1. ¿Ti xytyuknijäˈäwëm tijaty ojts yajnaskäjpxë mä Biiblyë?

ËTSÄJTËM, mbäät nnijäˈäwëm wiˈix tim tsojk jyatäˈänyë Diosë kyäjpn. Tijaty ojts yajnaskäjpxë mä Biiblyë, xytyuknijäˈäwëm tijatyën tunan jatanëp tim tsojk ets niˈamukë xyˈabatnaxäˈänëm. Tuk pëky diˈibë ojts yajnaskäjpxë, yëˈë ti tyunandëp näägë anaˈambëtëjk diˈib mas niˈigyë kutujkën myëdäjttëp yä naxwiiny. Tyäˈädë jap ojts yajnaskäjpxë mä Daniel kapitulo 11, mä yajmaytyaˈaky nimajtskë rey tsyiptundë, ja abatkëˈëytsyoobë mët ja anikëjxytsyoobë. Kajaabë të yˈadëëwnë, pääty ijtëm seguurë ko diˈib kyajnëm yˈadëy nan adëwäämp.

2. Extëm jyënaˈanyë Génesis 3:15, Diˈibʉ Jatanʉp 11:7 etsë 12:17, ¿tijaty tsojkëp njamyajtsëm ko nˈëxpëjkëm diˈib ojts yajnaskäjpxë mä Daniel?

² Parë njaygyujkëm diˈib ojts yajnaskäjpxë mä Daniel kapitulo 11, tsojkëp nyaˈijtëm winmäˈänyoty ko yëˈëyë yajmaytyaktëp ja gobiernëtëjk diˈib të tnibëdëˈëktë Jyobaa kyäjpn. Yä Naxwiiny jeˈeyë niwaanë yajpäättë Dios mëduumbë, per ¿tidën ko netë gobiernëtëjk jamyë yˈijxën të ttimpëjtäˈäktë mä tyäˈädë niwaanëbë Dios mëduumbë? Yëˈko diˈibë Satanás të ttuknibëjtäägë mëdë jyaˈayëty, yëˈë dyajkutëgoyaˈany niˈamukë pënaty myëduundëbë Jyobaa etsë Jesus (käjpxë Génesis 3:15; * Diˈibʉ Jatanʉp 11:7; 12:17). Parë yajjaygyukët diˈib ojts yajnaskäjpxë mä Daniel, tsojkëp nyaymyënëjkxëdët mëdë wiinkpë tekstë mä nanduˈun yajmaytyaˈagyë tyäˈädë nimajtskpë rey. Pääty, tsojkëp nˈijxëm wiˈix jyënaˈanyë wiinkpë tekstë.

3. ¿Ti nnijawëyäˈänëm mä tyäˈädë artikulo ets mä jatuˈukpë?

 ³ Nˈokˈyaˈijtëm winmäˈänyoty diˈib yam ogäˈän të nˈijxëm. Mä tyäˈädë artikulo nˈixäˈänëm diˈib yajmaytyakp mä Daniel 11:25-39. Nnijawëyäˈänëm pënën ojts duˈun nyaxy extëm ja reyë abatkëˈëytsyoobë ets ja anikëjxytsyoobë mä jëmëjt 1870 axtë 1991, ets nˈixäˈänëm tiko yˈoyëty yajwijtsˈoyët tuk pëky extëmë nety yajjaygyukë. Mä jatuˈukpë artikulo, yëˈë nˈëxpëkäˈänëmë Daniel 11:40 axtë 12:1 ets yajkäjpxwäˈätsäˈäny diˈib jap ojts yajnaskäjpxë diˈib tuun jäjtë mä jëmëjt 1991 axtë ko myinyë Armajedon. Ko nˈëxpëjkëmë tyäˈädë majtskpë artikulo, oy ko nˈijxëm mä jyënaˈany, “Nyaymyëtsipˈatëdë ja nimajtskpë rey mä tiempë jyëjpkëxanë”. Per tsojkëp jawyiin nnijäˈäwëm pënënë tyäˈädë nimajtskpë rey diˈib ojts yajnaskäjpxë mä Daniel.

4. Oknimaytyäˈäk tëgëk pëky diˈib mbäät xypyudëjkëm parë nnijäˈäwëm pënën yajtijp ja reyë anikëjxytsyoobë ets ja abatkëˈëytsyoobë.

