˈixyˈatandëbë nety pënën Jyobaa, Jesus, nyijawëyandë tijatyë Biiblyë tukniˈˈijxëp, wiˈix agujk jotkujk njukyˈatäˈänëm mä tiempë myiny kyëdaˈaky ets tijaty yˈawijx jyëjpˈijxtëp pënaty të yˈooktë. Kotsë nety jap tuk jëmëjt të nˈittë, jatsë nety niˈˈiˈpxë jäˈäy nyaˈëxpëktë. Ets jamëts nyaˈoˈoyëdë nˈagujkxyëëw mä ja jäˈäyëty diˈibëts nyaˈëxpëjktëp. ¡Agujk jotkujkëtsë nety njantsy nyayjyawëdë!

Kyajts jap jeky nëgoo nˈijttë, pes tats nyaˈˈanmääytyë parëts ndundët sirkuitë. Ets japëts nyajkaxtë nuˈun ttukˈyeˈey ja mejnybyäˈäjë Índico. Kots njäˈttë mä tuˈugë kongregasionk, tats njäjtäˈäktë mä tuˈugë familyë, ets nëjkxtëts käjpxwäˈkxpë mët ja nmëguˈukˈäjtëm parëts nmëjääwmoˈoytyë. Duˈunëts xyjäˈäwëdë extëmë jyiiky myëguˈuk, ets ëjts nenduˈunëts njäˈäwëdë, jantsy oyëts ijty nnayjyawëdë kots nyajpäättë mët ja yˈënäˈkuˈungëty ets ja jëyujk animal diˈib myëdäjttëp jyënoty tyëgoty. Majtsk jëmëjtëts jap nduundë. Tats ojts nyajmëgäjpxtë Betel etsëts nyaˈˈanmääytyë parëts jatëgok njëmbittët. Tats nˈanmääytyë: “Yä jantsy agujk jotkujkëts nnayjyawëdë”. Per tats ngupëjktë mët ko tunandëbëtsë nety mäts ndimˈyajkaxtë.

Kots njëmbijty Betel, tats ojts nyajpëjtaˈaky parëts ndunët mä Yajtukniwitsë wiˈix tyuˈuyeˈeyë Diosë tyuunk, yëˈëts mëët nimayë nduuny pënatyë nety jap jeky tuunëdëp. Mä taabë tiempë, ko ijtyë sirkuitë tkuˈixë tuˈugë kongregasionk, ta net tkexyë informë Betel. Etsë tyäˈädë departamentë yëˈë net nyijäˈäyëp ja kongregasionk parë tmëjääwmoˈoytyë  ja nmëguˈukˈäjtëm ets tnëˈëmoˈoy ttuˈumoˈoytyë. Pënaty tuundë sekretaaryë, jantsy mëk tyuundë parë tkäjpxnäjxtë ja informë diˈib Inglés etsë net ttuknigaxtë ja sirkuitë mä ja ayuk extëm xhosa ets zulú. Nan ojts tkäjpxnaxtë ja neky diˈibë Betel kyajx Inglés, nuˈun ja ayuk yajkajpxy África. Mëjwiin kajaajëts nmëjjäˈäwëdë ko duˈun tyuundë tyäˈädë nmëguˈukˈäjtëm. Pes xypyudëjkëdëts parëts njaygyujkëdë ja jotmay diˈibë nety pyattëp ja nmëguˈukˈäjtëm diˈib yëk.

Mä taabë tiempë, ja gobiernë diˈib Sudáfrica ojts dyajnaxkëdaˈaky tuˈugë anaˈamën. Ko ja jäˈäyëty diˈib tsoˈondëp wiink paˈis ak abëkyaty tsyëënëdët ets kyaj mbäät nyaytyuktëk nyaytyukwäˈägëdë mët ja jäˈäyëty diˈib wiink koloor. Ja nmëguˈukˈäjtëm diˈib yëk, tuˈugyë yajpëjtaktë, pääty ojts kyäjpxwäˈkxtë mä ja yˈayuk ets tyuˈukmujktë mä yajkajpxyë yˈayukëty.

