“Nëjx yaˈëxpëktë jäˈäyëty mä tëgekyë naxwinyëdë”
“Nëjx yaˈëxpëktë jäˈäyëty mä tëgekyë naxwinyëdë esëts ëj njäˈäyˈattët. Yajnëbattë [...] tukniˈixëdë es tkuytyunët tëgekyë diˈibëts ëj miits të ndukˈanaˈamdë” (MATEWɄ 28:19, 20).
1, 2. Ko ngäjpxëmë Matewʉ 24:14, ¿tijatyë net nnayajtëˈëwëm?
JESUS ojts tnaskäjpxë ko mä tiempë jyëjpkëxanë yajkäjpxwäˈkxäˈäny abëtsemy nyaxwinyëdë ja oybyë ayuk diˈib nyimaytyakypy ja Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën (Matewʉ 24:14). Tyam, abëtsemy nyaxwinyëdë yëˈë Jyobaa tyestiigëty yajtukˈijxwëˈëmdëp ko tkäjpxwäˈkxtë ja oybyë ayuk. Ta näägë jäˈäy diˈib yˈoymyëdoowdëp ets ta diˈib kyaj, per oy tkaˈoymyëdowdë, myëjˈijxtëp ja tuunk diˈib nduˈunëm. ¿Tiko mbäät njënäˈänëm ko ëtsäjtëm jeˈeyë nduˈunëm ja tuunk diˈibë Jesus ojts tniˈanaˈamë? ¿Tiko nˈijtëm seguurë ko jantsy duˈun?
2 Mayë relijyonk jyënäˈändë ko yëˈë kyäjpxwäˈkxtëbë Jesusë yˈääw yˈayuk, ko yaˈëxpëktë tsäjptëgoty, mä telebisionk o mä Internet. Ta nääk diˈib jënandëp ko käjpxwäˈkxtëp ko tnimaytyäˈäktë wiˈix tˈixyˈäjttë Jesus. Ets ta net diˈib winmääytyëp ko käjpxwäˈkxtëp ko tpudëkëdë ayoobë jäˈäy o ko tijaty ttukmëdundë extëm ko yajtsoybyattë, tyundë enfermeerë o maˈestrë.
Per ¿duˈunë Jesus ojts ttukˈaneˈemy ja yˈëxpëjkpëty kyäjpxwäˈkxtët?3. Extëm jyënaˈany mä Matewʉ 28:19, 20, ¿ti taxk pëky mbäät ttundë pënaty pyanëjkxtëbë Jesus?
3 ¿Oyëdaa ko Jesusë yˈëxpëjkpëty tˈawixtët aber näˈä jäˈäy yˈokniminëdë? Kyaj, pes ko jyukypyejky, ta tˈanmääy nimay ja yˈëxpëjkpëty: “Nëjx yaˈëxpëktë jäˈäyëty mä tëgekyë naxwinyëdë esëts ëj njäˈäyˈattët. Yajnëbattë [...] tukniˈixëdë es tkuytyunët tëgekyë diˈibëts ëj miits të ndukˈanaˈamdë” (Matewʉ 28:19, 20). Extëm nˈijxëm, pënaty pyanëjkxtëbë Jesus tsojkëp taxk pëky ttundët. Tsyoondët ets tˈëxtäˈäytyëdë jäˈäy, dyajjëmbittët Jesusë yˈëxpëjkpë, dyajnëbattët ets dyaˈëxpëktët. Tuˈugë ëxpëkyjyaˈay jyënany: “Ko ojts tniˈanaˈamë: Nëjx, yëˈë diˈib mbäät ttuny niduˈuk niduˈuk ja mëbëjkpëtëjk, oy jeˈeyë tninaxtët tuˈugë tuˈu o tuˈugë mëj mejny” (Matewʉ 10:7; Lukʉs 10:3).
4. ¿Ti tsojkëp parë yajmatsët ja mayjyaˈay?
