1. ¿Tiko Caín twinˈijxy diˈib kyaj yˈoyëty, ets wiˈix wyimbëtsëëmy?

CAÍN tsojkëbë nety twinˈixët ti tyunaampy, diˈib wimbëtsëmëp oy o axëëk. Mbäädë nety nyayjëjwijtsëmbityëty ets kyaj nyaytyukmëmadäˈägëdët ja jyaˈayˈäjtën, o mbäädë nety nyaytyukmëmadaˈagyëty. Biiblyë jyënaˈany ko Caín kyaj yëˈë twinˈijxy diˈib oy wimbëtsëmëp. Pääty tˈyaˈoˈky ja myëgaˈax Abel ets duˈun tmëjagamgekyë Jyobaa diˈib yajkojë (Génesis 4:3-16).

2. ¿Tiko jyëjpˈamëty nwinˈijxëm diˈib oy wimbëtsëmëp?

² Ëtsäjtëm nan tsojkëp nwinˈijxëm ti ndunäˈänëm. Ta diˈib jëjpˈam ets ta diˈib kyaj. Tijaty ndunäˈänëm, mbäät xyˈaxëktuˈunëm o mbäät ndukˈoyˈäjtëm. Pën nwinˈijxëm diˈib oy wimbëtsëëmp, mbäät kyaj nëgoo nbatëmë amay jotmay ets jotkujk njukyˈäjtëm. Per pën yëˈë nwinˈijxëm diˈib kyaj oy wyimbëtsëmy, ta nëjkx nˈamaybyat njotmaybyatëm ets jeˈeyë xyyajmoˈon xyyajtujkëm (Proverbios 14:8).

3. 1) ¿Ti xypyudëkëyäˈänëm parë nwinˈijxëm diˈib oy wimbëtsëmëp? 2) ¿Tijaty yaˈˈatsoowëmbitäämp?

 ³ ¿Ti xypyudëkëyäˈänëm parë nwinˈijxëm diˈib oy wimbëtsëmëp? Ko nmëbëjkëmë Dios. Tsojkëp nmëbëjkëm ko yëˈë xyjantsy pyudëkëyäˈänëm ets ko xymyoˈoyäˈänëmë wijyˈäjtën parë nduˈunëm diˈib oy. Ja tuk pëky diˈib xypyudëkëyäˈänëm, yëˈë ko nmëbëjkëmë yˈAyuk ets ko ndukˈoyˈatäˈänëm ja käjpxwijën diˈib jap xymyoˈoyëm (käjpxë Santya̱ˈa̱gʉ 1:5-8). Pën nyajkëktëjkëmë naymyayë mëdë Jyobaa ets pën niˈigyë ntsojkëmë yˈAyuk, ta nmëbëkäˈänëm ko yëˈë nyijäˈäwëp ti diˈib mas oy parë ëtsäjtëm. Ko duˈun nduˈunëm, yëˈë xypyudëkëyäˈänëm parë nnaytyuktuˈumoˈoyëm ja yˈAyuk mä kyajnëm nwinˈijxëm ti ndunäˈänëm. Per ¿ti mbäät xypyudëjkëm parë nwinˈijxëm diˈib oy wimbëtsëmëp? Ets pën të nwinˈijxëm ti ndunäˈänëm, ¿yëˈë yˈandijpy ko kyaj mbäät nekywyinmääytyëgäjtsëm? Min nˈokˈijxëm wiˈix yaˈˈatsoowëmbity.

4. ¿Ti diˈib wyinˈijxë Adán, ets wiˈix wyimbëtsëëmy?

⁴ Desde ko Dios ojts tˈyajkojˈyë Adán, duˈunyëmë naxwinyëdë jäˈäy twinˈixtë ti tyunandëp. Extëmë Adán, tsojkëbë nety twinˈixët pën yëˈë myëmëdowaambyë Dios o ja Eva. Adán yëˈë wyinˈijx tmëmëdowäˈäny ja Eva, perë Eva kyaj pyudëjkë parë twinˈixët diˈib oy wimbëtsëmëp. Ta Jyobaa yˈëxkajxë mä ja it lugäärë tsujpë jam Edén, ets ok, ta ojts yˈoˈknë. Ets tyambäät, duˈunyëm nguˈayoˈowëm mët ko Adán kyaj twinˈijxy diˈib oy wimbëtsëmëp.