Kyajts nëgoo nˈixyˈäjttë nmëguˈukˈäjtëm diˈib yëkaty mët ko xëmëts nety të ngäjpxwäˈkxtë mä jäˈäy tkäjpxtë Inglés. Per tyam mbäädëtsë nety nˈixyˈattë wiˈix tijaty ttundë ets wiˈix tmëdattë kostumbrë. Taanëmëts nnijäˈäwë ko may ja nmëguˈukˈäjtëm amëk jotmëkë nety të yˈittë, mët ko kyaj tnekytyunäˈändë tijaty myëbëjktëp ja relijyonk o tyuundëp ja nax käjpn. Kyaj ttunandë tijatyë Biiblyë yajkubojkypy ets nan kyaj ttunandë tijatyë nety tyun kyäjpxtëp ja brujëtëjk, oy ja fyamilyë myëtsiptsoˈonëdë ets ja nax käjpn. Mä ja it lugäär diˈib nidëkë jantsy ayoowdëbë jäˈäy. Nimay kyaj nëgoo të yˈeskuelëˈattë, per myëjˈijxtëbë Biiblyë.

Nan ojtsëts nbudëkëdë näägë nmëguˈukˈäjtëm diˈib ojts yajnibëdëˈëktë, mët ko kyaj ttunandë ja kostumbrë diˈibë netyë jäˈäy tyuundëp ets parë kyaj yajtukmëtsipˈattët ko tmëdundë Jyobaa. Nan yajkëktëjkëtsë nmëbëjkën kots nˈijxtë wiˈix ja ënäˈkuˈungëty diˈib Testiigë mëk tyënääytyë mä eskuelë ets kyaj kyäjpxtaktë ni tkakuyˈëëwdë ja bandeerë, oytyim yaˈëxkajxtë.

Jap África mä tuˈugë lugäär diˈib xyëwˈäjtypy Suazilandia (tyam Esuatini), ojts jatuˈugë jotmay tpäättë nmëguˈukˈäjtëm. Ko rey Sobhuza segundo yˈoˈky, ta ja nax käjpn yaˈˈanmääytyë ets niˈamukë yetyëjk nyaygyukoots nyaygyujapëdëty ets ja toxytyëjk tkaˈptäˈäytyët ja kyuwääy, pes duˈunë nety ja kostumbrë tmëdattë ja jäˈäy ko pën yˈooky parë dyajnigëxëˈëktë ko mëk tjawëdë jäj jëmuˈumën. Ojts yajnibëdëˈëktë nmëguˈukˈäjtëm mët ko kyaj ttunandë ja kostumbrë diˈibë nety ja jäˈäy tyuundëp parë tˈawdattë ja yˈap yˈok. Kots duˈun nˈijxtë ja  nmëguˈukˈäjtëm mëk tyanëdë ets wiˈix tmëmëdowdë Jyobaa, jantsy agujk jotkujkëts xyajnayjyäˈäwëdë. Tyäˈädë yëˈë diˈib yajkëktëjkëtsë nmëbëjkën mëjwiin kajaa.

Mä jëmëjt 1981, tats jatëgok njëmbijty mä imprentë parëts nˈixäˈäny wiˈix tyuny ja komputadoorë mä ja ëxpëjkpajn pyëtsëmy. Mëjwiin kajaats ojts ndukxondaˈaky. Pes të nety tyëgatsy wiˈix kyojäˈäny ja ëxpëjkpajn. Tuˈugë empresë, ta tˈawäˈänë Betel tuˈugë makinë fotocomponedora parë tˈokˈijxmatstët wiˈix tyuny. Tats nbëjktë kuentë ko jantsy oyë nety tyuny, ta net yajjuuy mëgoxkë fotocomponedora ets ja taxtujkpë linotipia kyaj ojts yˈoktuunë. Nan ojts yajpëjtaˈaky tuˈugë jembyë makinë diˈib niˈigyë ëxpëjkpajn yajpëtsëëm.

Kots nyajtuuntsondaktë komputadoorë, yëˈëts xypyudëjkëdë parë ojts yajmaˈkxy ja letrë mët ja programë diˈib xyëwˈäjtypy MEPS (Sistema Electrónico de Edición Plurilingüe) parë pyëtsëmyë ëxpëjkpajn kanäk ayuk. ¡Niˈigyë nety tijaty të jyantsy jyembyëtsëmy desde kots njäjttë nimäjtaxk Sudáfrica! (Is. 60:17). Mä taabë tiempë, ak tëtsë nety nbëjktääynyëdë, yëˈëts nbëjktë prekursoora diˈib jyantsy tsyojktëbë Jyobaa. Duˈunyëmëtsë nety ndundë Betel mëdë Bill. Ken etsë Dennis naa jaayë nety wingon tsyëënëdë mëdë fyamilyë.