⁴ ¿Pën ojts yajtijtë “ja reyë abatkëˈëytsyoobë” ets ja “anikëjxytsyoobë”? Yëˈë ja diˈib anaˈamdë jam Israel mä ja it lugäär diˈib wëˈëmp anikëjxytsyoo ets abatkëˈëytsyoo. ¿Tiko duˈun njënäˈänëm? Yëˈko ja anklës diˈib ojts tninëjkxyë Daniel, duˈun tˈanmääy: “Të niminy parë ndukjaygyukëyaˈany wiˈix jyatäˈäny kyëbatäˈänyë mnax mgäjpn mä ja tiempë jyëjpkëxanë” (Dan. 10:14). ¿Axtë näˈä Jyobaa tkäjpnˈäjty ja israelitëty? Jabäät mä ja Pentekostes xëëw mä jëmëjt 33. Desde jaa, yajxon dyajnigëxëˈky ko diˈibë nety kyäjpnˈataampy, yëˈë pënatyë Jesusë panëjkxëdë. Pääty, kajaabë diˈib ojts yajnaskäjpxë mä Daniel kapitulo 11, kyaj yëˈë jap yajmaytyäˈägäˈäny ja israelitëty, yëˈë duˈun pënatyë Jesusë panëjkxëdë (Apos. 2:1-4; Rom. 9:6-8; Gal. 6:15, 16). Nuˈun kujkë tiempë pyety kyuˈty, tëgatsyaty ja anaˈambëtëjk diˈib të yajtijtë reyë anikëjxytsyoobë ets ja abatkëˈëytsyoobë. Per ta tëgëk pëky diˈib tuˈugyë të ttundë tyäˈädë anaˈambëtëjk. Myëduˈuk, të tnibëdëˈëktë Diosë kyäjpn. Myëmajtsk, extëm të ttundë ja Dios mëduumbëty, ja të dyajnigëxëˈëktë ko yˈaxëkˈijxtëbë Jyobaa, ja Diosë tëyˈäjtënbë. Ets myëdëgëk, tyäˈädë nimajtskpë rey të dyajtsiptäˈäktë ja kutujkën.

5. ¿Jaˈäjtëdaa ja reyë anikëjxytsyoobë ets ja abatkëˈëytsyoobë mä nety tyuˈuyoˈoyë myëmajtsk mëgoˈpx jëmëjtpë axtë 1870? Oknimaytyäˈäk.

⁵ Mä nety tyuˈuyoˈoyë myëmajtsk mëgoˈpx jëmëjtpë, ta tyëjkëdë nimayë jäˈäy mä Diosë kyäjpn diˈibë nety nëgoobë naynyigäjpxëdëp ko tpanëjkxtë Jesus, myëdëjkëdë ja tukniˈˈijxën diˈib kyaj tyëyˈäjtënëty ets kyuyuˈtstë ja tëyˈäjtën diˈibë nety yajpatp mä Diosë yˈAyuk. Desde mä taabë tiempë axtë mä jëmëjt 1870, Dios kyaj tmëdäjtyë kyäjpn yä Naxwiiny. Tyäˈädë jäˈäyëty duˈun ojts jyantsy nyimayëdë extëmë axëkˈujts ets tniyoondëgooytyë pënatyë nety jyantsy pyanëjkxtëbë Jesus (Mat. 13:36-43). ¿Tiko jyëjpˈamëty nnijäˈäwëmë tyäˈädë? Yëˈko mä nety tyuˈuyoˈoyë myëmajtsk mëgoˈpx jëmëjtpë axtë 1870 kyaj nety yä Naxwiiny mä yajpäätyë Diosë kyäjpn diˈib mbäät ja gobiernëtëjk tnibëdëˈëktë. Tyäˈädë yëˈë xytyukˈijxëm ko ja reyë anikëjxytsyoobë ets ja abatkëˈëytsyoobë, kyaj yëˈë tmaytyäˈägäˈäny ja reyëty diˈib anaˈamdë mä tadë tiempë. * Per yaˈˈawijx yajjëjpˈijxpë nety ko mä jyëjpkëjxnë siiglë 19 kyëxëˈëktët ja reyë anikëjxytsyoobë ets ja abatkëˈëytsyoobë. ¿Tiko?

6. ¿Näˈäjën jatëgok yajnijäˈäwë pënën ja Dios kyäjpnˈäjtypy, ets wiˈix?