5. ¿Tiko mbäät nyajtuˈunëm ja madakën diˈib nmëdäjtëm parë nwinˈijxëm ti ndunäˈänëm?

⁵ Mbäät näägë jäˈäy wyinmaytyë ko mas oyxyëp jyukyˈattë koxyëp tkawinˈixtë ti tyunandëp. Ets ëtsäjtëm, ¿nanduˈun nwinmäˈäyëm? Oy ko njamyajtsëm ko Jyobaa kyaj ojts xyyajkojëm extëmë robot, diˈib kyaj mbäät wyinmaytyë ets diˈib kyaj mbäät këˈëm twinˈixtë ti tyunandëp. Jyobaa të xymyoˈoyëmë yˈAyuk diˈib xypyudëjkëm parë nwinˈijxëm diˈib oy wimbëtsëmëp. Ets nan tsyojkypy parë yajxon nyajtuˈunëm ja madakën diˈib nmëdäjtëm parë nwinˈijxëm ti ndunäˈänëm, mët ko mëjwiin kajaa wyimbëtsëmäˈäny. Min nˈokˈijxëm tuˈugë ijxpajtën.

6. ¿Ti nety tsojkëp twinˈixtët ja israelitëty? (Ixë dibujë mä tsyondaˈaky).

⁶ Ko nety ja israelitëty jam tsyënääynyëdë mä ja Nax diˈib Yajtukwandaktë, ta twinˈijxtë pën yëˈë myëdunandëbë Jyobaa o pën yëˈë ja diosëty diˈib kyaj tyëyˈäjtënëty (käjpxë Josué 24:15). * Waˈan wyinmääytyë ko kyaj tyim jëjpˈamëty twinˈixtët, per jëjpˈamë nety, pes mbäät jyukyˈattë o yˈooktë. Per ja israelitëty duˈunyëm twinˈijxtë ttunäˈändë diˈib kyaj yˈoyëty mä ojts tyundë kanääk ja fes. Kyaj tnekyˈawdäjttë Jyobaa, yëˈë ojts tˈawdäjnëdë ja diosëty diˈib kyaj tyëyˈäjtënëty (Jueces 2:3, 11-23). Ets ja tiempë mä jyukyˈajty ja kugajpxy Elías, nan tsojkëbë nety twinˈixtët pën yëˈë myëdunandëbë Jyobaa o ja dios Baal (1 Reyes 18:21). Mbäät njënäˈänëm ko kyajxyëp tiko ojts xytsyiptakxëdë twinˈixtët, pes nnijäˈäwëm ko diˈib mas oy, yëˈë nmëduˈunëmë Jyobaa. Tuˈugë jäˈäy diˈib wijy kyaj tmëdunäˈänët tuˈugë dios diˈib kyaj jyuugyëty. Per ja israelitëty ojts  tsyiptakxëdë twinˈixtët. Biiblyë jyënaˈany ko kyaj ojts tˈyaˈˈaduˈugëdë wyinmäˈäny. Elías ta yˈanmääyëdë parë twinˈixtët ets yëˈë tmëdundëdë Jyobaa, ja Diosë tëyˈäjtënbë.

7. ¿Tiko mëk ojts tsyiptakxëdë ja israelitëty twinˈixtët ti tyunandëp?

