1. ¿Ti Manóah tyuun ko tnijäˈäwë ja kyudëjk tpäädäˈäny tuˈugë yˈuˈunk?

MANÓAH mëdë kyudëjk duˈunë nety wyinmaytyë ko ninäˈä tkapäädäˈändë yˈuˈunk. Per tëgok, ta tuˈugë Jyobaa yˈanklës tˈanmääy ja Manóah kyudëjk ko tpäädäˈäny tuˈugë yˈuˈunk. ¡Kyaj nety duˈun ttimˈawixy! Ets jantsy jotkujk ojtsë Manóah nyayjawëty ko tyukˈawäˈänë ja kyudëjk. Per ta twinmääy ja tuunk diˈibë nety nyikëjxmˈatandëp. Pes mä tadë tiempë, mayë israelitëty axëëgë nety jyukyˈattë. ¿Wiˈixë nety mbäädë Manóah mëdë kyudëjk ttukniˈˈixëdë yˈuˈunk parë tmëdunëdë Jyobaa ets ttsokët? Manóah ta tˈanmääyë Jyobaa parë jatëgok tkaxët ja yˈanklës: “Tunë mayˈäjtën waˈan jatëgok tminy ja yetyëjk diˈib myëduumbyë Diosë tëyˈäjtënbë diˈib të xykyexy, parëts xytyukniˈˈixëdët tijatyëts mbäät ndundë mä ja mixyuˈunk diˈib maxuˈunkˈatäämp” (Jueces 13:1-8).

2. ¿Ti nyikëjxmˈäjttëbë tääk teety, ets ti pudëkëyanëdëp parë duˈun ttundët? (Ix nanduˈunë rekuäädrë “ Mˈuˈunk mˈënäˈk yëˈë diˈib mas jëjpˈam mbäät xyaˈëxpëky”.)

² Pën mijts jamë mˈuˈunk mˈënäˈk, seguurë ko mjaygyujkëp  wiˈixë Manóah nyayjäˈäwë. Pes nan mnikëjxmˈäjtypy parë mˈuˈunk mˈënäˈk xytyukniˈˈixët tmëdundëdë Jyobaa ets ttsoktët (Proverbios 1:8). ¿Wiˈix mbäät xytyukniˈˈixë? Ko mDiosˈawdattët tuk familyë sëmään sëmään. Yëˈë mbudëkëyanëp parë mˈuˈunk mˈënäˈk xytyukniˈˈixëdë Jyobaa etsë tijaty myaytyakypyë Biiblyë (käjpxë Deuteronomio 6:6-9). * Per ¿tijaty mbäät xyˈaktuny? Mä tyäˈädë artikulo yëˈë yajnimaytyäˈägäämbë Jesusë yˈijxpajtën. Pes oy yëˈë tkamëdäjtyë yˈuˈunk yˈënäˈk, mbäät mbudëkëty mä wiˈix tijaty ttukniˈˈijxë ja yˈëxpëjkpëty. Jesus tsyojk ja yˈëxpëjkpëty ets ijt yujy tudaˈaky. Nan jyaygyujkë wiˈix meerë nyayjäˈäwëdë parë mbäät tpudëjkë. Min nˈokˈijxëm wiˈix mbäät nbanëjkxëmë Jesus yˈijxpajtën.

3. ¿Wiˈixë Jesusë ttuknijäˈäwë ja yˈëxpëjkpëty ko tsyejpy?

³ Jesus xëmë ijty tˈanëëmë ja yˈëxpëjkpëty ko tsyejpy (käjpxë Fwank 15:9). Nan jyuˈtë kajaa tiempë parë mëët yajpattë (Markʉs 6:31, 32; Fwank 2:2; 21:12, 13). Jesus kyaj jeˈeyë tijaty ttukniˈˈijxë ja yˈëxpëjkpëty, nanduˈunën mëët nyaymyaayëdë. Pääty ja yˈëxpëjkpëty yˈijttë seguurë ko tsojkëdëp. ¿Wiˈix mijts mbäät xypyanëjkxë Jesusë yˈijxpajtën?

4. ¿Wiˈix mbäät xytyukˈixyë mˈuˈunk mˈënäˈk ko mtsejpy? (Ixë dibujë mä tsyondaˈaky.)