4 ¿Yëˈë netyë Jesus myaytyäˈägaampy ets ja yˈëxpëjkpëty kyäjpxwäˈkxtët naytyuˈugaty? ¿O yëˈë parë niˈamukë kyäjpxwäˈkxtët tukniwits tukniwääbë? Tsipë nety parë pën naytyuˈuk dyaˈëxpëkëdë jäˈäy mä “tëgekyë naxwinyëdë”, jëjpˈamë nety ets niˈamukë tyundët tukniwits tukniwääbë. Ets yëˈë diˈibë Jesus myaytyäˈägan ko tˈanmääy ja yˈëxpëjkpëty: “Tyamyë xyajtsondäˈäktët es xyˈëxtäˈäyët [o xymyatstët, TNM] may ja jäˈäyëty” (käjpxë Matewʉ 4:18-22). Kyaj yëˈë tmaytyäˈägany ko naytyuˈugaty ja yˈëxpëjkpëty tyunäˈändë extëm tuˈugë jäˈäy diˈib äjkxmäjtsp naytyuˈuk ets tˈawixy näˈä ja äjkx tˈokmatsy ja xuˈuny. Diˈib myaytyäˈägan, yëˈë ja äjkxmäjtspëty diˈib ijty yajtuundëp ja mëj atarrayë, mëk ijty jyantsy tyundë, niganääk ttukmuktë ets naytyukniwijtsëdëp (Lukʉs 5:1-11).
5. ¿Tijaty yaˈˈatsoowëmbitäämp, ets tiko?
5 Pën nnijawëyäˈänëm pënaty tyam kyäjpxwäˈkxtëp ja Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën, tsojkëp nˈatsoowëmbijtëm taxkë yajtëˈëwën:
-
¿Ti kyäjpxwäˈkxtëp pënaty pyanëjkxtëbë Jesus?
-
Ko kyäjpxwäˈkxtë, ¿tidaa ko duˈun ttundë?
-
¿Wiˈix kyäjpxwäˈkxtë?
-
¿Axtë mäbäät kyäjpxwäˈkxtë ets axtë näˈä?
Extëm yaˈˈatsoowëmbity, yëˈë xypyudëkëyäˈänëm parë nnijäˈäwëm pënaty tyam tyuundëbë tyäˈädë tuunk diˈib mbäädë jäˈäy yajnitsoˈogëdë, ets xypyudëkëyäˈänëm parë ngäjpxwäˈkxˈadëtsëm (1 Timotee 4:16).
¿TI KYÄJPXWÄˈKXTËP PËNATY PYANËJKXTËBË JESUS?
6. ¿Tiko nˈijtëm seguurë ko Jyobaa tyestiigëty yëˈë kyäjpxwäˈkxtëp diˈibë Jesus nanduˈun kyäjpxwäˈkx?
6 (Käjpxë Lukʉs 4:43). Jesus yëˈë nyimaytyak “ja oybyë ayuk diˈibë nyigajxypy ja Diosë kyutujkën”, ets nan yëˈë mbäät tnimaytyäˈäktë ja yˈëxpëjkpëty. ¿Diˈibë relijyonk käjpxwäˈkxtëp abëtsemy nyaxwinyëdë? Yëˈëyë Jyobaa tyestiigëty. Axtë jäˈäy diˈib kyaj xyˈixäˈänëm nanduˈun jyënäˈändë. Min nˈokˈijxëm wiˈix tuˈugë jäˈäy diˈib tuun misioneerë ets teety, tˈanmääy tuˈugë Testiigë. Yëˈë jyënany ko të nety tsyëënë mä kanäägë paˈis, ets mä tuˈuk tuˈuk ja paˈis të dyajtëyë Jyobaa tyestiigëty ti kyäjpxwäˈkxtëp. Tyäˈädë jäˈäy jyënany: “Mëk tsuujëty ja Testiigëty, pes ak duˈunëts xyˈatsoowdë: Yëˈëts ngäjpxwäˈkxtëp ja oybyë ayuk diˈibë nyigajpxypy ja Diosë Kyutujkën”. Extëmë tyäˈädë yetyëjk jyënany, yëˈë xytyukˈijxëm ko kyaj ntsuuˈäjt nlokëˈäjtëm, yëˈë duˈun ko tuˈugyë nnayaˈijtëm ets ko yëˈë njantsy pyanëjkxëmë Jesus (1 Korintʉ 1:10). Tyäˈädë rebistë nan yëˈë kyäjpxkopkˈäjtypyë Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën. Pes ja txëˈaty Diˈib Xytyukˈawäˈänëm. Yëˈë nyigajpxypyë Jyobaa yˈAnaˈamën. Ja pyëtsëmy 254 ayuk, ets tëgok tëgok pyëtsëmy, ja kyojy naa 59 miyongën. Tyäˈädë rebistë yëˈë diˈib mas wäˈkxp abëtsemy nyaxwinyëdë.
