MAYË jäˈäy nyijäˈäwëdëp ko Jesus yajkëxwojpy kepykyëjxy ets pyëˈääybyëˈääy yajpëjktaky nimajtskë axëkjäˈäy (Mat. 27:35-38). Biiblyë jyënaˈany ko Jesus yˈoˈky kepykyëjxy, ta ja nyiniˈkx kyëbäjk yaˈoytyuuny parë nyaxtëkëyaˈany (Mar. 15:42-46). Per näägë jäˈäy kyaj tmëbëktë extëm jyënaˈanyë Biiblyë.

Näägë ëxpëkyjyaˈay kyaj tmëbëktë ko ja romanë jäˈäy yajnaxtëjkëdëp ijty tsuj yajxon tuˈugë axëkjäˈäy mëdiˈibë oˈkp kepykyëjxy. ¿Tiko nääk kyaj tmëbëktë? Ariel Sabar mëdiˈibë yajpëtsëëmbyë perioodikë, duˈun tnimaytyaky: “Yëˈë ijty yajkëxwojp kruuskëjxy tuˈugë jäˈäy mëdiˈibë axëëk të yˈadëˈëtsy mä nyaxy kyäjpn, päätyën näägë ëxpëkyjyaˈaytyëjk kyaj tmëbëktë wiˈixën dyajnaxtëkëdët ja romanë jäˈäy tsuj yajxon tuˈugë jäˈäy mëdiˈibë axëëk të yˈadëtsy” (rebistë Smithsonian). Ko ijty duˈun ja romanë jäˈäy tkëxwoptë ja axëkjäˈäy, yëˈë duˈun parë dyajnaxtët ja ayoˈon tsoytyuun. Ets jam ijtyë nyiniˈkx kyëbäjk tnikakëdë parë ja jëyujk animal wyintsuˈutsëdët, ets ok, ta dyajjënaktë parë tpëjktäˈäktë mä ja may oˈkpë nyipattë.

Per extëm näägë arqueológos të tˈëxpëjkpëtsëmdë, yëˈë xytyukˈijxëm ko kyaj ijty duˈun niˈamukë yajtundë ja judiyëtëjk ko yˈooktë. Mä jëmëjt 1968, naa jamyë Jerusalén ojts yajpääty mä ijty dyajnaxtëkëdë yˈoˈkpë ja judiyëtëjk. Ets jap yajpatyë wyaay pyäjkë Jehohanán mëdiˈibë yajkëxwojp kepykyëjxy mä primer siiglë. Yäˈädë päjk, yajpaty mä tuˈugë tsäägäjë mä ijty nyipetyë jäˈäyë wyaay pyäjk, ets mä ja tyekyˈëxpoˈkx yaˈixy wiˈix tyukuˈpnäjxë tuˈugë klääbës mëdiˈibë yeny 11,5 sentimetrë. Ariel Sabar jyënaˈany: “Ko duˈun yajpaty ja pyäjkë Jehohanán, yëˈë yajnigëxëˈkypy ko tëyˈäjtën extëm jyënaˈanyë Evangelios ko Jesus naxtëjkë”. Yäˈädë yëˈë yajxon xytyukˈijxëm ko “ja tiempë mä Jesus jyukyˈajty, ja romanë jäˈäyëty kyëyäjktëp ijty ja jäˈäy mëdiˈibë të yˈooky kepykyëjxy parë nyaxtëkët extëm ja judiyëtëjk tmëdattë ja kyostumbrë”.

Ko duˈun të yajpäätyë pyäjkë Jehohanán, ta netë jäˈäy nyayajtëwëdë wiˈixën meerë Jesus yajkëxwojpy kepykyëjxy. Per mëdiˈibën yää yajxon të njaygyujkëm, yëˈko nääk ja axëkjäˈäytyëjk mëdiˈibë oˈktë kepykyëjxy, tsuj yajxon ojts nyaxtëdë ets kyaj ja nyiniˈkx kyëbäjk yajpëjktaktë mä nety ja may oˈkpë nyipattë. Duˈunë duˈun, tëyˈäjtën extëmë Biiblyë jyënaˈany ko Jesus jantsy naxtëjkën tsuj yajxon. Pes extëm të nˈijxëm, ta mëdiˈibë yajtëyˈäjtëndëjkëp.

Jyobaa të nety tnaskäjpxë ko Jesus nyaxtëkëyaˈany mä ja kumeenyjyaˈaytyëjk nyaxtëkëdë, ets nipën mbäät tkayajtuˈuˈaduky tijatyë Jyobaa tyuknibëjktakëp (Is. 53:9; 55:11).