1. 1) ¿Wiˈix nnijäˈäwëm ko Diosë kyäjpn awäˈätspëtsëmäämbë nety mä Mëj Babilonia? 2) ¿Tijaty yajtëˈëwën nˈatsoowëmbitäˈänëm?

MÄ JATUˈUKPË artikulo ojts nˈijxëm ko pënaty jyantsy pyanëjkxtë Jesus, desde jaa yˈijttë tsumy matsypyëm mä Mëj Babilonia ko yˈoˈktääytyë ja apostëlëtëjk. Per ¿waˈandaa nety näˈä yˈawäˈätspëtsëmdët? Duˈun, mët ko mä Biiblyë japë Dios tˈanëëmë kyäjpn ets ttukpëtsëëmduˈudëdë Mëj Babilonia (käjpxë Diˈibʉ Jatanʉp 18:4). Tyäˈädë yëˈë xytyukˈijxëm ko awäˈätspëtsëmandëbë nety mä relijyonk diˈib kyaj tyëyˈäjtënëty. Per ¿näˈä? Min jawyiin nˈokˈatsoowëmbijtëmë tyäˈädë yajtëˈëwën: Pënaty yˈËxpëjktëbë Biiblyë, ¿ti nety të ttuknibëjtäägëdë ttunäˈändë mä Mëj Babilonia mä tkatukjäˈtynyëmë jëmëjt 1914? ¿Ojts tjotmoˈoytyë Diosë tyuunk mä Primera Guerra Mundial? ¿Päätyëdaa yˈijttë tsumy matsypyëm mä Babilonia mët ko jamë nety ti oy tkatundë?

2. Mä nety kyajnëm tyunyëty ja Primera Guerra Mundial, ¿ti tyuknibëjtakëdë ttunäˈändë pënaty yˈËxpëjktëbë Biiblyë?

² Kanäk jëmëjtë nety tyëgoyˈaty parë tyunëdët ja Primera  Guerra Mundial, diˈib tuunë naa jaa 1914 axtë 1918, ko Charles Taze Russell ets pënaty yˈËxpëjktëbë Biiblyë tˈijxtë ko relijyonk diˈib myëbëjktëbë Jesus, kyaj tyukniˈˈixëdë ja tëyˈäjtën diˈib mä Biiblyë. Pääty ttuknibëjtakëdë ko kyaj tnekytyuktëkëyäˈändë tijaty tyuundëbë relijyonk diˈib kyaj tyëyˈäjtënëty. Mä jëmëjt 1879 të nety yajnimaytyaˈaky mä tyäˈädë rebistë diˈib pëtsëëm inglés, ko tukëˈëyë relijyonk diˈib nayajnäjxëp ko nyoobyëˈatyëtyë Jesus per pyuwäˈkëbë gobiernëtëjk, yajpäättë mä Mëj Babilonia, diˈib mä Biiblyë yajmaytyakp extëm tuˈugë kujenytyoˈoxy (käjpxë Diˈibʉ Jatanʉp 17:1, 2).

3. ¿Ti tyuundë pënaty yˈËxpëjktëbë Biiblyë parë dyajnigëxëˈktë ko kyaj tnekytyukˈitëyäˈändë relijyonk diˈib kyaj tyëyˈäjtënëty? (Ixë dibujë mä tsyondaˈaky).