Niˈigyë ja tuunk ojts myëjwindëkë mä kyojy ja ëxpëjkpajn ets yajkäjpxnaxy kanäk ayuk. Nan ojtsëts ngaxtë ja ëxpëjkpajn mä kanäägë Betel. Pääty tsojkëbë nety yajkojët jatuˈugë Betel. Niˈamukë ja nmëguˈukˈäjtëm tyuundë parë ojts yajkojˈyë Betel jap Johannesburgo, ets 1987 ta yajnixëëwduuny. Jantsy agujk jotkujkëts nnayjyäˈäwë kots duˈun kanäk jëmëjt nduuny extëm Komitee diˈib tuump Betel jap Sudáfrica ets nˈijxëts wiˈix jap myëjwindëjkë Diosë tyuunk.

Kyajts nmëbëkandë kots jatëgok ojts nyajmëgäjpxtë mä jëmëjt 2001, ets nyaˈˈanmääytyëts ko japëtsë nety nyajwowdë mä Betel diˈib Estados Unidos parëts ndunët extëmë Komitee diˈib tuump Betel, pes näämnëmë nety jap të nyaxkëdaˈaky. Mon tukëts nayjyäˈäwëdë kotsë nety ntsoonäˈändë Sudáfrica. Pes tëtsë nety nmëyujy ja nduunk ets tëts nbäättë ja nmëtnaymyaayëbëty. Per agujk jotkujkëts nayjyäˈäwëdë kots jap nyajwoowdë.

Diˈibëts nmëmääy nmëdäjttë, yëˈë ko netyë Laura tnikaˈaganë tyääk, pes të nety myëjjäˈäyënë. Kyajtsë nety nëgoo mbäät nbudëkëdë mët ko japëtsë nety nyajpäädäˈändë Nueva York. Per ta jyënandë nidëgëëk ja myëgaˈaxëty ko yëˈë nety kyuentëˈatandëp ets tmoˈoyäˈändë ja myeeny syentääbë. Ets ko duˈuntsë nety xypyudëkëyäˈändë parëts ndundët mäts të nyajkaxtë, mët ko yëˈëjëty kyaj nety mbäät duˈun tyundë. Mëjwiin kajaats nmëjjäˈäwëdë kots duˈun xypyudëjkëdë.

Ndäägëts japë nety tsyëënë Toronto (Canadá) ets të nety kyuˈoˈknë, per yëˈëts tuˈugë nmëgaˈax mëdë kyudëjk kuentëˈäjtëdë. Ja mëët tuˈugyë yˈijttë 20 jëmëjt naxy. Mëjwiin kajaats nmëjjawëdë ko duˈun tkuentëˈäjttë axtë ko ojts yˈoˈknë, näämnëmtsë nety njäˈttë Nueva York. Mëjwiin kajaa yajmëjawë ko jiiky mëguˈuk nyayˈawanëdë parë tyääk tkuentëˈatäˈändë, oy näˈäty tsyiptaˈaky ets tyëgatstë jyukyˈäjtën.

Kots njäjty Estados Unidos, japëts nyajtuunkmooy mä kyojˈyë ëxpëjkpajn mä niˈigyë tyëgäjtsˈadëˈëtsy wiˈix tijaty yajtuny. Ets tyää näämnëm, japëts të nyajpëjtaˈaky mä tijaty yajjuy yajkëbety. Agujk jotkujkëts nnayjyawëty nuˈunëts kujk iˈpx jëmëjt nduny yä Betel, pes tyam ja jyaˈˈatyë naa 5,000 betelitë ets naa 2,000 diˈib miindëp bom tuumbë.

Kyajts ndimwinmääy pën yäätsë nety nyajpäädët 60 jëmëjtëp. Mëjwiin kajaatsë Laura të xypyudëkë nuˈun kujkë tyäˈädë tiempë nyaxy. ¡Agujk jotkujkëts nyajpäättë! Nan mëjwiin kajaats nyajtsobäättë ja tuunk diˈibëts të nyajtuknipëktë mäjatyëts të ndundë, niˈamukëts ntsoktë nmëguˈukˈäjtëm diˈibëts mëët të ndundë. Nenduˈun pënatyëts të nguˈixëdë mäjatyë Betel abëtsemy nyaxwinyëdë. Tyam kyajts nëgoo nˈoktuunë, pes jatsë njëmëjt 80 naxy ets ta mayë ënäˈktëjk diˈib mbäät duˈun tyundë.

Niduˈuk diˈib jyaayë Salmo, duˈun tkujäˈäyë: “Jotkujk ja nasionk diˈib Diosˈäjtypyë Jyobaa” (Sal. 33:12). ¡Ets tëyˈäjtën extëm jyënaˈany! Mëjwiin kajaats nmëjjawë kots nmëdunyë Jyobaa mëdë nyax kyäjpn diˈib jotkujk yajpatp.