Mä jëmëjt 2012, ojtsë arqueólogos tpäättë tuˈtspuˈu diˈib kujk yˈijnë naa 3,000 jëmëjt. Ko yajpaty, duˈunyë ojts wyëˈëmëdë ëxpëkyjyaˈay. ¿Tiko? Kyaj mët ko tpattë tyäˈädë tuˈtspuˈu, yëˈë duˈun mët ko tmëminyë letrë.

Ko ja arqueólogos ojts tmäˈkxtë tyäˈädë tuˈtspuˈu, ta ojts yajkajpxy ja letrë diˈib jënäämp: “Esbaal ben Bedá”, ets ja nyikejy “Esbaal, yˈuˈungë Bedá”. Kyajnëmë netyë arqueólogos mä ttimpäättë tuˈugë xëëw diˈib tëëyëp muum yajkëxjääy.

Mä Biiblyë myaytyakypy tuˈugë yetyëjk diˈib xëwˈäjt Esbaal. Tyäˈädë yetyëjk yëˈë niduˈuk diˈib myäänkˈäjtë Saúl (1 Crónicas 8:33; 9:39). Niduˈugë tyäˈädë arqueólogos diˈib pyattë tyäˈädë tuˈtspuˈu, yëˈë profesoor Yosef Garfinkel, yëˈë jyënaˈany: “Ixënë tyäˈädë xëëw Esbaal myiny mä Biiblyë, ets tyamë net nanduˈunë arqueólogos tˈyajtëyˈäjtëndëkëdë, diˈib të tpäättë mä ojts yˈaneˈemyë rey David”. Tyäˈädë yëˈë xytyukˈijxëm ko tijatyë arqueólogos pyattëp, nayˈawäˈkëp mëdë Biiblyë.

Mä wiinkpë tekstë, Esbaal yëˈë duˈun yajtijpë Is-bóset (2 Samuel 2:10). Mä tyäˈädë xëëw Esbaal, ¿tiko “baal” yajwinguwitsy mëdë “bóset”? Ëxpëkyjyaˈaytyëjk tnimaytyäˈäktë ko waˈanë tyäˈädë xëëw Esbaal kyaj yajkujäˈäyë mä Segundo de Samuel mët ko ja israelitëty yëˈë tukjamyajtsëdë Baal, ja dios diˈib yajmiimbyë nëë tuu diˈib yˈawdäjttë ja Canaán jäˈäy. Per mä Primero de las Crónicas miimbë tyäˈädë xëëw Esbaal.