Jyobaa tyestiigëty yëˈëyë kyäjpxwäˈkxtëp ja Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën abëtsemy nyaxwinyëdë
7. ¿Tiko njënäˈänëm ko relijyonk diˈib myëbëjktëbë Jesus kyaj yëˈë tkäjpxwäˈkxtë diˈibë Jesus nyimaytyak?
7 Relijyonk diˈib myëbëjktëbë Jesus, kyaj tkäjpxwäˈkxtë Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën (ixë rekuäädrë “¿Ti yˈandijpy?”). Ets ko tnimaytyäˈäktë, jyënäˈändë ko Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën yëˈë diˈib nmëdäjtëm mä jot korasoon (Lukʉs 17:21). Kyaj tyukniˈˈixëdë ko tyäˈädë Anaˈam Kutujkën yëˈë tuˈugë gobiernë diˈib jam tsäjpotm ets ko Jesus yëˈë tuump Rey. Jaayë jeˈeyë tmaytyäˈäktë Jesus mä Nabidad o ko Amääy Xyëëw. Nan kyaj tyukniˈˈixëdë ko tyäˈädë Anaˈam Kutujkën, yëˈë yaˈoyëyaampy ja amay jotmay diˈib pyattëbë naxwinyëdë jäˈäy ets ko tim tsojk dyajjëjptëgoyaˈany ja axëkˈäjtën diˈib jaˈäjtp Naxwiiny (Diˈibʉ Jatanʉp 19:11-21). Kyaj tnijawëdë ti Jesus tyunaampy extëmë Rey mä Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën. Ets kom kyaj tjaygyukëdë ti diˈibë Jesus nyimaytyak, nan kyaj tjaygyukëdë tiko mbäät tˈëwäˈkx tkäjpxwäˈkxtë.
KO KYÄJPXWÄˈKXTË, ¿TIDAA KO DUˈUN TTUNDË?
8. ¿Ti kyaj mbäät nˈatsojkëm ko ngäjpxwäˈkxëm?
8 Pënaty pyanëjkxtëbë Jesus, kyaj kyäjpxwäˈkxtë mët ko tganaratäˈändë meeny sentääbë o parë tkojäˈändë jëën tëjkë oyatypyë. Pesë Jesus duˈun tˈanmääy ja yˈëxpëjkpëty: “Miits mˈaxäjëdë tyäˈädë [...] nadëˈënyë, nan katë myajmëjuytyë ko dëˈën xytyundët” (Matewʉ 10:8). Pääty, ko kyäjpxwäˈkxtë kyaj ttukganarattë (2 Korintʉ 2:17). Pënaty pyanëjkxtëbë Jesus kyaj mbäät tˈamdowdë myëjuˈuyën ko kyäjpxwäˈkxtë (käjpxë Apostʉlʉty 20:33-35). Jesus ojts yajxon tnigajpxy ko namayˈäjtën tyundët, per mayë relijyonk yˈamdoowdëbë meeny sentääbë parë oy dyaˈittë ja tsyäjptëjkëty ets parë tmëjuytyë ja wyintsëndëjk ets pënaty jap tuundëp. Päätyë net myëkjäˈäytyäˈäktë pënaty nyiwintsënˈäjttëbë relijyonk (Diˈibʉ Jatanʉp 17:4, 5).
Ko kyäjpxwäˈkxtë kyaj ttukganarattë
9. ¿Wiˈix dyajnigëxëˈëktë Jyobaa tyestiigëty ko kyaj kyäjpxwäˈkxtë mët ko yajmëjuyäˈändë?
