OKWINMAY ko mijts tuˈugë Dios mëduumbë mä primer siiglë, ets mä mduˈukmuky të jyaˈty tuˈugë neky diˈibë apostëlë Pablo të tkexy. Mientrës yajkajpxy, ta xymyëdoy ko kanäkˈok jap tkuwitsë “Ja Diosë jyaaybyajtën”, o ja “Escrituras Hebreas” (2 Timoteo 3:15). Ta mwinmay: “Njakäjpxaambyëts mä meerë jap duˈun jyënaˈany”. Per mä tadë tiempë, tsiptakp ijty yajpäädët mä duˈun jyënaˈany. ¿Tiko?

Ja tiempë mä Pablo jyukyˈajty, ¿wiˈix ijty myiny “Ja Diosë jyaaybyajtën” diˈib këˈam yajjääy? Mä tyäˈädë pajina kyëxëˈëky tuk pëky diˈib miimp mä Isaías, ja nekyxyaatsy diˈib yajpat mä Mar Muerto. Mbäät xyˈixy ko wäätsˈaampy myiny ja letrë, kyaj tii pyuntë kyomë. Ets nan kyaj tmëminyë kapitulo ni bersikulo extëm tyam myiny.

Pënaty jyaaytyë Biiblyë kyaj ojts dyajnaywyäˈkxëdë ja Diosë yˈayuk mëdë kapitulo etsë bersikulo. Jeˈeyë ko ojts tkujayëdë kaˈpxy extëm mbäädë jäˈäy tjaygyukëdë tijaty myaytyakypy ets kyaj tkujäˈäyëdë tuk pëkyaty. ¿Këdii duˈun nˈawijxëm tuˈugë neky diˈib xytyuknigajxëmë jäˈäy diˈib xytsyojkëm? Ndimkäjpxtäˈäyäˈänëm ja neky, kyaj jeˈeyë ngäjpxäˈänëm tuk pëkyaty.

Tsiptakp ijty ko kyaj myinyë kapitulo ni bersikulo mä ja Diosë jyaaybyajtën. Ko ijtyë Pablo tnikäjpxëmbity, jeˈeyë ko jyënaˈany: “Diˈibë myaytyakypy ja Diosë jyaaybyajtën” o “ja Isaiië jyënany” (Romanʉs 3:10; 9:29). Jantsy tsip ijty yajpäädët mä duˈun jyënaˈany, yëˈëyë pyäädëp pojën ja diˈib yajxon yˈixyˈajtypy “ja Diosë jyaaybyajtën”.

Ets “ja Diosë jyaaybyajtën” kyaj nety jeˈeyë tmëminy tuk pëky ja Diosë yˈayuk. Pes mä jyëjpkëjxnë ja primer siiglë, ja nety të tyuˈukmuky 66 liibrë. Pääty tyam, pënaty kyäjpxtëbë Biiblyë myëjjäˈäwëdëp ko tmëminyë kapitulo etsë bersikulo, diˈib pudëjkëdëp parë tpäättët ti nyijawëyandëp, extëm mä yajpääty diˈibë Pablo nyikäjpxëmbijt mä kanäägë neky diˈib jyaay.

Per waˈan mnayajtëyëty: “¿Pën ojts tpëjtaˈagyë kapitulo etsë bersikulo mä Biiblyë?”.

Duˈun yajmëdoyˈaty ko pën ojts dyajnaywyaˈkxyëtyë Biiblyë ets tpëjtakë kyapitulo, yëˈë tuˈugë teety diˈib Inglaterra, diˈib xyëˈäjt Stephen Langton. Ok, ja tyuuny arzobispo jap Canterbury ets ja ojts dyajnaywyaˈkxyëty mä siiglë 13, ko nety yaˈëxpëky mä unibersidad diˈib París.

Pënaty nyiˈëxpëjkëdëbë Biiblyë, të nety tˈijxmatstë kanäk pëky wiˈix mbäät dyajnaywyäˈkxëdë tuk pëkyaty o tuk kapitulaty parë pojënë yajpäädët. Okwinmay wiˈix kyaj ojts nyekytsyiptaˈaky tpäättët ti nyijawëyandëp mä tuˈugë kapitulo en lugäär tˈëxtäˈäytyët mä tukëˈëyë ja liibrë, extëm mä Isaías diˈib myëmiimpy 66 kapitulo.

Per jamˈäjtë jotmay ko duˈun ojts dyajnaywyäˈkxëdë, pes pënaty nyiˈëxpëjkëdëbë Biiblyë, kyaj tuknax ojts dyajnaywyäˈkxëdë. Extëm nˈokpëjtakëm, tuˈuk ojts dyajnaywyaˈkxyëtyë Evangelio de Marcos naa 50 kapitulo, kyaj 16 extëm tyam. Ja tiempë mä jyukyˈajtyë Langton jap París, tapë nety tsyëënëdë eskuelë ënäˈk diˈib tsoˈondëp kanäk paˈis, ets të tmëjäˈttë Biiblyë. Per ja maˈestrëtëjk ets ja eskuelë ënäˈk, ojts tsyiptakxëdë tpäättët tuknax ti nety nyimaytyaktëp, pes tëgatsyatyë nety ja Biiblyë tmëminyë kyapitulo.