⁷ ¿Tiko mëk ojts tsyiptakxëdë ja israelitëty parë twinˈixtët diˈib oy wimbëtsëmëp? Myëduˈuk, yëˈko kyaj tmëbëjktë Jyobaa ets kyaj tmëmëdowandë. Kyaj ttukˈijxpajttë ets kyaj tjuˈttë tiempë parë tˈixyˈattët pënën Jyobaa o tpayoˈoytyët ja yˈëwij kyäjpxwijën. Koxyëp duˈun ttuundë, ojtsxyëp tnijawëdë ti diˈib oy wimbëtsëmëp (Salmo 25:12). Myëmajtsk, yëˈko kyaj twinˈijxtë diˈib oy wimbëtsëmëp mët ko nyinäjxëdë extëmë nety wyinmaytyë ja myëgäjpnbäˈäjëty. Axtë nyasˈijxëdë etsë tyäˈädë jäˈäyëty tyuktunëdët tijaty. ¿Wiˈix wyimbëtsëëmy? Nanduˈunë net ojts yˈadëtsnëdë extëm ja jäˈäyëty ets ojts tˈawdäjnëdë ja diosëty diˈib kyaj tyëyˈäjtënëty. Jyobaa të nety tëëyëp tyukˈawäˈänxëdë ko mbäät duˈun jyattë pën kyaj nyaygyuentˈatëdë (Éxodo 23:2).

8. ¿Ti xytyukniˈˈijxëm extëm jyäjttë ja israelitëty?

⁸ Extëm jyäjttë ja israelitëty, yëˈë xytyukniˈˈijxëm ko tsojkëp naytyuktuˈumoˈoyëmë Diosë yˈAyuk parë nwinˈijxëm diˈib oy wimbëtsëmëp. Romanʉs 2:6 xytyukjamyajtsëm ko “Dios myoˈoyaampy niduˈuk niduˈuk extëm pyäädëdë”. Tyäˈädë yëˈë xytyukˈijxëm ko kyaj mbäädë wiink jäˈäy twinˈixy ti ëtsäjtëm mbäät nduˈunëm. Niˈigyë yˈoyëty nnijäˈäwëm ti diˈibë Dios tsyojkypy etsë net yëˈë nduˈunëm.

9. ¿Tiko kyujotmayëty ko nduˈunëm ti ja wiink jäˈäy xytyuktunäˈänëm?

⁹ Mbäädë wiink jäˈäy xytyuktuˈunëm ti tsyojkypy ko mëktaˈaky xyˈanmäˈäyëm parë nduˈunëm diˈib kyaj yˈoyëty (Proverbios 1:10, 15). Kujotmay ko nasˈijxëm etsë wiink jäˈäy twinˈixët ti ëtsäjtëm mbäät nduˈunëm, pes nikëjxmˈäjtëm ets këˈëm nyajtuˈunëmë jot winmäˈäny extëm të ndukniˈˈijxëm mëdë Biiblyë. Per pën yëˈë nduˈunëm ti ja wiink jäˈäy xytyuktunäˈänëm, yëˈë nety xytyuˈumoˈoyëm, ets mbäät mëjwiin kajaa nguˈayoˈonbatëm.

10. ¿Wiˈixë Pablo tˈanmääy ja myëguˈuktëjk diˈib Galacia?

¹⁰ Apostëlë Pablo ojts tˈanëëmë ja myëguˈuktëjk diˈib Galacia parë kyaj tnasˈixëdët etsë wiink jäˈäy twinˈixtët ti yëˈëjëty mbäät ttundë (käjpxë Galasyʉ 4:17). Tamë nety nääk ja Dios mëduumbë diˈib tyuktunandëbë myëguˈuktëjk extëm yëˈëjëty wyinmaytyë. Tyäˈädë yetyëjkëty mëj këjxmë nety nyayjawëdë ets yëˈë nety tsyojkëp parë ja myëguˈuktëjk ttundët extëm yëˈëjëty wyinmaytyë, ets kyaj extëm jyënäˈändë ja apostëlëtëjk. Kyaj twintsëˈkëdë ja madakën diˈib myëdäjttëp ja myëguˈuktëjk parë këˈëm twinˈixtët ti tyunandëp.

11. ¿Wiˈix mbäät nbudëjkëmë nmëguˈukˈäjtëm ko twinˈixtët ti tyunandëp?