⁶ Desde 1870, ta jatëgok tsyondakyë Diosë  kyäjpn. Nan ja mä tadë jëmëjt Charles Russell tˈëxpëjktsondaktë Biiblyë mët tuk grupë myëguˈuktëjk. Duˈun extëmë nety të yajnaskäjpxë, yëˈë diˈib yaˈˈawatstë ja nëˈë tuˈu mä kyanaxkëdaˈakynyëm ja Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën (Mal. 3:1). Ets jaanëm mä net nyigëxëˈky pënën ja Dios kyäjpnˈäjtypy. Per ¿jamˈäjtpëdaa nety tuˈugë gobiernë diˈib mbäät nyibëdëˈëgëdë? Min nˈokˈijxëm.

7. ¿Pënën yajtij ja reyë abatkëˈëytsyoobë axtë mä nety meerë tyunyëty ja Primera Guerra Mundial?

⁷ Mä jëmëjt 1870, nituˈugë netyë paˈis duˈun tkaˈˈaneˈemyë it lugäär extëmë Gran Bretaña ets tkamëdaty ja tsyiptuumbëtëjk. Daniel duˈun ojts tnimaytyaˈagyë Gran Bretaña extëm ja mutskpë wäj diˈib tyëj ja tëgëëkpë wäj, jaˈa njënäˈänëm, Francia, España etsë Países Bajos (Dan. 7:7, 8). Pääty njënäˈänëm ko Gran Bretaña, yëˈë ja reyë abatkëˈëytsyoobë axtë mä nety meerë tyunyëty ja Primera Guerra Mundial. Mä tadë tiempë, të netyë Estados Unidos jyantsy myëkjäˈäytyaˈaky abëtsemy nyaxwinyëdë ets ta ojts nyayajtuˈugyëty mëdë Gran Bretaña.

8. Nuˈun tyuˈuyoˈoyë tyäˈädë xëëw tiempë diˈib jëjpkëxanëp, ¿pënën të yajtijy ja reyë abatkëˈëytsyoobë?

⁸ Mä Primera Guerra Mundial, ta Estados Unidos mëdë Gran Bretaña nyaybyuwäˈkëdë parë tsyiptuundë. Duˈunë tyäˈädë majtskpë paˈis wyäˈkpëtsëëmdë abëtsemy nyaxwinyëdë. Ets duˈun extëm ojts tnaskäjpxë Daniel, tyäˈädë rey yajtuˈukmujk “may ja tsyiptuumpëtëjk” diˈib nëgooyë kyumëjääwˈäjnëdë (Dan. 11:25, TY). Nuˈun tyuˈuyoˈoyë tyäˈädë xëëw tiempë diˈib jëjpkëxanëp, Estados Unidos mëdë Gran Bretaña diˈib ojts nyayajtuˈugyëdë, yëˈë ja reyë abatkëˈëytsyoobë. * Per ¿pënën net ja reyë anikëjxytsyoobë?

9. 1) ¿Näˈä kyëxëˈky ja reyë anikëjxytsyoobë? 2) ¿Wiˈix yˈadëëy diˈibë nety të yajnaskäjpxë mä Daniel 11:25?

⁹ Mä 1871, ko nyajxy tuk jëmëjt mä netyë Russell mët tuk grupë ja myëguˈuktëjk të tˈëxpëjktsondäˈäktë Biiblyë, ta kyëxëˈky ja reyë anikëjxytsyoobë. Ets yëˈë Alemania diˈib duˈun yajtij. Nan jaa mä tadë jëmëjt, kanäägë it lugäärë diˈib Europa ojts tpuwäˈägëdë Alemania parë tpëjky niˈigyë mëkˈäjtën ets yˈanaˈamët abëtsemy nyaxwinyëdë. Ta net tjaˈabëjky kanäägë paˈis diˈib África ets diˈib Pacífico, ets ta tnibëdëˈkyë Gran Bretaña diˈibë nety mas këjxm ja kutujkën myëdäjtypy (käjpxë Daniel 11:25, TY). * Ja gobiernë diˈib Alemania, ta ojts tˈëxkukë ja syoldäädëtëjk duˈun extëmë nety tmëdatyë Gran Bretaña, ets yëˈë net tyuknibëdëˈk ja myëtsipëty mä Primera Guerra Mundial.

10. ¿Wiˈix yˈadëëyë Daniel 11:25b etsë 26?