³ Ja Dios mëduumbëty diˈib jukyˈäjttë mä tadë tiempë, nyijäˈäwëdëbë nety ko kyaj mbäädë Dios kyupëkëdë pën duˈunyëm ttuktëk ttukwäˈägëdë ja relijyonk diˈib kyaj tyëyˈäjtënëty. Pääty nimay ja nmëguˈukˈäjtëm, ojts tkaxtë tuˈugë neky tsäjptëgoty mä tnigäjpxtë ko kyaj tnekytyukˈitëyäˈändë. Ets nääk këˈëm ojts nyëjkxtë tsäjptëgoty parë ojts tkäjpxtë tyäˈädë neky mayjyaˈay wyindum. Ets mä kyaj mbäät duˈun ttuundë, ta ttuknigajxtë tyäˈädë neky niduˈuk niduˈuk pënaty yoˈoytyëp tsäjptëgoty. Pënaty yˈËxpëjktëp ja Biiblyë, yajxon dyajnigëxëˈktë ko ninuˈun tkanekytyuktëkëyäˈändë ja relijyonk diˈib kyaj tyëyˈäjtënëty. Koxyëp duˈun ttuundë wiink tiempë ojtsxyëp tkuˈoogëdë. Per naa jaa mä jëmëjt 1870, mä kanäägë paˈis kyaj nety nëgoo gobiernëtëjk tˈokpuwäˈkëndë relijyonk. Pääty, yajnaˈijxtë jäˈäy ets tnimaytyäˈäktëdë Biiblyë ets axtë tnigäjpxtët tijaty kyaj tˈoyˈixtë mä tsyäjp jëën tsyäjptëjk.

4. Mä Primera Guerra Mundial, ¿ti jyaygyujkëdë pënaty yˈËxpëjktëbë Biiblyë?

⁴ Pënaty yˈËxpëjktëbë Biiblyë ojts tjaygyukëdë ko kyaj mbäät yëˈëyë ttukˈawanëdë ja jyiiky myëguˈuk, myëtnaymyaayëbëty ets pënaty mëët yoˈoytyë tsäjptëgoty ko tyukpëtsëëmduttëp ja relijyonk diˈib kyaj tyëyˈäjtënëty, nan tsojkëbë nety ttukˈawanëdët abëtsemy nyaxwinyëdë jäˈäy ko tukëˈëyë relijyonk diˈib kyaj tyëyˈäjtënëty, duˈun nyaxy extëm tuˈugë kujenytyoˈoxy. Pääty disiembrë poˈo mä jëmëjt 1917 axtë mä tsyondaˈagyë jëmëjt 1918, ojts dyajpëtsëmdë tuˈugë trataadë diˈib xyëˈäjtypy “La caída de Babilonia”, ja ojts tkëyaktë 10 miyongë trataadë, oyë nety ja Dios mëduumbëty jeˈeyë tuk mil majtsk mil. Tyäˈädë trataadë ojts dyajnidëˈkxy tijaty tyuumbyë relijyonk diˈib kyaj tyëyˈäjtënëty. Ets pënaty nyiwintsënˈäjttëp ja relijyonk ojts jyantsy jotˈambëktë. Per ja nmëguˈukˈäjtëm kyaj yëˈë yajtuˈuˈadukëdë, pes të netyë wyinmäˈäny tpëjtäˈäktë parë duˈunyëm kyäjpxwäˈkxäˈändë ets tmëmëdowäˈändë “Dios extëmë anaˈambë ets kyaj dyuˈunëtyë naxwinyëdë jäˈäy” (Hechos 5:29, TNM). Tukëˈëyë tyäˈädë yëˈë xytyukˈijxëm ko desde mä Primera Guerra Mundial kyaj jaa Diosë kyäjpn yˈijty tsumy matsypyëm mä Mëj Babilonia. Diˈib duˈun jaa tuun jäjtë, yëˈko awäˈätspëtsëëmnëdëbë nety mä relijyonk diˈib kyaj tyëyˈäjtënëty ets tpudëkëdë wiinkpë parë nanduˈun ttundët.

5. ¿Wiˈix nnijäˈäwëm ko ja nmëguˈukˈäjtëm ojts tjotmoˈoytyë Diosë tyuunk ja tiempë mä tyuunë Primera Guerra Mundial?

⁵ Duˈun ijty yajjaygyukë ko Jyobaa kyaj tkupëky pënaty mëduunëp mët ko kyaj nëgoo ojts yˈëwäˈkx kyäjpxwäˈkxtë ja tiempë mä Primera Guerra Mundial tyuunë. Nanduˈun ijty nmëbëjkëm ko Jyobaa yëˈë tuk tiempë nyasˈijxë parë yˈittët tsumy matsy mä Mëj Babilonia. Per ok, ta näägë nmëguˈukˈäjtëm diˈib xëmë myëduundë Dios mä jëmëjt 1914 axtë 1918, tnimaytyaktë wiˈix ojts niˈamukë tpëjtäˈäktë jyot myëjääw parë duˈunyëm ojts kyäjpxwäˈkxtë. Ko yajxon të yajjaygyukë wiˈix mä tadë tiempë jyäjt kyëbajttë ja diˈib yˈËxpëjktëbë Biiblyë, ta mbäät yajxon njaygyujkëm tuk pëky majtsk pëky diˈib yajmaytyakp mä Biiblyë.

