1. ¿Wiˈixxyëp njukyˈäjtëm koxyëp kyaj ti Biiblyë?

KOXYËP kyaj ti Biiblyë, kyajxyëp nmëdäjtëmë oybyë käjpxwijën diˈib xytyuˈumoˈoyëm tuˈuk tuˈugë xëëw. Nan kyajxyëp nnijäˈäwëm pënën Dios, wiˈix yˈixëtyë jukyˈäjtën, ti miin këdakp ets tijatyë Jyobaa të ttukmëdunyë naxwinyëdë jäˈäy.

2. ¿Ti tsojkëp nduˈunëm parë mëjwiin kajaa xypyudëjkëmë Diosë yˈAyuk?

² Per dyoskujuyëm ko kyaj duˈun nyajpatëm, pesë Jyobaa të xymyoˈoyëmë Biiblyë mä myinyë yˈayuk, ets të jyënaˈany ko winë xëëw winë tiempë yˈitäˈäny. Duˈun ojts jyënaˈanyë apostëlë Pedro ko tnikäjpxëmbijtyë Isaías 40:8 (käjpxë 1 Peedrʉ 1:24, 25). Tyäˈädë bersikulo, yëˈë myaytyakypy ti Dios të ttuknijawë naxwinyëdë jäˈäy, per nan mbäät yëˈë tmaytyaˈagyë Biiblyë. Ets pënaty tsyojktëbë Diosë yˈAyuk nyijäˈäwëdëp ko tsojkëp ngäjpxëm mä tuˈugë ayuk diˈib yajxon njaygyujkëm. Pääty nuˈunë tiempë të nyaxy, të jyaˈˈatyë jäˈäy diˈib pyëjtaktë jyot myëjääw parë tkäjpxnäjxtë Biiblyë ets ojts dyajwäˈkxtë oy yajnibëdëˈktë. Yëˈë nety tyunandëp diˈibë Dios tsyojkypy: niˈamukë jäˈäy nyitsoˈoktët ets “tjaygyukëdët diˈibë dën tëyˈäjtën” (1 Tim. 2:3, 4).

3. ¿Ti nnijawëyäˈänëm mä tyäˈädë artikulo? (Ixë dibujë mä tsyondaˈaky).

 ³ Mä tyäˈädë artikulo nˈixäˈänëm ko Biiblyë kyaj të jyëjptëgoy 1) oy të tyëgatsyë ayuk, 2) oyë gobiernëtëjk të tjayajtëkëdë wiink ayuk ets 3) oy të jyakuboky parë kyaj yajkäjpxnaxët. Ko tyäˈädë nnijäˈäwëm, yëˈë xypyudëkëyäˈänëm parë nyajtsobatëmë Biiblyë ets niˈigyë ntsojkëmë Jyobaa diˈib të dyajjäˈäyëty, pes të xymyoˈoyëm parë nnaytyukpudëjkëm (Miq. 4:2; Rom. 15:4).

4. 1) ¿Wiˈix jyatyë ayuk ko tiempë nyaxy? 2) ¿Ti xytyukˈijxëm ko Dios niˈamukë xytsyojkëm, ets wiˈix xyyajnayjäˈäwëm?

⁴ Ko tiempë nyaxy, ta tyëgatsyë ayuk. Waˈan näägë ayuk kyaj tyam duˈun nyekyyajkajpxy extëm ijty. Duˈun jyajtyë ayuk ebreo etsë grieegë, mä tyäˈädë ayuk yajjääy kajaa Biiblyë, per tyam kyaj duˈun nyekyyajkajpxy extëm mä tadë tiempë. Pääty, tsojkëp yajkäjpxnaxët parë niˈamukë tjaygyukëdët axtë pënaty jyäjttëbë ebreo etsë grieegë diˈib tyam yajkäjpxp. Ta jäˈäy diˈib winmääytyëp ko mas niˈigyë Biiblyë tjaygyukëdët pën jyäjttëbë ayuk ebreo etsë grieegë diˈib ijty yajkäjpxp, per waˈan kyaj nëgoo pyudëkëdët extëm wyinmaytyë. * Nmëjjäˈäwëm ko të yajkäjpxnaxyë Biiblyë naxy 3,200 ayuk, taa diˈib kaˈpxy ets taa diˈib jeˈeyë tuk pëky. Tyäˈädë yëˈë xytyukˈijxëm ko Jyobaa tsyojkypy ets nyaytyukpudëkëdët ja yˈAyuk “tëgekyë nax käjpn” ets “tëgekyë wiinkpë ayuk” (käjpxë Diˈibʉ Jatanʉp 14:6). Seguurë ko nmëwingonäˈänëm niˈigyë Jyobaa ko nnijäˈäwëm wiˈix niˈamukë xytsyojkëm (Apos. 10:34).