¹⁰ Daniel ta net ojts tnaskäjpxë wiˈix jyatäˈäny kyëbatäˈäny ja gobiernë diˈib Alemania mët ja myay syoldäädë. Jyënany ko ja reyë anikëjxytsyoobë kyaj mëk tyanëyaˈany. ¿Tiko kyaj? Jaˈko duˈun ojts yajnaskäjpxë: “Jeˈeyëp ko nëjkxëp yajwinˈëëny” ets “ja jaˈayëty mëtiˈipë ënäty yajkääpy yajˈukpyën ma kyääypyäjnën, yëˈë nëjkx ëxëëk yajatyën” (Dan. 11:25b, 26a, TY). Ja tiempë mä Daniel jyukyˈajty, pënaty ijty jam tuundëp mä ja rey nanduˈun ijty kyay yˈuuktë extëm ja “yajkutujkpë kyayën yˈuukyën” (Dan. 1:5, TY). ¿Pënatyën yajmaytyaktë? Yëˈë ja wintsëndëjk diˈib nety myëdäjttëp këjxm ja kutujkën mä ja gobiernë diˈib Alemania, ja diˈib yˈanaˈamdë may syoldäädëtëjk ets ja soldäädë wintsënëty diˈib wingon mëët tyim tuundë ja rey. Tyäˈädë jäˈäyëty diˈibë nety myëdäjttëp ja kutujkën, yëˈë diˈib yajpëtsëëmdë ja rey ets ta nyaxkëdaky tuˈugë jembyë gobiernë jap Alemania. * Daniel kyaj yëˈëyë ojts tnaskäjpxë ko tyäˈädë gobiernë pyëtsëmäˈäny mä nety yajkutuky, nanduˈunën tmaytyaky wiˈix wyimbëtsëmäˈäny ko nety të tsyiptuny mët ja reyë abatkëˈëytsyoobë. Duˈun tnimaytyaky ja reyë anikëjxytsyoobë: “Ja tsyiptuupëtëjk kaˈap nëjkx myëtaˈaktë, may yˈookaˈantë” (Dan. 11:26b, TY). Ets duˈunën tyuun jyäjtë mä Primera Guerra Mundial extëmë nety të yajnaskäjpxë, ja soldäädëty diˈib Alemania kyaj myadaktë ets nimay yˈoˈk tyëgooytyë. Ninäˈänëmë nety duˈunë mayjyaˈay kyajäämˈooky kyanaxˈooky mä tuˈugë tsip extëm diˈib tuunë mä Primera Guerra Mundial.

11. Duˈun extëm ojts yajnaskäjpxë mä Daniel 11:27-30, ¿ti tyuundë ja reyë anikëjxytsyoobë ets ja abatkëˈëytsyoobë?

¹¹ Daniel 11:27, 28 tnimaytyaˈaky tijatyë nety tunan jatanëp mä kyatsondaˈakynyëmë Primera Guerra Mundial, jyënaˈany ko ja reyë anikëjxytsyoobë ets diˈib abatkëˈëytsyoo “nyaxwaatsäˈändë ak jamyë mä tuˈugë meesë ets xim yam nyaywyinˈëënäˈänëdë”. Nanduˈun tnimaytyaˈaky ko ja reyë anikëjxytsyoobë “dyajnipatäˈänyë mëkjäˈäyˈäjtën mëjwiin kajaa”. ¡Ets duˈunën meerë tyuun jyäjtë! Alemania mëdë Gran Bretaña janääm jatsojk nyayjyënanëdë ko dyajnaxkëdäˈägäˈändë tuˈugyëˈäjtën, per mä jëmëjt 1914, ta tyëjkëdë tsiptuumbë, duˈun nyigëxëˈky ko naywyinˈëˈënëdëbë nety. Mä jëmëjt 1914, Alemania yëˈë nety ja myëmajtskpë paˈis diˈib mas mëkjäˈäy abëtsemy nyaxwinyëdë. Ets duˈun extëmë nety të yajnaskäjpxë mä Daniel 11:29 etsë 30, Alemania ta ttuknibëjtakë tsyiptunäˈäny mët ja reyë abatkëˈëytsyoobë, per kyaj myadaky.

12. ¿Ti tyuundë ja reyë anikëjxytsyoobë ets ja abatkëˈëytsyoobë mä Primera Guerra Mundial?