 Päätyë Langton ëxˈäjp jatëgok tpëjtaktääy ja kapitulo mä Biiblyë. Tuˈugë liibrë jyënaˈany ko “jyantsy yˈoyˈijxtë pënaty ijty jääytyëp ets pënaty kyäjpxtë ets ko pojënë ojts wyaˈkxy nuˈunë yˈit lyugäärë Europa” (The Book—A History of the Bible) [Yëˈë liibrë, Diˈib nyimaytyakypyë Biiblyë]. Extëmë Langton ojts tpëjtaˈagyë kapitulo, duˈun tyam mayë Biiblyë myiny.

Ko nyajxy naa 300 jëmëjt, naa jaa mä kyujkwaˈkxyë siiglë 16, ta Robert Estienne tpëjtakyë bersikulo, tuˈugë jäˈäy diˈib mëj ijt Francia ets dyajkojˈyë liibrë. Yëˈë nety tsyejpy ets nimayë jäˈäy tkäjpxtëdë Biiblyë, ta tpëjkyë kuentë ko kyaj tsyiptäˈägäˈäny nyajtuˈunëm ko ak tuk nax myinët ja kapitulo ets ja bersikulo.

Estienne kyaj yëˈë tim jawyiin tmëwinmäˈänybyaty ets tpëjtäˈägëdë bersikulo. Pes të nety tëëyëp näägë judiyëtëjk tˈokpëjtakpëdë bersikulo mä ja Biblia hebrea (o Antiguo Testamento), per kyaj ojts tpëjtakëdë kyapitulo. Ets duˈun extëmë nety kyaj tuknax të dyajnaywyäˈkxëdë ja kapitulo, nanduˈunë nety kyaj tuknax të dyajnaywyäˈkxëdë ja bersikulo.

Estienne, yëˈë ojts dyajnaywyaˈkxyëtyë Nuevo Testamento (o Escrituras Griegas Cristianas) ets twijtsˈoˈoyëtyaay ja bersikulo, yëˈë nyiˈˈijxtut ja Biblia Hebrea. Mä jëmëjt 1553, ta dyajpëtsëëmy ja tim jawyiimbë Biiblyë kaˈpxy mä ayuk francés, duˈun ojts tpëjtaˈaky ja kapitulo etsë bersikulo extëm tyam myiny. Näägë jäˈäy diˈib nyiˈëxpëjkëdëbë Biiblyë jyënandë ko extëm ja bersikulo yajpëjtaky, duˈunxyëp extëm tuk pëkyaty dyajnaywyaˈkxyëty tijaty myaytyakypyë Biiblyë ets kyaj nyaywyitsyëty. Perë wiinkpë diˈib yajpëtsëëmdëbë Biiblyë netyë nanduˈun tpëjtaktë ja bersikulo.

Kyaj kyëxëˈëky tsyipëty nyaywyäˈkxëdët ja kapitulo mëdë bersikulo, per ko duˈun yajtuuny, yëˈë xytyuˈumoˈoyëm parë nbatëm tuˈugë bersikulo, duˈun extëm ko nyajmoˈoyëm tuˈugë “direksion” mä jäˈäy tsyëënë. Dios kyaj twinmäˈänymyooy ja jäˈäyëty mä dyajnaywyäˈkxëdët ja kapitulo etsë bersikulo, ets näˈäty mbäät nˈijxëm ko kyajxyëp ja ojts nyaywyaˈkxyëty. Per mëjwiin kajaa xypyudëjkëm parë pojënë nbatëm tuˈugë bersikulo diˈib kyaj njäˈäytyëgoyäˈänëm, duˈun extëm ko nˈajäˈäyëm mä liibrë o mä tuˈugë neky diˈib njamyatsäˈänëm.

Oy ko duˈunë Biiblyë ojts nyaywyaˈkxyëty, per diˈib mas jëjpˈam yëˈë njaygyujkëm ti Dios xytyukmëtmaytyäˈägäˈänëm mët yëˈëgyëjxmë Biiblyë. Oy ko xykyäjpxtäˈäyët ja maytyaˈaky diˈib myëmiimpy ets kyaj jeˈeyë xykyäjpxët tuk bersikulo. Pën mgajpxypy duˈun, ta niˈigyë xyjatët xyajtunët “ja Diosë jyaaybyajtën” ets myajjëmbitëdët wijy parë xypyäädët ja nitsokën (2 Timotee 3:15).