9 Etsë Jyobaa tyestiigëty, ¿yˈamdoowdëbë meeny mäjaty yˈëxpëktë o mä yˈasambleeˈattë? Kyaj. Yëˈë yajtuundëbë meeny sentääbë diˈib yajnayäjkp tsojkëngyëjxm (2 Korintʉ 9:7). Mä jëmëjt të nyaxy, ja të kyäjpxwäˈkxtë naa 2,000 miyonk oorën, ets ja jäˈäy të dyaˈëxpëktë namayˈäjtën naxy taxtujk miyonk poˈoboˈo. Xondaˈakyˈääw xondaˈakyjyot dyajtundë kyëˈëm myeeny kyëˈëm sentääbë mä tyäˈädë tuunk. Tuˈugë ëxpëkyjyaˈay duˈun tnimaytyakyë Jyobaa tyestiigëty: “Diˈib mas jëjpˈam pyëjtaktëp, yëˈë ko kyäjpxwäˈkxtë etsë jäˈäy dyaˈëxpëktë [...]. Ets kajaa meeny dyajnitsoˈoktë mët ko kyaj tmëjuytyë wyintsëndëjk”. Pënë Jyobaa tyestiigëty kyaj yajmëjuytyë, ¿tiixë ko kyäjpxwäˈkxtë? Yëˈko tsyojktëbë Jyobaa etsë jäˈäyëty. Duˈun yˈadëy diˈib ojts yajnaskäjpxë mä Salmo 110:3 (käjpx). *
¿WIˈIX KYÄJPXWÄˈKXTË PËNATY PYANËJKXTËBË JESUS?
10. ¿Mäjatyë Jesus mëdë yˈëxpëjkpëty ojts kyäjpxwäˈkxtë?
10 ¿Mäjatyë Jesus mëdë yˈëxpëjkpëty ojts kyäjpxwäˈkxtë? Oytyim määjëty, extëm nëˈääy tuˈääy, määyoty ets nanduˈun tëjkmdëjkm (Matewʉ 10:11; Lukʉs 8:1; Apostʉlʉty 5:42; 20:20). Ko ijty nyëjkxtë tëjkmdëjkm, mbäät ijty tpäättë oytyim pënëty.
11, 12. Ko nˈijxkijpxyëmë Testiigëty mëdë relijyonk diˈib nanduˈun myëbëjktëbë Jesus, ¿ti tëgatsyˈäjtën jaˈäjtp?
11 Etsë relijyonk diˈib myëbëjktëbë Jesus, ¿kyäjpxwäˈkxtëbë Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën extëm ttuunyë Jesus? Kyaj, niˈigyë tˈoyjawëdë ko tmëjuytyë wyintsëndëjk parë yaˈëxpëktët tsäjptëgoty. Kyaj kyäjpxwäˈkxtë parë jäˈäy tpanëjkxtëdë Jesus, yëˈëyë yaˈëxpëjktëp ja jyaˈay, ets näˈäty jyaˈˈanmääytyëp
parë kyäjpxwäˈkxtët. Extëm nˈokpëjtakëm, mä jëmëjt 2001, yëˈë papa Juan Pablo Segundo jyënany mä tuˈugë neky, ko duˈunxyëp mbäädë katolikëtëjk kyäjpxwäˈkxtë extëmë apostëlë Pablo, diˈib ojts jyënaˈany: “¡Përoobë ëj pën kyajts ngäjpxwaˈkxy ja Evangelio!”. Tyäˈädë papa nanduˈun jyënany ko kyajxyëp jeˈeyë niduˈuk nimajtsk kyäjpxwäˈkxtë diˈib tsäjptëgoty, niˈamukëxyëp duˈun ttundë. Per jeˈeyë niduˈuk nimajtsk ojts tmëjpëjtäˈäktë tyäˈädë ayuk.12 ¿Ets ti tyuundëbë Jyobaa tyestiigëty? Yëˈëyë diˈib kyäjpxwäˈkxtëp ko Jesus të tyëkë anaˈambë desde 1914. Diˈib mas jëjpˈam pyëjtaktëp mä jyukyˈäjtën, yëˈë kyäjpxwäˈkxtët extëmë Jesus ojts tniˈanaˈamë (Markʉs 13:10). Tuˈugë liibrë diˈib nyimaytyakypyë relijyonk, jyënaˈany ko parë Jyobaa tyestiigëty nitii duˈun kyajëjpˈamëty extëm ko kyäjpxwäˈkxtët. Ko pyudëjkëdëbë jäˈäy diˈib ayoowdëp, diˈib pëjkëdëp o diˈib naytyuˈuk nayjäˈäwëdëp, per ninäˈä tkajäˈäytyëgoytyë ko diˈib jëjpˈam tyuunkˈäjttëp, yëˈë tnimaytyäˈäktët ko myiny ja kutëgoˈoyën ets ti mbäädë jäˈäy ttundë parë nyitsoˈoktët. Tëyˈäjtën extëm jyënaˈanyë tyäˈädë liibrë. Ëtsäjtëm Jyobaa tyestiigëty ngäjpxwäˈkxˈadëtsëmë tyäˈädë ayuk ets nanduˈun nduˈunëm extëm ttuunyë Jesus mët ja yˈëxpëjkpëty.