5. ¿Tiko nyajxy jëjpˈamë Biiblyë King James Version?

⁵ Extëm të nˈijxëm, tëgäjtspë ayuk ko tiempë nyaxy, axtë ja ayuk mä yajkäjpxnäjxyë Biiblyë. Mbäät yajjaygyujkë ko pyëtsëëmy, per ko tiempë nyäjxnë mbäät kyaj yajxon nyekyyajjaygyukë. Duˈun jyajty tuˈugë Biiblyë diˈib yajkäjpxnäjx inglés, diˈib xyëwˈäjtypy King James Version (Diˈib jyaayë Rey Jacobo). Tyäˈädë Biiblyë ja tim jawyiin pyëtsëëmy 1611 ets yëˈë diˈib mas yaˈixyˈäjt. Näägë ääw ayuk diˈib yajtuunë tyäˈädë Biiblyë, axtë yajtuuntsondaktë jäˈäy diˈib kyäjpxtëbë inglés. * Per mä tyäˈädë Biiblyë kyaj nëgoo myinyë Diosë xyëëw, Jyobaa. Extëm mäjaty myinyë Diosë xyëëw mä Escrituras Hebreas, jeˈeyë tpëjtaktë “LORD” (Wintsën), ak mayuskëlë. Ets ko ok yˈajaˈamë, nanduˈun tpëjtaktë mä näägë bersikulo diˈib mä Escrituras Griegas Cristianas, parë yaˈijxwëˈëmët ko nan jaxyëp mbäät nyijkxyë Diosë xyëëw mä Nuevo Testamento.

6. ¿Tiko mëjwiin kajaa nmëjjäˈäwëm ko pyëtsëëmyë Traducción del Nuevo Mundo?

⁶ Per ko të nyaxy kanäk mëgoˈpx jëmëjt, mayë ayuk diˈibë nety miimp mä King James Version kyaj nyekytyuuny. Nanduˈun jyajty mëdë wiinkpë Biiblyë diˈib yajkäjpxnäjx wiink ayuk, extëmë Casiodoro de Reina, diˈib pëtsëëm tim ogäˈän amxan mä jëmëjt 1569. Pääty mëjwiin kajaa nmëjjäˈäwëm ko pyëtsëëmyë Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras. Tyäˈädë Biiblyë yëˈë  yajtuumbyë ayuk extëm tyamë jäˈäy kyajpxy, ets ja kujk pyëtsëmy naxy 150 ayuk, taa diˈib kaˈpxy ets taa diˈib jeˈeyë tuk pëky. Pääty njënäˈänëm ko abëtsemy nyaxwinyëdë mbäät nimayë jäˈäy tkäjpxtë, ets extëm të yajjäˈäy, mbäät xyˈajäjt xyjotjäjtëm (Sal. 119:97). Per diˈib mas jëjpˈam, yëˈë ko mä tyäˈädë Biiblyë të yajpëjtaktäˈäyë Diosë xyëëw mäjaty myiny ko tim jawyiin yajjääy.

7. Mä nety tyëgoyˈaty ja tëgëk mëgoˈpx jëmëjt parë Kristë myinët, ¿tiko may ja judiyëtëjk kyaj yajxon tnekyjyaygyujkëdë ja ayuk ebreo?

⁷ Ko näˈäty tyëgatsyë gobiernë, ta nyaxkëdaˈaky diˈibë ayuk mbäädë jäˈäy tkäjpxtë. Per ¿ti Jyobaa të ttuny parë kyaj jyëjptëgoyëdë yˈAyuk? Min nˈokˈijxëm tuˈugë ijxpajtën. Ja tim jawyiimbë 39 liibrë diˈib miimp mä Biiblyë, yëˈë jyaaytyë judiyëtëjk, yëˈë diˈib tim jawyiin yajmooytyë “ja Diosë kyëˈëm ayuk” (Rom. 3:1, 2). Per mä tyëgoyˈaty ja tëgëk mëgoˈpx jëmëjt parë Kristë myinët, may ja judiyëtëjk kyaj nety tnekyjaygyukëdë ja ayuk ebreo. ¿Tiko? Yëˈko Alejandro Magno diˈibë nety anaˈamp Grecia, të nety dyajkajaajë yˈanaˈamdakn ko tjaˈabëjky kanäägë it lugäär (Dan. 8:5-7, 20, 21). Ets nimay ja jyaˈay yëˈë ojts tkäjpxnëdë grieegë axtë ja judiyëtëjk diˈibë nety tsënääytyëp mä yˈanaˈamdaknë Alejandro. Pääty ok ja judiyëtëjk kyaj yajxon tnekyjyaygyujkëdë ja Diosë jyaaybyajtën diˈib yajjääy ebreo. ¿Ti net yajtuun?