⁴ Anëëmë ja mˈuˈunk mˈënäˈk ko mtsejpy ets tukˈix ko mmëjpëjtakypy (Proverbios 4:3; Titʉ 2:4). Samuel diˈib tsënaapy Australia, jyënaˈany: “Kojëts nmutskˈäjty xëmëts ijtyë ndeety ux ux xytyukwingugäjpxë liibrë Maytyaˈaky diˈib miimp mä Biiblyë, tˈatsoowëmbity tijatyëts nyajtëëpy, xymyënaambëts ets xyˈaktsuˈkxpëts kojëts nmäˈäjanë. Ok, duˈunyëts ojts nwëˈëmë kojëts nnijäˈäwë  ko ja ndeetyëts kyaj nety të yeeky të pyety mä tuˈugë familyë diˈib naymyënaanëdëp o naytsyuˈkxëdëp. Perë ndeetyëts të nety ttunyë mëjää parëts xytyukˈixy ko mëkëts xytsyeky. Ko duˈun ttuuny, tajëts xëmë nnayjäˈäwë jotkujk ets kyajts ti ntsëˈk njäˈäwë, ets jantsy oyëts mëët naymyaaybyëjkë.” Nanduˈun mijts, pën mˈanmaapy xëmë mˈuˈunk mˈënäˈk ko mtsejpy, ta nyayjawëyäˈänëdë extëmë Samuel. Pääty, tsuˈkx, mmats mmënan ets juudë tiempë parë mëët mgäjpx mmaytyäˈägët, mgay mˈuugët ets mˈëyëˈëk mguyatët.

5, 6. 1) ¿Ti tyuunë Jesus mët ko ttsejky ja yˈëxpëjkpëty? 2) ¿Wiˈix mbäädë tääk teety tjëjwijtsëmbittë yˈuˈunk yˈënäˈk?

⁵ Jesus jyënany: “Nˈoodëpts es njëjwijtsëmbijttëpts nidëgekyë diˈibëts ntsejpy” (Diˈibʉ Jatanʉp 3:19). * Jesus yˈijx ko ja yˈëxpëjkpëty myëdäjttëbë nety tuˈugë jotmay, pes xëmë ijty dyajtsiptäˈäktë pën diˈib mas jëjpˈam ijtp. Pääty, jantsy kanäkˈok ttukjaygyujkëdë maˈkxtujkën myëët. Per xëmë tjëjwijtsëmbijttë tsuj yajxon ets yˈëxtääyë winmäˈäny mää ets näˈä tjëjwijtsëmbittët (Markʉs 9:33-37).

⁶ Kom mijts mtsejpyë mˈuˈunk mˈënäˈk, pääty xyjëjpwijtsëmbity. Ets ko ti ttuundëgoytyë, mbäät näˈäty tjaygyukëdë mët yëˈëyë ko xytyukmëtmaytyäˈägët tiko kyaj yˈoyëty diˈib të ttundë. Per pën kyaj tjaygyukëdë, ¿ti mbäät xytyuny? (Proverbios 22:15). Tun extëmë Jesus ttuuny. Tuˈumoˈoy xëmë, ëwij käjpxwij ets jëjwijtsëmbit maˈkxtujkën myëët. Winmay näˈä ets mää mbäät xyjëjpwijtsëmbity tsuj yajxon. Elaine tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm diˈib Sudáfrica tnimaytyaˈaky wiˈix ijtyë tyääk tyeety jyëjwijtsëmbitëdë, jyënaˈany ko jawyiin ijty tyukmëtmaytyäˈägëdë tijaty tyunëp. Extëm nˈokpëjtakëm, yˈanëˈëmxëdë ko pën kyaj myëdoy, ta yajtukumëdowäˈäny. Ets kyuytyuundëp ja yˈayuk. Elaine jyënaˈany: “Xëmëts ijty xytyukmëtmaytyäˈäktë tikots xytyukkumëdowdë ets ninäˈäjëts xykyajëjwijtsëmbijttë mä të jyantsy jyotˈambëktë”.

7, 8. 1) ¿Ti jyäjttë ja Jesusë yˈëxpëjkpëty ko tmëdoowdë wiˈix nyuˈkxtaky? 2) Ko mnuˈkxtaˈaky mëdë mˈuˈunk mˈënäˈk, ¿wiˈix mbäät xytyukniˈˈixë parë tmëbëktëdë Jyobaa?

⁷ Ko netyë Jesus yajmatsanë ets yˈooganë, ta nyuˈkxtaky: “[Tatë], mij mbäät oytyiity xytyuny. Pën mbäät, këdiibëts nˈuugët yëˈë täˈämbë. Per kyaj dyëˈënëty extëmts ëj ntseky, waˈan dëˈën extëm mij xytsyeky” (Markʉs 14:36). * ¿Ti ja Jesusë yˈëxpëjkpëty jyäjttë ko tmëdoowdë duˈunë Jesus nyuˈkxtaˈaky? Seguurë ko pudëjkëdë ja Jesusë yˈijxpajtën, pes oyë nety jyawäˈätsjäˈäyëty yˈamdoowë Tyeetyë naybyudëkë. Tukniˈˈijxëdë ko yëˈëjëty nan tsojkëp yˈittët yujy tudaˈaky ets tˈamdowdëdë Jyobaa nyaybyudëkë.