¹² Desde 1914, tyäˈädë nimajtskpë rey nëgooyë nyaynyibëdëˈkëndë nixim niyam ets nanduˈun tnibëdëˈëktë ja Diosë kyäjpn. Extëm nˈokpëjtakëm, ko tyuunë Primera Guerra Mundial, ta ja gobiernë diˈib Alemania ets diˈib Gran Bretaña tnibëdëˈktë ja Diosë kyäjpn mët ko kyaj tsyiptunäˈändë. Ja gobiernë diˈib Estados Unidos, ta ttsuumdë nmëguˈukˈäjtëm diˈibë nety tyukniwijtsëdëp ja tuunk mä yaˈëwaˈkxy yajkäjpxwaˈkxy ja Diosë yˈayuk. Duˈun yˈadëëy diˈib ojts yajnaskäjpxë mä Diˈibʉ Jatanʉp 11:7-10.

13. ¿Ti tyuun ja reyë anikëjxytsyoobë desde 1933 ets mä tyuˈuyoˈoyë Segunda Guerra Mundial?

¹³ Desde 1933, ets mas niˈigyë mä nety tyuˈuyoˈoyë Segunda Guerra Mundial, ja reyë anikëjxytsyoobë jantsy axëëk ttuuny ja Diosë kyäjpn ets ninuˈun tkapaˈˈayooy. Ko ja nazis tjaˈabëjktë Alemania, ta Hitler mëdë jyaˈay dyajkubojktë ja Diosë tyuunk. Ja dyaˈoˈktë naa 1,500 Dios mëduumbëty ets nan kyajxtë milˈam mä ja soldäädëtëjk mëk dyajtundë ja tsumyjyaˈay. Duˈunën yˈadëëy diˈibë netyë Daniel të tnaskäjpxë. Yëˈë jyënany ko ja reyë anikëjxytsyoobë, yaˈˈaxëëgëyaampy “ja tsajptëjk” o ja it lugäär mä Dios yaˈˈawdaty ets nan “nëjkxëp tˈakajpxtuktë këtiipë pën tyakëty ja wyintsëˈkën jëpom jëpompë yajyakyën”. Tyäˈädë yëˈë yˈandijpy ko yajkubokandëp mä yaˈëwaˈkxy yajkäjpxwaˈkxy ja oybyë ayuk (Dan. 11:30b, 31a). Hitler, axtë wyandak ko yaˈoˈktäˈäyaambyë nety niˈamukë Dios mëduumbë diˈib Alemania.

14. Ko nyajxyë Segunda Guerra Mundial, ¿pën ojts yajtijy ja reyë anikëjxytsyoobë, ets tiko duˈun njënäˈänëm?

¹⁴ Ko nyajxyë Segunda Guerra Mundial, ta ja gobiernë diˈib mä Unión Soviética ojts tpëjkë kanäägë it lugäärë Alemania diˈibë nety yˈaneˈempy. Ets duˈun extëm yˈadëtstë nazis, ja Unión Soviética mët ja gobiernëtëjk diˈib puwäˈkëdëp, nan tyëytyuun ja nmëguˈukˈäjtëm diˈib myëmëdowandë yëˈëyë ja Diosë tëyˈäjtënbë, duˈunë Unión Soviética jyajty extëm ja reyë anikëjxytsyoobë.

15. ¿Ti tyuun ja reyë anikëjxytsyoobë jantsy jeˈeyë nyajxyë Segunda Guerra Mundial?

¹⁵ Jantsy jeˈeyë nety të nyaxyë Segunda Guerra Mundial ko ja reyë anikëjxytsyoobë, jaˈa njënäˈänëm, Unión Soviética mët ja gobiernëtëjk diˈib puwäˈkëdëp, tnibëdëˈëktë ja Diosë kyäjpn. Mä Diˈibʉ Jatanʉp 12:15-17 yaˈijxkijpxyë mëdë nëë ko yajnibëdëˈëky ja Diosë kyäjpn. Ets duˈun extëm ojts yajnaskäjpxë mä Diˈibʉ Jatanʉp ja reyë anikëjxytsyoobë, yajkubojk ja Dios tyuunk ets milˈamë nmëguˈukˈäjtëm ojts yajmënëjkxtë tsumytsyënaabyë jap Siberia. Tyäˈädë rey, duˈunyëm tjantsy pyajëdityë Diosë kyäjpn nuˈun tyuˈuyoˈoyë tyäˈädë tiempë diˈib jëjpkëxanëp, per niwiˈixtsoo tkamëmadaky. *

16. ¿Wiˈixë Unión Soviética dyaˈˈadëëy diˈibë ojts yajnaskäjpxë mä Daniel 11:37-39?