8. ¿Ti yajtijp Septuaginta?

⁸ Ja 250 jëmëjtë nety tyëgoyˈaty parë Jesus myaxuˈunkˈatët, ko yajkäjpxnäjxy mä ayuk grieegë ja tim jawyiimbë mëgoxkpë liibrë diˈib miimp mä Biiblyë. Ets kyum mëgoˈpx jëmëjt, yajkäjpxnäjxtääyë Escrituras Hebreas. Tyäˈädë Biiblyë ja ojts yajxëëwmoˈoy Septuaginta. Yëˈë diˈib tim jawyiin yajkäjpxnäjx mä ayuk grieegë.

9. 1) ¿Wiˈix jäˈäy pyudëjkëdë ja Septuaginta etsë wiinkpë Biiblyë diˈib yajkäjpxnäjx? 2) ¿Diˈibë tekstë mas mˈoymyëdoopy mä Escrituras Hebreas?

⁹ Ko pyëtsëëmy ja Septuaginta, ta tjaygyujkëdë Escrituras Hebreas pënaty kyäjpxtëbë grieegë. ¡Seguurë ko jantsy jotkujk nyayjäˈäwëdë ko tmëdoowdë o ko ojts tkäjpxtë Biiblyë mä yˈayuk! Ko tiempë nyajxy, ta yajkäjpxnäjxyë Biiblyë mä wiinkpë ayuk diˈib mayë jäˈäy kyäjpxtëp, extëm siríaco, gótico ets latín. Ko jäˈäy ojts tkäjpxtë mä yˈayuk ets tjaygyujkëdë, ta niˈigyë ttsojkënyëˈäjttë ja Diosë yˈAyuk. Ets seguurë ko jyäjttë tekstë diˈib mas yˈoymyëdoowdë duˈun extëm ëtsäjtëm tyam (käjpxë Salmo 119:162-165). * Extëm të nˈijxëm, Diosë yˈAyuk kyaj të jyëjptëgoy oyë ayuk të tyëgatsy diˈibë jäˈäy kyäjpxtëp.

10. Ja tiempë mä jyukyˈajtyë John Wyclef, ¿tiko kyaj nety nëgoo pën tmëdatyë Biiblyë?

¹⁰ Jäˈäy diˈib myëdäjttëbë kutujkën të tjayajtuˈuˈadukäˈändë Biiblyë parë kyaj oypyënëty tkäjpxët ets tmëdatët. Per pënatyë Diosë yˈAyuk tsyojktëp të tnitsiptundë parë niˈamukë jäˈäy tmëdatët.  Extëmë John Wyclef, diˈib jukyˈäjt naa 600 jëmëjtëp, yëˈë wyinmääy ko niˈamukëxyëp mbäädë jäˈäy tkäjpxtë Diosë yˈAyuk. Per mä tadë tiempë, kyaj nety nëgoo pën tmëdatyë Biiblyë jap Inglaterra. ¿Tiko? Myëduˈuk, yëˈko kyaj nety mbäät pën tjuy, pes këˈamë nety yajjääynyaxy ets jantsy tsooxë. Ets myëmajtsk, yëˈko nimayë jäˈäy kyaj nety tjattë letrë. Mäjatyë tsäjptëjk jayajkäjpxp ijtyë Biiblyë, per kyaj nëgoo pën tjaygyukë yëˈko ja Biiblyë ja ijty myiny latín, tuˈugë ayuk diˈibë nety kyaj pën tnekykyajpxy. Pääty, ¿ti Jyobaa tyuun parë jäˈäy tmëdattëdë Biiblyë mä kyëˈëm ayuk? (Prov. 2:1-5).

11. ¿Wiˈix wyimbëtsëëmy ko John Wyclef tkäjpxnäjxyë Biiblyë?