¹¹ Niˈamukë mbäät nbanëjkxëmë apostëlë Pablo yˈijxpajtën, pes yëˈë wyintsëˈkë ja madakën diˈibë nety myëdäjttëp  ja myëguˈuktëjk parë këˈëm twinˈixtët ti tyunandëp (käjpxë 2 Korintʉ 1:24). Pënaty tuundëp mëjjäˈäy mbäät tpanëjkxëdë Pablo yˈijxpajtën ko tkäjpxwijtët tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm diˈib kyaj tnijawë ti tyunëp. Tyukˈijxtëp wiˈix jyënaˈanyë ëxpëjkpajn diˈib tyukwäˈkpejtypyë Biiblyë. Per tsojkëp mëk nyaygyuentˈatëdët parë kyaj tˈanëëmët ti tyunëp ja myëguˈuktëjk, pes yëˈë diˈib tyukjukyˈataampy diˈibë nety të twinˈixy ttunäˈäny. ¿Ti tyäˈädë xytyukniˈˈijxëm? Ko mbäädë nmëguˈukˈäjtëm ndukˈijxëm wiˈixë Biiblyë tˈyakyë käjpxwijën mä ja jotmay diˈib pyatypy. Per yëˈë diˈib myëdäjtypy ja madakën parë këˈëm twinˈixët ti tyunaampy. Ko twinˈixët diˈib oy wimbëtsëmëp, ta nëjkx ttukˈoyˈaty. Ninäˈä mbäät ngawinmäˈäyëm ko nmëdäjtëm ja madakëm parë nˈanmäˈäyëm ja nmëguˈukˈäjtëm ti mbäät ttundë.

12, 13. ¿Tiko kyujotmayëty nwinˈijxëm ti ndunäˈänëm mä të njotˈambëjkëm o mä axëëk nnayjäˈäwëm?

¹² Ko mayë jäˈäy twinˈixtë ti tyunandëp, yëˈë myëmëdoowdëp extëm ja jyot kyorasoon jyënaˈany (ixë rekuäädrë “¿Ti yˈandijpy?”). Perë tyäˈädë kujotmay, pesë Biiblyë xyˈanmäˈäyëm ko kyaj mbäät nduˈunëm ti ja jot korasoon tsyojkypy mët ko pokyjyaˈay nyajpatëm (Proverbios 28:26). Kyaj mbäät ndukˈijxpajtëmë korasoon mët ko “nitii duˈun kyawinˈëëny extëmë korasoon, ets ninuˈun kyamaˈkxtuky” (Jeremías 17:9). Mä Biiblyë yajmaytyakp nimayë jäˈäy diˈib axëëk kyujäjt kyukëbajtëdë mët ko tmëmëdoowdë kyorasoon (1 Reyes 11:9; Jeremías 3:17; 13:10). ¿Ti mbäät tyuny jyatyëty pën yëˈë nmëmëdoˈowëmë korasoon mä nwinˈijxëm ti ndunäˈänëm?

 ¹³ Jyobaa xytyukˈanaˈamëm ets ntsojkëm mët tukëˈëyë jot korasoon ets nanduˈun ntsojkëmë wiink jäˈäy extëm këˈëm nnaytsyojkëm (Matewʉ 22:37-39). Per oy ko nnaygyuentˈäjtëm, pes extëm të nˈijxëm mä parrafo 12, Biiblyë jyënaˈany ko kujotmay ko nmëmëdoˈowëmë korasoon mët ko mbäädë net tˈaneˈemy ja jot winmäˈäny ets xytyuktuˈunëm tijaty. Extëm nˈokpëjtakëm, mbäät kyaj nwinˈijxëm diˈib oybyëtsëmëp pën të njotˈambëjkëm (Proverbios 14:17; 29:22). Nan mbäät kyaj nwinˈijxëm diˈib oybyëtsëmëp ko nety axëëk nnayjäˈäwëm (Números 32:6-12; Proverbios 24:10). Oy ko nasˈijxëm etsë Diosë yˈanaˈamën ttuˈumoˈoyët ja jot winmäˈäny (Romanʉs 7:25). Pääty ko ti ndunäˈänëm diˈib mëjwiin kajaa wimbëtsëmäämp, kyaj yˈoyëty nmëmëdoˈowëm wiˈix ja jot korasoon xyˈanmäˈäyëm.

14. ¿Wiˈix nnijäˈäwëm ko oy ko näˈäty nwinmääytyëgäjtsëm?