6, 7. 1) ¿Ti jotmay wyinguwäˈkëdë pënaty yˈËxpëjktëbë Biiblyë ko nety tyunyëty ja Primera Guerra Mundial? 2) ¿Tiko mbäät njënäˈänëm ko pënaty yˈËxpëjktëbë Biiblyë jyotmooytyë ja Dios tyuunk?

⁶ Pënaty yˈËxpëjktëbë Biiblyë, mëjwiin kajaa tyuundë parë ojts tkäjpxwäˈkxtë Diosë yˈayuk ko nety tyunyëty ja Primera Guerra Mundial. Per nan wyinguwäˈkëdë jotmay. Min nˈokˈijxëm majtsk pëky. Myëduˈuk, kyaj ijty tnijawëdë wiˈix kyäjpxwäˈkxtët ko yëˈëyë mëdë Biiblyë. Të nety tˈijxwëˈëmdë ko jeˈeyë dyajwäˈkxtë ëxpëjkpajn diˈib këˈëm nyimaytyakypy ja tëyˈäjtën, tuˈugë tyäˈädë ëxpëjkpajn yëˈë ja liibrë The Finished Mystery (Jyëjpkëxy diˈib të yˈity yuˈutsy). Pääty ko tyëjkë jëmëjt 1918, nimay ja nmëguˈukˈäjtëm ojts tsyiptakxëdë kyäjpxwäˈkxtët mët ko ja gobiernë dyajkubojkyë tyäˈädë liibrë. Myëmajtskpë jotmay, yëˈë ko nan jaa mä tadë jëmëjt, pyëtsëëmy tuˈugë päˈäm diˈib xëˈäjt gripe española. Komë tyäˈädë axëk päˈäm ninäjxp ijty, pääty ja nmëguˈukˈäjtëm ojts tsyiptakxëdë nyëjkxtët wiink lugäär käjpxwäˈkxpë. Per oy dyuˈunëty, tyuundë mëjääw parë ojts yˈëwäˈkx kyäjpxwäˈkxtë.

⁷ Ja niwaanëbë Dios mëduumbë diˈibë nety yajpatp mä jëmëjt 1914, yajpëtsëëmdë “Foto-Drama de la Creación”, mä nyajxyë pelikula, dibujë ets diˈib yajmëdoop, mä  tadë tiempë yëˈë diˈibë nety jemybyëtsëëmp. Ets yëˈë nyimaytyakypy wiˈixë naxwinyëdë jäˈäy jyukyˈäjttsondaky desde mä Adán axtë mä jyëjpkëjxnë Jesus yˈanaˈamën tuk mil jëmëjt. Mä myëduk jëmëjtpë ja jäˈäy tˈijxtë naxy taxtujk miyonk, mas nimay ets kyaj duˈun tyam nyimayëtyë Jyobaa tyestiigëty abëtsemy nyaxwinyëdë. Nanduˈun yajnigajpxy ko mä jëmëjt 1916 ja jäˈäy yˈojtstë reunyonk naxy 809 mil jap Estados Unidos, ets mä jëmëjt 1918 ja jäˈäy yˈojtstë naxy 950 mil. Seguurë ko pënaty yˈËxpëjktëbë Biiblyë jyotmooytyë ja Dios tyuunk.

8. Ja tiempë mä tyuunë Primera Guerra Mundial, ¿wiˈix ja nmëguˈukˈäjtëm diˈibë nety yajnëjkxtëbë jëjpˈamˈäjtën tmëjämooytyë ja myëguˈuktëjk?