¿AXTË MÄBÄÄT KYÄJPXWÄˈKXTË ETS AXTË NÄˈÄ DUˈUN TTUNÄˈÄNDË?
13. ¿Axtë mäbäät kyäjpxwäˈkxtë ja Jesusë yˈëxpëjkpëty?
13 Jesus jyënany ko ja yˈëxpëjkpëty tˈawanëyäˈändë ja oybyë ayuk diˈib nyimaytyakypy ja Anaˈam Kutujkën “abëtsemy nyaxwinyëdë” ets dyaˈëxpëkäˈändë jäˈäy mä “tukëˈëyë nasionk” (Mateo 24:14, TNM; Matewʉ 28:19, 20). Pääty, pënaty pyanëjkxtëbë Jesus tsojkëp niˈamukë tkäjpxwäˈkxtët ja Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën abëtsemy nyaxwinyëdë.
14, 15. ¿Tiko mbäät njënäˈänëm ko Jyobaa tyestiigëty yëˈë diˈib yaˈˈadëëwdëp diˈibë Jesus ojts tnaskäjpxë? (Ixë dibujë mä tsyondaˈaky).
14 Extëm të nˈijxëm, Jesus ojts tnaskäjpxë ko ja Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën yajkäjpxwäˈkxäˈäny abëtsemy nyaxwinyëdë. ¿Tiko mbäät njënäˈänëm ko Jyobaa tyestiigëty yëˈë diˈib yaˈˈadëëwdëp extëmë Jesus ojts tnaskäjpxë? Min nˈokˈijxëm. Extëm jap Estados Unidos yëˈë relijyonk diˈib myëbëjktëbë Jesus ja wyinëˈattë wyintsënëty, naa 600 mil. Perë Jyobaa tyestiigëty diˈib kyäjpxwäˈkxtëbë oybyë ayuk, ja jap wyinëˈattë naa 1,200,000. Ets abëtsemy nyaxwinyëdë ja jyaˈˈaty naa 400 milënë teety, perë Jyobaa tyestiigëty ja jyaˈˈattë naxy tuktujk miyonk, diˈib käjpxwäˈkxtëp 240 paˈis. Yajxon nyigëxëˈëky ko Jyobaa tyestiigëty yëˈë diˈib käjpxwäˈkxtëp abëtsemy nyaxwinyëdë. Seguurë ko tyäˈädë tuunk mëjwiin kajaa dyajmëjpëtsëmyë Jyobaa (Salmo 34:1; 51:15).
15 Ëtsäjtëm, Jyobaa tyestiigëty të nduknibëjtakëm ko nmëtmaytyäˈägäˈänëm niˈamukë jäˈäy mä kyaminyëm ja kutëgoˈoyën. Ets parë duˈun nduˈunëm, të yajkäjpxnaxy ets të pyëtsëmy miyonkˈamë liibrë, rebistë, trataadë etsë inbitasyonk, naxy 700 ayuk. Tyäˈädë ëxpëjkpajn kyaj yajtooky. Mä tadë jëmëjt të nyaxy, ja ojts nyajpëtsëˈëmëm 4,500 miyongë ëxpëjkpajn. Nan ja të pyëtsëmy naxy 200 miyongë Biiblyë Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras, naxy 130 ayuk. Etsë sitio jw.org, ja myiny naxy 750 ayuk. Kyaj jyaˈˈatyë wiinkpë relijyonk diˈib duˈun tyuumpy.