¹⁴ Niˈamukë yëˈë njawinˈixäˈänëm diˈib oybyëtsëmëp. Per ko nety të nwinˈijxëm ti ndunäˈänëm, oy ko jatëgok nˈijxëm pën tsojkëp nwinmääytyëgäjtsëm. Min nˈokˈijxëm ti Jyobaa tyuun ko tˈijxy ja Nínive jäˈäy të jyodëmbittë. Biiblyë jyënaˈany: “Ko ja Diosë tëyˈäjtënbë tˈijxy ti tyuundëp, ets wiˈixë nety të tmastuˈuttë ja yˈaxëknëˈë yˈaxëktuˈu, ta wyinmääytyëgäjtsy mä wiˈixë nety të jyënaˈany tˈyajminäˈäny ja ayoˈon ets kyaj tˈyajmiiny” (Jonás 3:10). Jyobaa winmääytyëgäjts ko tˈijxy ja Nínive jäˈäy të jyodëmbittë ets të tmastuˈuttë ja axëkˈäjtën. Tyäˈädë yëˈë xytyukˈijxëm ko Jyobaa jyaygyujkëp wiˈix tijaty yˈixëty, yujy tudaˈaky ets paˈˈayoop. Yëˈë kyaj dyuˈunëty extëm mayë jäˈäy, yëˈë jawyiin twinmay ti tyunaampy ets axtë mä nety të jyotˈambëky.

15. ¿Näˈä yˈoyëty nwinmääytyëgäjtsëm?

¹⁵ Näˈäty, tsojkëp jatëgok nwinmäˈäyëm pën oy diˈib të nwinˈijxëm ndunäˈänëm, extëm ko näˈäty tyëgatsy ja jotmay. Nˈokjamyajtsëm ko Jyobaa nan ojts näˈäty wyinmääytyëgatsy (1 Reyes 21:20, 21, 27-29; 2 Reyes 20:1-5). Nan mbäät näˈäty nwinmääytyëgäjtsëm ko nyajtukˈawäˈänëm diˈibë nety kyaj nnijäˈäwëm. Min nˈokˈijxëm ti tyuun ja rey David. Yëˈë ojts tˈyäjknaxy tukëˈëyë ja kumäˈäyën diˈibë nety patëp ja Mefibóset ko yajtukˈawäˈänë diˈibë nety kyaj tyëyˈäjtënëty. Per ko tnijäˈäwë extëm tyëyˈäjtënëty, ta wyinmääytyëgäjtsy (2 Samuel 19:24-29). Näˈäty, mbäät nanduˈun nduˈunëm.

16. 1) ¿Tijaty mbäät xypyudëjkëm parë nwinˈijxëm diˈib oy wimbëtsëmëp? 2) ¿Tiko yˈoyëty jatëgok nwinmäˈäyëm diˈib ndunäˈänëm, ets tixyëbë net mbäät nduˈunëm?

¹⁶ Pën mëjwiin kajaa wyimbëtsëmäˈäny diˈib ndunäˈänëm, Biiblyë xyˈanmäˈäyëm ets kyaj pojën nwinˈijxkojëm (Proverbios 21:5). Tsojkëp njuˈtëmë tiempë parë yajxon nwinmäˈäyëm wiˈix tijaty yˈixëty, net mbäät nwinˈijxëm diˈib oy wimbëtsëmëp (1 Tesalónikʉ 5:21). Extëm nˈokpëjtakëm, ko ti ttunäˈändët pënaty nyigëbäjkˈäjttëbë fyamilyë, tsojkëp  tjuuttëdë tiempë parë jawyiin tpayoˈoytyët mä Biiblyë ets mä ëxpëjkpajn. Nan oy ko tmëdoowˈittët wiˈix jyënaˈany ja fyamilyë. Nˈokjamyajtsëm ko Jyobaa yˈanmääyë Abrahán parë tmëdoowˈitët wiˈix jyënaˈany ja kyudëjk (Génesis 21:9-12). Pënaty tuundëp mëjjäˈäy nan tsojkëp tjuuttëdë tiempë parë yˈëxpëktët. Ko tˈëxpëjkpäättët diˈibë nety tëgatsy yajtuump, ta tˈyajtëgatstët ets kyaj tjëjptsëˈëgëdët ko pën wiˈix jyënäˈänët. Yëˈë mëjjäˈäytyëjk diˈib yujy tudaˈaky ets diˈib jaygyujkëdëp, tsojkëp tˈyajtëgatstët wiˈixë nety tijaty yajtuny pën yˈëxpëjkpattëp ko jëjpˈam duˈun ttundët. Nan oyxyëp ko niˈamukë nbanëjkxëmë yˈijxpajtën, duˈuntsoo mbäät tuˈugyë nˈijtëm mëdë nmëguˈukˈäjtëm (Apostʉlʉty 6:1-4).