⁸ Ja tiempë mä tyuunë Primera Guerra Mundial, pënatyë nety yajnëjkxtëbë jëjpˈamˈäjtënë mä Diosë tyuunk, ojts dyajpëtsëmdë ëxpëjkpajn ets myëjämooytyë niˈamukë pënatyë nety yˈËxpëjktëbë Biiblyë. Ko duˈun dyäjktë ja naybyudëkë, ta ja nmëguˈukˈäjtëm tpëjktë jot mëjääw parë duˈunyëm kyäjpxwäˈkxtët. Richard Barber, yëˈë tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm diˈib mëk tyukxondakë Diosë tyuunk mä tadë tiempë. Yëˈë jyënany: “Ojtsëts nääk nbudëkëdë sirkuitë parë duˈunyëm tyuunˈadëˈëtstët, ets duˈunyëm ojts wyaˈkxyë rebistë The Watch Tower axtë ngajxtëts Canadá mä nety kyuboky”. Ets ta yˈakjënany: “Ëjtsëts yajtuknipëjk etsëts ngaxët mä korree mutskatypyë liibrë The Finished Mystery parë näägë nmëguˈukˈäjtëm diˈibë netyë jyaˈa të yajpëjkëdë. Etsë Rutherford xyˈanmääytyëts parëts ndukniwitsëdët etsë asamblee tyunëdët mä kanäägë siudad diˈib Estados Unidos, etsëts nwinˈixtët pënaty diskursarattëp parë tmëjämoˈoytyëdë myëguˈuktëjk”.

9. 1) Pënaty yˈËxpëjktëbë Biiblyë, ¿tiko nety tsyekyëty ets twijtsˈoyëdët wiˈix tijaty tjaygyukëdë mä jëmëjt 1914 axtë 1919? 2) Oyë nety ja Dios mëduumbëty tyëgoyˈäjtxëdë ets tijaty twijtsˈoyëdët, ¿wiˈix kyaj mbäät nwinmäˈäyëm?

⁹ Pënaty yˈËxpëjktëbë Biiblyë tsojkëbë nety twijtsˈoyëdët wiˈix tijaty tjaygyukëdë mä jëmëjt 1914 axtë 1919. Extëm nˈokpëjtakëm, kyaj nety yajxon tjaygyukëdë tidën yˈandijpy ko Biiblyë jyënaˈany yajmëmëdowëdë gobiernëtëjk (Romanʉs 13:1). Pääty näˈäty tyuktëjk tyukwäˈkëdë ja tsip. Extëm ko ja presidentë diˈib Estados Unidos jyënany ets 30 äämbë mayë mä jëmëjt 1918 yajninuˈkxtäägëdë jotkujkˈäjtën, ta mä tyäˈädë rebistë diˈib pëtsëëm inglés jyënany ets pënaty yˈËxpëjktëbë Biiblyë nanduˈun nyuˈkxtäˈäktët. Näägë nmëguˈukˈäjtëm nan ojts dyaktë meeny sentääbë diˈib tunëp mä ja tsip, ets axtë niduˈuk nimajtsk ojts tyëkëdë soldäädë ets tsip jëjpˈam yajpëjtaktë. Tyäˈädë yëˈë xytyukˈijxëm ko tsojkëbë nety twijtsˈoyëdët wiˈix yajjaygyukëyaˈany ja tëyˈäjtën. Per kyaj mbäät nwinmäˈäyëm ko pääty mä tadë tiempë ojts yˈittë tsumy matsy mä Mëj Babilonia, pes ko tyuunë Primera Guerra  Mundial të nety tjaygyukëdë kajaabë ja tëyˈäjtën ets jawaanë nety yˈaktëgoyˈäjtxëdë parë ttukpëtsëëmdutäˈäytyët ja relijyonk diˈibë kyaj tyëyˈäjtënëty (käjpxë Lukʉs 12:47, 48).

10. Pënaty yˈËxpëjktëbë Biiblyë, ¿wiˈix dyajnigëxëˈktë ko myëjˈijxtëbë jukyˈäjtën?

¹⁰ Pënaty yˈËxpëjktëbë Biiblyë kyaj nety yajxon tjaygyukëdë tidën yˈandijpy nitii ngatuktëjk ngatukwäˈkëm, per jyaygyujkëdë ko kyaj yˈoyëty nyajjäˈäyˈoˈkëm. Ja diˈib niduˈuk nimajtsk tëjkëdë soldäädë kyaj tkäjpëˈktë ja tujn parë yajjäˈäyˈoogäˈändë. Pääty jam nääk yajpëjtaktë tsip jëjpˈam parë jäˈäy yaˈoogëdët.