 ⁸ Ko mnuˈkxtäˈägët mëdë mˈuˈunk mˈënäˈk mbäät kajaa tijaty xytyukniˈˈixë. Per ko mnuˈkxtäˈägët yëˈë duˈun parë tmëbëktëdë Jyobaa extëm mijts xymyëbëky, kyaj jeˈeyë parë tijaty xytyukniˈˈixët. ¿Wiˈix? Ko kyaj jeˈeyë xynyinuˈkxtäägëdët, nanduˈun mijts mnaynyinuˈkxtäägëdët. Ana, tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm diˈib Brasil, tnimaytyaˈaky ko xëmë ijtyë tyääk tyeety tˈamdowdë Diosë naybyudëkë ko tmëdattë amay jotmay. Extëm ko ja nyanwelë tyatwelë pyäˈämbajttë, ojtsë Jyobaa tˈamdowdë jot mëjää etsë wijyˈäjtënë wiˈix tijaty ttundët. Ets xëmë ojts dyajwëˈëmdë ja yˈamay jyotmay Dios kyëˈëjoty, axtë diˈib mëjwiin kajaa. Tyäˈädë yëˈë Ana pudëjkë parë nanduˈun tmëbëkëdë Jyobaa. Mijts nan mbäät duˈun xytyuny ko mnuˈkxtäˈägët mëdë mˈuˈunk mˈënäˈk. Extëm nˈokpëjtakëm, amdowë Jyobaa jotmëkˈäjtën parë xytyukmëtmaytyäˈägëdë Diosë yˈayuk tuˈugë mëdëjkpäˈä, o parë mwintsën xyˈamdowëdë permisë ko mnëjkxäˈänët asamblee. Ko ja mˈuˈunk mˈënäˈk tmëdowdët wiˈix mijts xymyëbëkyë Jyobaa, ta nanduˈun nëjkx tmëbëktë.

9. 1) ¿Wiˈixë Jesus ojts ttukniˈˈixë ja yˈëxpëjkpëty parë yˈittët yujy tudaˈaky ets tijaty ttukmëdundëdë wiinkpë? 2) Pën mijts mˈijtp yujy tudaˈaky ets mjuˈtypyë tiempë parë xypyudëkë wiinkpë, ¿ti nanduˈun tyunandëp ja mˈuˈunk mˈënäˈk?

⁹ Jesus kyaj jeˈeyë ojts tˈanëëmë ja yˈëxpëjkpëty ets yˈittët yujy tudaˈaky, tyukniˈˈijxë mët ja yˈijxpajtën (käjpxë Lukʉs 22:27). Duˈun ja yˈëxpëjkpëty tjäjttë ko tsojkëp nyayoxëdët mä Jyobaa tyuunk ets tpudëkëdët ja wiinkpë. Miitsëty nan mbäädë mˈuˈunk mˈënäˈk tijaty xytyukniˈˈixëdë mëdë mˈijxpajtën. Debbie diˈib jam nimajtskë yˈënäˈkuˈunk jyënaˈany: “Yëˈë nmëmëjjäˈäyëts kajaa ijty tiempë  tjantsy yajtuny ko tpudëkë nmëguˈukˈäjtëm, per ninäˈäjëts nganayjäˈäwë ko tëjëts xyjaˈaytyëgooynyëdë. Nnijäˈäwëbëtsë nety ko xypyudëkëyandëbëts kojëts nyajtëgoyˈattët” (1 Timotee 3:4, 5). ¿Wiˈix ja yˈuˈunk yˈënäˈk pyudëjkëdë yˈijxpajtën? Pranas, ja myëmëjjäˈäyë Debbie, jyënaˈany ko ja yˈënäˈkuˈunk ak ajiiky amëguˈuk ets ak oy nyaymyënëjkxëdë mët niˈamukë nmëguˈukˈäjtëm. Ets nan nayˈawäˈänëdë tyundët mä asamblee. Tyam niˈamukë tyundë tuk familyë prekursoor regulaar. Pääty, pën mijts mˈijtp yujy tudaˈaky ets pën mjuˈtypyë tiempë parë xypyudëkë wiinkpë, ta nanduˈun ja mˈuˈunk mˈënäˈk tpanëjkxäˈändë mˈijxpajtën.