¹⁶ (Käjpxë Daniel 11:37-39, TY). * Extëm ojts yajnaskäjpxë mä Daniel, ¿wiˈixën ja reyë anikëjxytsyoobë kyaj twintsëˈkë ja Dios “mëtiˈipë yˈaptëjk yˈëwtajtën”? Ja ko Unión Soviética tpëjkëtyaay ja madakënë diˈibë nety myëdäjttëp tukëˈëyë ja relijyonk parë jabäät jyëjptëgoyët. Pääty mä jëmëjt 1918 ja gobiernë diˈib mä Unión Soviética  ojts ttukniwitsë parë eskuelë ënäˈk yajtukniˈˈixëdët ko kyaj jyaˈˈatyë Dios. Ets ¿wiˈixë net dyajmëjpëtsëëmy ja “mëtiˈipë nyitiosˈajtypyën ja naax kajpnë taˈtspëkypyë ets napotsypyë”? Ko nëgooyë ojts dyajtuunë meeny sentääbë parë ojts tˈëxkukë ja myay syoldäädë ets dyajpëtsëëmy milˈamë bombë parë niˈigyë nyayyajtäˈtspëjkë. Ko nyajxyë tiempë, ta tyäˈädë reyë anikëjxytsyoobë ets ja abatkëˈëytsyoobë, nëgooyë ojts dyajnipajnëdë may byombë parë mbäät dyajjäämˈook dyajnaxˈooktë ja mayjyaˈay.

17. ¿Pënën yajmaytyakp “ja diˈib nëgooyë yˈaxëëkˈäjnë ets diˈib yajwindëgooytyaapy tijaty”?

¹⁷ Ja reyë anikëjxytsyoobë ets ja abatkëˈëytsyoobë, nimajtsk të nyaybyudëkëdë parë të dyajnaxkëdaktë “ja diˈib nëgooyë yˈaxëëkˈäjnë ets diˈib yajwindëgooytyaapy tijaty” (Dan. 11:31). Ko jyënaˈany “diˈib nëgooyë yˈaxëëkˈäjnë”, yëˈë yajmaytyakpë Organización de las Naciones Unidas.

18. ¿Tiko njënäˈänëm ko Organización de las Naciones Unidas yëˈë yajtijp “ja diˈib nëgooyë yˈaxëëkˈäjnë ets diˈib yajwindëgooytyaapy tijaty”?

¹⁸ Ko Daniel tmaytyaky “ja diˈib nëgooyë yˈaxëëkˈäjnë”, yëˈë yˈandijpy ja Organización de las Naciones Unidas. ¿Tiko? Yëˈko wyandakypy dyajminäˈänyë agujkˈäjt jotkujkˈäjtën abëtsemy nyaxwinyëdë, per yëˈëyë Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën diˈib mbäät duˈun ttuny. Ets ko jyënaˈany “yajwindëgooytyaapy tijaty”, yëˈë yˈandijpy ko yajkutëgoyaampy tukëˈëyë relijyonk diˈib kyaj tyëyˈäjtënëty (ix mä jyënaˈany, “Nyaymyëtsipˈatëdë ja nimajtskpë rey mä tiempë jyëjpkëxanë”).

19, 20. 1) ¿Tiko yˈoyëty nnijäˈäwëm tukëˈëyë tyäˈädë? 2) ¿Ti nˈatsoowëmbitäˈänëm mä jatuˈukpë artikulo?

¹⁹ Oy ko nnijäˈäwëm tijaty të tyuny të jyatyëty, pes yëˈë xytyukˈijxëm ko diˈibë Daniel ojts tnaskäjpxë mä ja reyë anikëjxytsyoobë ets ja abatkëˈëytsyoobë, ja yˈadëëy 1870 ets 1991. Pääty, mbäät nˈijtëm seguurë ko ak adëwäämp diˈib ojts yajnaskäjpxë mä Daniel.

²⁰ Per mä jëmëjt 1991, ta ja gobiernë diˈib mä Unión Soviética dyajtëgooy ja mëkˈäjtën diˈibë nety myëdäjtypy abëtsemy nyaxwinyëdë. Pääty, ¿pënë net tyam ja reyë anikëjxytsyoobë? Mä jatuˈukpë artikulo nnijawëyäˈänëm.