11. Ko pënaty yˈËxpëjktëbë Biiblyë tkatuktëkëyandë tsip, ¿ti tyuundë pënaty myëdäjttëp ja kutujkën?

¹¹ Satanás mëk tjantsy tyukjotˈambëjky ja Dios mëduumbëty mët ko tmëmëdoowdë Dios. Pääty yëˈë yajtuunë naxwinyëdë jäˈäyë yˈanaˈamën parë tˈaxëktuuny (Salmo 94:20). Extëm nˈokpëjtakëm, tuˈugë soldäädë wintsën diˈib Estados Unidos ojts tˈanëëmë Rutherford mëdë Van Amburgh ko të netyë gobiernë tjayajnaxkëdäˈägäˈäny tuˈugë ley parë yˈoogëdë jäˈäy diˈib kyaj nyëjkxäˈäny tsiptuumbë. Tyäˈädë soldäädë yëˈë nety myaytyakypy pënaty yˈËxpëjktëbë Biiblyë. Ta jantsy awäˈän tˈanmääy ja nmëguˈukˈäjtëm Rutherford ko ja ley kyaj të nyaxkëdaˈaky mët ko ja presidentë kyaj të tkupëky. Ta net yˈakjënany: “Per nnijäˈäwëbëts wiˈixëts miitsëty nmatstët, ¡ets mä mnanëjkxtë!”.

12, 13. 1) ¿Tiko niduktujkë nmëguˈukˈäjtëm yajtuknikäjpxpajttë ets kanäk jëmëjt yˈittët pujxndëgoty? 2) ¿Waˈandaa ja nmëguˈukˈäjtëm kyaj tnekymyëmëdoowdë Jyobaa ko yajtsuumdë? Nimaytyäˈäk.

¹² Pënaty myëdäjttëbë kutujkën pyattë winmäˈäny wiˈix mbäät tˈaxëktundë pënaty yˈËxpëjktëbë Biiblyë. Yëˈë tsyuumdë ja nmëguˈukˈäjtëm Rutherford mëdë Van Amburgh ets ja nidëdujkë nmëguˈukˈäjtëm diˈibë nety yajnëjkxtëbë jëjpˈamˈäjtënë mä Sociedad Watch Tower. Ja fes diˈib yˈijxë tyäˈädë jotmay, jyënany ko tyäˈädë nmëguˈukˈäjtëm niˈigyë kyutsëˈëgëˈattë ets kyaj dyuˈunëty tuk grupë soldäädë diˈib Alemania. Jyënany ko të tnibëdëˈëktë gobiernë, soldäädëtëjk ets tukëˈëyë relijyonk, ets ko nitëjkëdëp yajtukumëdowdët. Pääty niduktujkë nmëguˈukˈäjtëm yajtsuumdë ets yajtuknikäjpxpajtë kanäk jëmëjt yˈittët pujxndëgoty jap Atlanta (Georgia, Estados Unidos). Per ko jyëjpkëjxy ja tsip, ta ja nmëguˈukˈäjtëm yˈawäˈätspëtsëëmdë ets jyëgaktääy ja yˈëˈënën.

¹³ Tyäˈädë niduktujkpë nmëguˈukˈäjtëm diˈib yajtsuumdë, pyëjtaktë wyinmäˈäny ko myëmëdowandëbë Diosë yˈanaˈamën. ¿Wiˈix nnijäˈäwëm? Yëˈko tnijäˈäyëdë ja presidentë diˈib Estados Unidos parë tˈanmääytyë ets yaˈˈawäˈätspëtsëmëdët. Mä ja neky diˈib tyuknijäˈäyëdë jap tˈanmääytyë ko kyaj yajjäˈäyˈoogäˈändë ets ko ninäˈä duˈun tkatunäˈändë mët ko Biiblyë jyënaˈany ko kyaj yˈoyëty nyajjäˈäyˈoˈkëm. Nan tyukmëtmaytyaktë ko pën tuˈugë jäˈäy të ttukkëdëkë jyukyˈäjtënë Dios ets kyaj tmëmëdoy, kyaj Dios kyupëkäˈänyëty ets nëjkxëp yajkutëgoyëty. ¡Jantsy  jotmëk yˈijttë tyäˈädë nmëguˈukˈäjtëm! Seguurë ko të netyë wyinmäˈäny tpëjtaktë ko xëmë tmëmëdowäˈändë Jyobaa.