10. ¿Ti Jesus tyuun ko yˈëxtääyëdë jäˈäy jam Galilea?

¹⁰ Jesus wäˈäts jäˈäy yˈijty ets mbäädë nety tnijawë tijatyë jäˈäy wyinmääytyëp (Fwank 2:25). Pääty kyaj jeˈeyë tˈijxy tijatyë jäˈäy tyuundëp, nan jyaygyujkë tiko duˈun ttundë. Extëm tëgok, ojtsë jäˈäy yˈëxtäˈäyëdë jam Galilea (Fwank 6:22-24). Per yëˈë nyijäˈäwëbë nety ko pääty yˈëxtäˈäyëdë mët ko kyayäˈän yˈuugäˈändë ets kyaj mët ko tmëdoowˈitäˈändë tijaty myaytyakypy. Pääty maˈkxtujkën myëët tpudëjkëdë ets tsuj yajxon ttukjaygyujkëdë ti mbäät ttundë parë wyinmääytyëgatstët (käjpxë Fwank 6:25-27).

11. 1) ¿Wiˈix mbäät xynyijawë pën ja mˈuˈunk mˈënäˈk tyukxondaktëp ko nyëjkxtë käjpxwäˈkxpë? 2) ¿Ti mbäät xytyuny parë ttsojkënyëˈattët ko mëët mnëjkxët käjpxwäˈkxpë?

¹¹ Per mijts kyaj mwäˈätsjäˈäyëty ets kyaj mbäät xynyijawë tijatyë mˈuˈunk mˈënäˈk wyinmääytyëp. Per mbäät xytyunyë mëjää parë xyjaygyukët tiko duˈun tijaty ttundë. Extëm nˈokpëjtakëm, seguurë ko mˈuˈunk mˈënäˈk nëjkxtëp käjpxwäˈkxpë mët mijts. Per nayajtëwëdë: “¿Tiko nyëjkxtë käjpxwäˈkxpë? ¿Yëˈëdaa ko jyantsy tsyojkënyëˈäjttëp? ¿O yëˈëdaa ko näˈäganäˈäty mduˈuboˈkxtë parë ti xyjëˈxnax xypyëjknaxtë?”. Pën mbëjkypyë kuentë ko ja mˈuˈunk mˈënäˈk kyaj ttukxondäˈäktë, winmay tijaty mbäät xytyuktuny, extëm kyugäjpxëdët mä ja jäˈäyë tyëjk, tkëyakët tuˈugë trataadë o tkäjpxët tuˈugë tekstë, net niˈigyë ttukxondäˈäktët ko mëët mnëjkxtët käjpxwäˈkxpë.

12. 1) ¿Ti Jesus tyukmëtmaytyak ja yˈëxpëjkpëty? 2) ¿Tiko nety dyajtëgoyˈattë etsë Jesus duˈun tyukmëtmaytyäˈägëdët?

¹² ¿Wiˈix ja tuk pëkyë Jesus tpudëjkë ja yˈëxpëjkpëty? Yëˈë nyijäˈäwëbë nety ko tuˈugë jäˈäy ogäˈän tyëgoy, mbäät ok mëjwiin kajaa pyokytyuny. Pääty tˈanmääy ja yˈëxpëjkpëty ets nyaygyuentˈatëdët. Extëm nˈokpëjtakëm, ja yˈëxpëjkpëty nyijäˈäwëdëbë nety ko kyaj yˈoyëty ets tuˈugë kasäädë jäˈäy tsyëënët mëdë wiinkpë. Perë Jesus, ta tyukmëtmaytyakëdë wiˈix tuˈugë jäˈäy mbäät duˈun pyokytyuny, jyënany: “Oytyim pënëty diˈibë yˈatsejpy tuˈugë toxytyëjk es tmëdëgoyaˈany, nyapatypy extëm mëët të tyëgoy, oy jeˈeyë të jyënaˈany jyodoty wyinmäˈänyoty”. Ta net tmooytyë tyäˈädë käjpxwijën: “Pën mˈagäˈäny wiin myajpekytyuunëp, juut es naskäˈätsë jagam” (Matewʉ 5:27-29). ¿Tiko nety dyajtëgoyˈattë etsë Jesus tyukmëtmaytyäˈägëdët? Yëˈko mä tadë tiempë axëëgë netyë jäˈäy dyajnëjkxtë jyukyˈäjtën ets yˈijxtëp mä jäˈäy yaˈixypyëtsëmdë, mä kyëxëˈëktë niwäˈäts ëxwäˈäts ets dyajtundë ää ayukë tsäätsy mäˈtpë. Komë Jesus mëk ttsejky ja yˈëxpëjkpëty, pääty tˈanmääy ets tmëjagamgaˈaktët tukëˈëyë diˈib mbäät yajpokytyunëdë.