¹¹ Mä jëmëjt 1382, ta pyëtsëëmy tuˈugë Biiblyë inglés diˈib kyäjpxnäjxë John Wyclef mët pënaty pudëjkëdë. Ta netyë dyajtuuntsondaktë tyäˈädë Biiblyë pënaty panëjkxëdë, diˈib yajtijtë lolardos. Yëˈëjëty jyantsy tsyojktë Diosë yˈAyuk, tyukˈyoˈoytyaaytyë tekyˈam nuˈunë nyax kyäjpnë Inglaterra. Tyukwingugäjpxëdë jäˈäy ets myooytyë tuk pëky majtsk pëky diˈibë nety të tnijääytyuˈuttë këˈam. Tsobat kajaa diˈib tyuundë, pes ojts jatëgok nimay ttsojkënyëˈattë Diosë yˈAyuk.

12. ¿Wiˈix tˈijxtë ja teetytyëjk tijaty tyuunë Wyclef?

¹² Per ja teetytyëjk yˈaxëkˈijxtë Wyclef, ja Biiblyë diˈib yajpëtsëëm ets pënaty panëjkxë, pyajëdijttë ets nyoˈktääytyë ja Biiblyë nuˈun tpattë diˈibë netyë Wyclef të dyajpëtsëmy. Ets ko yˈoky, duˈun dyajnäjxtë extëm diˈib myëtsipˈäjtypyë tsäjptëjk. Ko tiempë nyajxy, ta ojts tnitäjtuˈuttë ets tnoˈktääytyë ja wyaay pyäjk, ta ojts tkuwëjëdë ja jyääm mä mëj nëë diˈib xyëwˈäjtypy Swift. Per kyaj mbäät tii ttuundë, pes duˈunyëmë jäˈäy tkäjpxäˈäny ets tjaygyukëyaˈanyë Biiblyë. Ko nyajxy kanäk mëgoˈpx jëmëjt, ta yajkäjpxnäjxyë Biiblyë ets ojts wyaˈkxy parë oytyim pënëty ttukˈoyˈatët, duˈun mä it lugäär diˈib Europa ets wiink it wiink naxwinyëdë.

13. 1) ¿Mä ti mbäät nˈijtëm seguurë? 2) ¿Ets tiko tyäˈädë dyajkëktëkë mëbëjkën?

¹³ Dios yëˈë yajjääyë Biiblyë mët yëˈëgyëjxmë yˈespiritë santë, per kyaj yëˈë tˈandijy ko nan yëˈë yajtuun parë  yajjääyë Biiblyë extëmë Septuaginta, ja diˈib jyaayë Wyclef etsë King James Version (Diˈib jyaayë Rey Jacobo). Per extëm yajnimaytyaˈaky wiˈix yajkäjpxnäjxy ets pyëtsëëmy, yëˈë xytyukˈijxëm ko Jyobaa yˈayuk winë xëëw yˈity duˈun extëm twandaky. Tyäˈädë yajkëktëjkëbë mëbëjkën ko tijatyë Jyobaa të twandaˈaky seguurë yˈadëwäˈäny (Jos. 23:14).

14. ¿Wiˈix xypyudëjkëm tijaty njäjtëm mä Biiblyë?

¹⁴ Ko nnijäˈäwëm wiˈixë Jyobaa të tkuwäˈänyë yˈAyuk, ta niˈigyë dyajkëktëkë mëbëjkën ets niˈigyë ntsojkëmë Jyobaa. * Pes nˈokpawinmäˈäyëmë tyäˈädë: ¿Tiko ojts xymyoˈoyëmë yˈAyuk ets jyënany ko winë xëëw yˈitäˈäny? Yëˈko xytsyojkëm ets xytyukniˈˈixëyäˈänëm parë ndukˈoyˈäjtëm (käjpxë Isaías 48:17, 18). * Pääty, ¿wiˈix mbäät nyajjëmbijtëm? Ko nmëmëdoˈowëm ets ntsojkëm (1 Fwank 4:19; 5:3).

15. ¿Ti nnijawëyäˈänëm mä jatuˈukpë artikulo?

¹⁵ Pën ntsojkëmë Dios yˈAyuk, ta mëjwiin kajaa nnaytyukpudëjkëm. Pääty, ¿ti mbäät nduˈunëm parë niˈigyë xypyudëjkëm? ¿Wiˈix mbäät nbudëjkëmë jäˈäy parë dyajtsobäättët? Ets pënaty tukniˈˈijxëdëp mä nduˈukmujkëm, ¿wiˈix tnijawëdët pën tyukwäˈkpajttëbë Diosë yˈAyuk ko tyukniˈˈixëdë? Yëˈë yaˈˈatsoowëmbitäämp mä jatuˈukpë artikulo.