14. Yajtunë Biiblyë parë xynyimaytyäˈägët ti tuun jäjtë desde 1914 axtë 1919.

¹⁴ Biiblyë nyimaytyakypy wiˈix jyäjt kyëbajttë pënaty yˈËxpëjktëbë Biiblyë desde 1914 axtë mä tsyondaˈagyë jëmëjt 1919 (käjpxë Malaquías 3:1-3). * Ko mä tyäˈädë bersikulo jyënaˈany “Wintsënë tëyˈäjtënbë”, yëˈë yajtijpë Jyobaa ets “ja kugäjpxpë diˈib mä ja kajpxyˈatypyë”, yëˈë yajtijpë Jesukristë. Yëˈë miindë parë tˈijxtë wiˈix tyundë ja “Leví yˈuˈunk yˈënäˈk” o ja tuk pëky njënäˈänëm pënaty nëjkxandëp tsäjpotm. Ko Jyobaa dyajwatstääy ja kyäjpn ets twijtsˈoˈoyë tijaty, ta pënaty nëjkxandëp tsäjpotm yajpattë listë parë yajtuknipëktëdë jembyë tuunk. Ets mä jëmëjt 1919, ta Jesus tnikäjpxpejty “tuˈugë tyuumbë diˈibë kuwijy es tyiimpy ti wyintsën tsyejpy” parë dyaˈëxpëkëdë Diosë kyäjpn ets tnëˈëmoˈoy ttuˈumoˈoyët (Matewʉ 24:45). Taanëm ja Dios mëduumbëty yˈawäˈätspëtsëëmdë mä Mëj Babilonia, ets desde jaa, duˈunyëm tnijäˈäwëˈadëˈëtstë ti diˈibë Dios tsyejpy, ets niˈigyë dyajkëktëjkëdë tsyojkënë mä Dios. ¡Mëjwiin kajaa tmëjjawëdë ko Jyobaa kyupëkëdë! ^[1] (Ixë notë).

15. ¿Wiˈix mbäät nyajnigëxëˈkëm ko nmëjjäˈäwëm ko Dios të xyaˈˈawäˈätspëtsëˈëmëm mä Mëj Babilonia?

¹⁵ Mëjwiin kajaa nmëjjäˈäwëm ko Jyobaa të xyaˈˈawäˈätspëtsëˈëmëm mä Mëj Babilonia. Satanás të kanäk pëkyë winmäˈäny tjaˈëxtäˈäy parë dyajjëjptëgoyaˈany ja tukniˈˈijxën diˈib tëyˈäjtën. Jëjpˈam ets njamyajtsëm ko päätyë Jyobaa të xyaˈˈawäˈätspëtsëˈëmëm mët ko tsyejpy ets niˈamukë jäˈäy nyitsoˈogët (2 Korintʉ 6:1). Taanëm miyonkˈamë jäˈäy diˈib nyijawëyandëbë tëyˈäjtën ets tsojkëp nbudëjkëm mët ko jap yajpäättë mä relijyonk diˈib kyaj tyëyˈäjtënëty. Pääty, nˈoktuˈunëmë mëjääw parë nbanëjkxëmë yˈijxpajtënë nmëguˈukˈäjtëm diˈib jukyˈäjttë ja tiempë mä Diosë kyäjpn dyaˈˈawäˈätspëtsëëmy, ets nˈokpudëjkëmë jäˈäy parë yˈawäˈätspëtsëmdët mä relijyonk diˈib kyaj tyëyˈäjtënëty.