16. ¿Wiˈix nnijäˈäwëm ko Jyobaa tyestiigëty myëdäjttëbë Diosë myëjääw?
Mateo 24:14, TNM). Mä tyäˈädë tiempë diˈib jëjpkëxanëp, duˈunyëm ngäjpxwäˈkxëm mët ko Dios xymyoˈoyëmë myëjääw (Apostʉlʉty 1:8; 1 Peedrʉ 4:14). Näägë jäˈäy jyënäˈändë ko nan myëdäjttëbë Diosë myëjääw. Per ¿nan käjpxwäˈkxtëp extëmë Jyobaa tyestiigëty mä tyäˈädë tiempë diˈib jëjpkëxanëp? Nääk të jyakäjpxwäˈkxäˈändë extëm ëtsäjtëm, per kyaj tmëmadäˈäktë. Ta wiinkpë diˈib jakäjpxwäˈkxtëp, per jeˈeyë tuk tiempë. Ets nan ta diˈib nëjkxtëp tëjkmdëjkm, per kyaj yëˈë tnimaytyäˈäktë ja Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën. Pääty kyaj yëˈë dyajnëjkxtë ja tuunk diˈibë Jesus yajtsondak.
16 ¿Nuˈun ndiempë nˈakkäjpxwäˈkxäˈänëm? Jesus jyënany ko axtë ko myinët “ja kutëgoˈoyën” (¿PËNATY TYAM KYÄJPXWÄˈKXTËBË DIOSË YˈANAˈAM KYUTUJKËN?
17, 18. 1) ¿Tiko nˈijtëm seguurë ko Jyobaa tyestiigëty yëˈë diˈib kyäjpxwäˈkxtëbë Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën? 2) ¿Ti xypyudëjkëm parë nduˈunëmë tyäˈädë tuunk?
17 Extëm të nˈijxëm, ¿pënaty tyam kyäjpxwäˈkxtëbë Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën? Yëˈëyë Jyobaa tyestiigëty. ¿Tiko nˈijtëm seguurë? Myëduˈuk, yëˈko yëˈë kyäjpxwäˈkxtëp diˈibë Jesus nanduˈun ojts tkäjpxwaˈkxy: ja Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën. Myëmajtsk, yëˈko duˈun ngäjpxwäˈkxëm extëmë Jesus: nˈëxtäˈäyëm ja jäˈäy. Myëdëgëëk, yëˈko ntsojkëmë Jyobaa etsë jäˈäy extëmë Jesus. Myëmäjtaxk, yëˈko tyäˈädë tuunk të niˈigyë jyantsy kyajaajë, pes käjpxwäˈkxëm mä tukëˈëyë nasionk ets kanäk ayuk. Ets myëmëgoxk, yëˈko duˈunyëm ngäjpxwäˈkxäˈänëm axtë ko myinët ja kutëgoˈoyën.
18 Mëjwiin kajaa yˈoyëty tijatyë Jyobaa kyäjpn tyuumpy parë tkäjpxwäˈkxtë ja Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën mä tyäˈädë tiempë jyëjpkëxanë. ¿Tidaa xypyudëjkëm parë duˈun nduˈunëm? Apostëlë Pablo jyënany: “Jaˈa ko Dios dëˈën tyiimpy mä miits mˈää mjotëty, jaˈa mwinmäˈänymyooyëdëp es xytsyoktët ko xytyundët diˈibë yëˈë tsyejpy” (Filipʉs 2:13). Pääty nˈokˈamdoˈowëmë Jyobaa jot mëjääw parë niˈigyë ngäjpxwäˈkxˈadëtsëm (2 Timotee 4:5).
^ parr. 9 Salmo 110:3: “Yëˈë mgäjpn nyayˈawanëyaˈanyëty namayˈäjtën ja xëëw mä mtsiptuny. Mä tyëˈkxy jyajˈyë wäˈätsˈäjtën, mä tyëˈkxëˈëky jyäjjëˈëgyë xëëw, duˈun mjamyëdatyëtyë yetyëjkë ënäˈkatypyë extëmë manik”.