JA ISRAELITËTY të nety tkostumbrëpëktë ko dyaktë ja myeeny syentääbë mä yajtunyë Diosë tuunk. Per ja tiempë mä Jesus jyukyˈajty, ja judiyëtëjk nëgooyë ijty kajaa tijatyë jäˈäy ttukugëbajnëdë, pääty ojts tmëkjäˈäwëndë.

Niˈamukë ja judiyëtëjk jëmëjt jëmëjt ijty yˈayak yˈagonëdë mä ja tabernakulo ets ok, nenduˈun ttuundë mä ja templë. Mä primer siiglë mä ja templë diˈibë Herodes kyoj, tyäˈädë meeny jap ijty tyuny mä ja templë ets nenduˈun ijty dyajtundë mä yajˈyoxy yajnoˈoky ja jëyujk animal. Tëgok, ja judiyëtëjk yajtëëwëdë Pedro wiˈixë nety wyinmayë Jesus ko jäˈäy tijaty yajtukugëbattë, etsë Jesus tˈatsooy ko kyaj nety wyiˈixëty ko duˈun yajtuny. Axtë yˈanmääyë Pedro parë nenduˈun dyakët ja kyugëbety (Mat. 17:24-27).

Tëëyëp ja Diosë kyäjpn, nan yäjktëp ijty ja diesmë. Extëm nˈokpëjtakëm, mä ja kyojy pyëjtaˈaky dyajmuktë, ta mäjk pëky dyajnaywyäˈkxëdë ets tuk pëky diˈib yäjktëp (Lev. 27:30-32; Núm. 18:26-28). Pënaty nyiwintsënˈäjttë ja relijyonk, yˈamdoowdë ets ja judiyëtëjk dyaktët ja diesmë mä tëgokyë diˈibë yaˈijt yajwindëëdëp, extëm ja “menta, anis etsë kominë”. Jesus kyaj tˈaxëkˈijxy ko duˈun ja judiyëtëjk dyäjktë ja kyugëbety, diˈibë kyaj tˈoyˈijxy, yëˈë ko ja eskriibëty ets ja fariseety kyaj ttundë tijaty tëyˈäjtën myëët (Mat. 23:23, TY).

Ja judiyëtëjk, nan yëˈë nety anaˈamëdëp ja romanë jäˈäy, pääty tsojkëbë nety jam dyaktët ja kyugëbety. Extëm nˈokpëjtakëm, pën myëdäjttëp ja nyax, tsojkëbë nety tkugëbattët o tijaty yaˈijt yajwindëëdëp. Ko ijty dyajmuktë naa mëgoˈpx kilën ja kyojy pyëjtaˈaky, ja ijty tmoˈoytyë 20 o 25 kilë ja romanë jäˈäy. Ets ja judiyëtëjk, nan tsojkëp ijty dyaktët niduˈuk niduˈuk ja kyugëbety. Ja fariseety ta dyajtëëwdë Jesus pën oy ko duˈun tijaty yajtukugëbattë, ets ta yˈanmääyëdë: “Mmoˈoytyë ja yajkutujkpë kopk ja diˈibë yëˈë jyaˈäjtypy, es moˈoy ja Dios diˈibë Dios jyaˈäjtypy” (Mat. 22:15-22).

Nan yajtukugëbajttëp ijty ja juy tooky diˈib yˈaxäjëdëp o diˈib kyajxtëp wiink it wiink lugäär. Tyäˈädë kugëbety jam ijty yaˈˈamdoy mä barkë tsyoony jyaˈtyën, mä kruseerën, mä kyäjpndëkë o määyoty.

Nëgooyë ijty mëk tyukëdakëndë ja nax käjpn ko kyugëbattë mä romanë jäˈäy yˈanaˈamdë. Per ja tiempë mä ojts yˈaneˈemyë Tiberio ets ko Jesus jyukyˈajty yä Naxwiiny. Tácito, tuˈugë ëxpëkyjyaˈay diˈib Roma duˈun jyënany ko “nëgoo ojtsë jäˈäy yˈokˈayoownëdë nuˈun ja yˈit lyugäärë Siria ets Judea, ets yˈamdoow pyëjktsoowdë parë kyujënaktët ja kyugëbety”.

Pënaty ijty tëëyëp yajkugëbajttëp, yëˈë yajwinˈijxtëp pënaty niˈigyë ja meeny sentääbë yˈawäˈänëdëp ets päätyë jäˈäy mëk ojts tyukëdakëndë ja kugëbety. Ets pënaty ijty yajkugëbajttëp, nan yëˈë wyinˈijxypy pën mbäät ja meeny sentääbë dyajnipety. Per niˈamukë pënaty yajkugëbajttë ak jeˈeyë ttukganaräjttë ja meeny sentääbë. Extëmë Zaqueo, nan myëdäjtypyë nety ja tyuumbë diˈib yajmujkypy ja kugëbety (Luk. 19:1, 2). Pääty yaˈˈaxëkˈijxtë pënaty yajkugëbajttë.