13, 14. ¿Wiˈix mbäät xypyudëkë mˈuˈunk mˈënäˈk parë kyaj tˈixtët o tmëdowdët diˈib axëëk?

¹³ Jëjpˈam ets xykyuwäˈänëdë mˈuˈunk mˈënäˈk  parë kyaj ti ttundët diˈibë Jyobaa yˈaxëkˈijxypy. Jotmaymyëët njënäˈänëm ko tyam mbäät axtë ënäˈkuˈunk tˈixtë pornografía ets mä jäˈäy jantsy axëëk yˈadëˈëtstë. ¿Wiˈix mbäädë mˈuˈunk mˈënäˈk xykyuwäˈäny? Oy ko xyˈanëëmët ko kyaj yˈoyëty tˈixtëdë pornografía, per ta ja tuk pëky diˈib mbäät xytyuny. Mbäät mnayajtëyëty: “¿Nyijäˈäwëbëtsë nˈuˈunk nˈënäˈk tiko kyujotmayëty tˈixtëdë pornografía? ¿Tidaa ko tˈixäˈänët? ¿Mbäädëts xytyukmëtmaytyäˈäktët oytyim tiijëty, axtë pën tuktëjkëdëbë tsojkën parë tˈixäˈändë pornografía?”. Oyë mˈuˈunk mˈënäˈk myutsknëmëty, mbäät xyˈanëëmë: “Ko näˈä mä Internet pyëtsëmëdë jäˈäy niwäˈäts ëxwäˈäts ets xyˈixäˈänët, tukˈawäˈänëgëts. Kyaj mtsëˈëgët ets kyaj may mdäjët, nbudëkëyaampy”.

¹⁴ Nan winmay yajxon ti ijxpajtënë ja mˈuˈunk mˈënäˈk mmoˈoyaampy ko xywyinˈixët tijaty mdukxondäˈägaampy. Pranas diˈib të yˈokˈyajmaytyakpë, jyënaˈany: “Mijts mbäädë mˈuˈunk mˈënäˈk xyjantsy tyukmëtmaytyaˈaky tijaty, per yëˈë tyunandëp tijaty mduumpy”. Pën yëˈë xëmë mwinˈijxypyë ëy yaˈaxy, pelikula etsë liibrë diˈib kyaj tmëminyë axëkˈäjtën, nan yëˈë ja mˈuˈunk mˈënäˈk wyinˈixandëp (Romanʉs 2:21-24).

15, 16. 1) ¿Tiko mbäät mˈity seguurë ko Jyobaa mbudëkëyanëp parë mˈuˈunk mˈënäˈk oy xyajˈyaagët? 2) ¿Ti nˈixäˈänëm mä jatuˈukpë artikulo?

¹⁵ ¿Ti Jyobaa tyuun ko Manóah yˈamdoowë naybyudëkë parë dyajˈyaagët ja yˈuˈunk? Jueces 13:9 jyënaˈany: “Net ja Dios diˈib tëyˈäjtën tmëdooy ja Manóah yˈayuk”. Pääty, mijts mbäät mˈity seguurë ko Jyobaa nan myëdoowˈitaambyë mnuˈkxtakën ets mbudëkëyanëp parë oy xyajˈyaak xyajpatëdë mˈuˈunk mˈënäˈk. Ets nan mbudëkëyanëp parë xytsyokët, mˈitët yujy tudaˈaky, ets xyjaygyukët wiˈix nyayjawëdë.

¹⁶ Perë Jyobaa kyaj jeˈeyë mbudëkëyaˈanyëty mä tyamë mˈuˈunk mˈënäˈk myutskˈaty, nanduˈunën mbudëkëyaˈanyëty ko nety yaˈkpëtsëmdë. Pääty, mä jatuˈukpë artikulo yëˈë nˈixäˈänëm wiˈix mbäät xypyanëjkxë Jesusë yˈijxpajtënë ko xytyukˈixëdë mˈuˈunk mˈënäˈk diˈib yaˈkpëtsëëmdëp ko mtsejpy, ko mˈijtp yujy tudaˈaky ets ko mjaygyujkëp wiˈix nyayjawëdë. Net mbäät xytyukniˈˈixëdë tmëdundëdë Jyobaa.