17. ¿Ti xypyudëkëyäˈänëm parë nwinˈijxëm diˈib oy wimbëtsëmëp?

¹⁷ Ti ndunäˈänëm, ta diˈib mëjwiin kajaa wimbëtsëëmp ets ta diˈib kyaj. Extëm nˈokpëjtakëm, ¿mbëkäämp? ets ¿pën mëët mbëkäˈäny? Tyäˈädë yajwinmayäämp yajxon. Nan tsojkëp yajxon nwinmäˈäyëm pën tunäˈänëm prekursoor o kyaj. Ets mä kyajnëm nwinˈijxëm ti ndunäˈänëm, jëjpˈam nˈamdoˈowëmë Jyobaa parë xynyëˈëmoˈoy xytyuˈumoˈoyëm. Etsë tyäˈädë mbäädë tiempë tmënëjkxy. Per pën nwinˈixäˈänëm diˈib oy wimbëtsëmëp, tsojkëp ndukˈijxpajtëmë Jyobaa ets nmëmëdoˈowëm extëm xynyëˈëmoˈoy xytyuˈumoˈoyëm (Proverbios 1:5). Jyobaa xymyoˈoyëmë mas oybyë ëwij käjpxwijën mä yˈAyuk, pääty jëjpˈam nˈëxpëjkëm ets nˈamdoˈowëm parë xynyëˈëmoˈoy xytyuˈumoˈoyëm. Yëˈë mbäät xypyudëjkëm parë nwinˈijxëm diˈib oybyëtsëmëp ets diˈib tyukjotkëdäˈägëp. Pääty ko ti ndunäˈänëm diˈib mëjwiin kajaa wimbëtsëmäämp, oy ko nnayajtëˈëwëm: “¿Yajnigëxëˈëgëp ko ntsojkypyëtsë Jyobaa? ¿Pyudëkëbëtsë nfamilyë parë yajpäädët agujk jotkujk ets yˈittët tuˈugyë? ¿Yajnigëxëˈëgëp ko maˈkxtujkpëts ets ko oyjyaˈayëts?”.

18. ¿Tiko Jyobaa tˈawixy ets këˈëm nwinˈijxëm ti ndunäˈänëm?

¹⁸ Jyobaa kyaj xytyukˈaguanëˈäjtëm parë nmëduˈunëm ets parë ntsojkëm. Niˈigyë xymyoˈoyëm ja madakën parë këˈëm nwinˈijxëm pën ndunäˈänëm duˈun. Jyobaa wyintsëˈkëbë tyäˈädë madakën diˈib nmëdäjtëm parë këˈëm nwinˈijxëm pën nmëdunäˈänëm o kyaj (Josué 24:15; Eclesiastés 5:4). Jeˈeyë ko yˈawijxypy parë net nguytyuˈunëm diˈib të nwinˈijxëm ets nbanëjkxëm extëm xynyëˈëmoˈoy xytyuˈumoˈoyëmë yˈAyuk. Pën nmëbëjkëm ko Jyobaa oy xytyuˈumoˈoyäˈänëm ets pën nbanëjkxëmë yˈëwij kyäjpxwijën, ta nëjkx nwinˈijxëm diˈib oy wimbëtsëmëp. Nan nëjkxëp nyajnigëxëˈkëm ko kyaj nˈamajtsk njotmajtskëm ets ko ndunäˈänëm diˈib të nwinˈijxëm (Santya̱ˈa̱gʉ 1:5-8; 4:8).