1-3. 1) ¿Wiˈix nnijäˈäwëm ko extëmë Jyobaa xymyëgäjpxëm ninuˈun ngamëbatëm? 2) ¿Ti nˈixäˈänëm mä tyäˈädë artikulo?

¿TIKO Jyobaa ojts dyajkojˈyë anklëstëjk etsë naxwinyëdë jäˈäy? Yëˈko tsyejpyë nety parë nanduˈun ttukxondäˈäktëdë jukyˈäjtën (Salmo 36:9; 1 Timotee 1:11). Jyobaa yëˈë tim jawyiin yajkojë Jesus, etsë apostëlë Juan ja ojts ttijˈyë Jesus ja “Ayuk” (Fwank 1:1; Diˈibʉ Jatanʉp 3:14). Jyobaa käjpx maytyak mëdë Jesus ets tyukmëtmaytyak ti wyinmaapy ets wiˈix nyayjawëty (Fwank 1:14, 17; Kolosʉ 1:15). Apostëlë Pablo nanduˈun jyënany ko anklëstëjk käjpx maytyaktëp ets ko myëdäjttëp tuˈugë “yˈayuk”. Per tim tëgatsyë yˈayukëty mëdë naxwinyëdë jäˈäy (1 Korintʉ 13:1).

² Jyobaa wäˈäts tˈixyˈaty miyonkˈamë anklës etsë naxwinyëdë jäˈäy diˈib të dyajkojy. Ets mbäät tmëdoowˈity wiˈix yˈanëˈëmxëty miyonkˈamë jäˈäy ko myëgajpxyëty. Nan jyaygyujkëp, oy diˈibë ayuk nmëgäjpxëm. Ets mientrës tmëdoowˈity wiˈix nˈanmäˈäyëm, mbäät mëët kyajpxy myaytyaˈagyë yˈanklëstëjk ets tnëˈëmoˈoy ttuˈumoˈoy. Dios mbäät duˈun ttuny mët ko extëm kyajpxy myaytyaˈaky ets extëm wyinmay ninuˈun  tkamëbääty extëm ëtsäjtëm nwinmäˈäyëm (käjpxë Isaías 55:8, 9). * Pääty ko xymyëtmaytyakëm, duˈun xymyëgäjpxëm extëm mbäät pojënë njaygyujkëm.

³ Mä tyäˈädë artikulo nˈixäˈänëm ko Jyobaa xëmë xymyëgäjpxëm extëm mbäät pojënë njaygyujkëm. Nan nˈixäˈänëm ko ja yˈAyuk ojts dyajjäˈäyëty extëmë nety ja jäˈäy kyäjpxtë.

4. 1) ¿Mä diˈibë ayukë Jyobaa ojts tmëgajpxyë Moisés, Samuel etsë David? 2) ¿Tijatyë Biiblyë myaytyakypy?

⁴ Ko Jyobaa ijty tmëgajpxyë Adán mä ja lugäärë tsujpë, waˈan ojts tmëgajpxy mä ayuk ebreo, diˈib ok ja jäˈäy kyäjpxtë. Ok, ta ojts tmëgajpxyë Moisés, Samuel etsë David mä tyäˈädë ayuk. Yëˈëjëty ojts dyajwëˈëmdë jääybyety ja Diosë wyinmäˈäny, oy tjääytyë mä ja ayuk diˈibë nety kyäjpxtëp ets oy këˈëm tˈijxtë wiˈix tmäˈkxäˈändë. Nan ojts dyajwëˈëmdë jääybyety wiˈix meerë Jyobaa yˈanmääyëdë ets nan kyujäˈäyëdë wiˈix yˈijty mët ja kyäjpn. Pääty mä Biiblyë tap yajnimaytyaˈagyë Dios mëduumbë diˈib yaˈijxëdë mëbëjkën ets tsyojktë Dios, ets nan yajnimaytyakp mäjaty tyëgooytyë ets ko nääk myastuttë Dios. Tukëˈëyë diˈib jap yajkujäˈäyë yëˈë parë xypyudëjkëm (Romanʉs 15:4).

5. ¿Tiko Jyobaa kyaj ojts xëmë tmëgajpxyë naxwinyëdë jäˈäy mä ayuk ebreo?

⁵ Jyobaa kyaj ojts xëmë tmëgajpxyë naxwinyëdë jäˈäy mä ayuk ebreo. Extëm ja tiempë mä ja israelitë yˈawäˈätspëtsëëmdë Babilonia, nääk yëˈë nety yˈayukˈäjttëbë arameo. Pääty, waˈanë Jyobaa mä tyäˈädë ayuk ttukujäˈäyë Daniel, Jeremías etsë Esdras tuk pëky majtsk pëky diˈib miimp mä Biiblyë (ixë notë mä Esdras 4:8 etsë 7:12, Jeremías 10:11 etsë Daniel 2:4).

6. ¿Tiko Escrituras Hebreas yajkäjpxnäjxy mä ayuk grieegë?

⁶ Ko tiempë nyajxy, ta Alejandro Magno, tuˈugë rey diˈib Grecia tjaˈabëjky kanäägë paˈis. Pääty mä kanäägë it lugäär ak yëˈë jäˈäy ojts tkäjpxnëdë grieegë. Ets nimay ja israelitëty nan ojts tjäjnëdë tyäˈädë ayuk. Pääty axtë ojts tkäjpxnaxtë mä ayuk grieegë ja Diosë jyaaybyajtën diˈibë nety të yajjäˈäy mä ayuk ebreo. Ja Escrituras Hebreas diˈib kyäjpxnäjxtë mä ayuk grieegë, ja txëˈaty Septuaginta. Yëˈë tim jawyiinë Biiblyë diˈib yajkäjpxnäjx, ets diˈib mëj ijtp. Ëxpëkyjyaˈay jyënäˈändë ko ja 72 jäˈäy tkäjpxnäjxtë. * Nääk  duˈun ojts tkäjpxnaxtë extëm tuˈuk tuˈuk ja ayuk myiny. Per oy duˈun yajkäjpxnäjxy, ja israelitëty duˈun tˈijxtë ja Septuaginta extëmë Diosë yˈAyuk.

7. ¿Diˈibë ayuk kyäjpxë Jesus parë ojts ttukniˈˈixë ja yˈëxpëjkpëty?

⁷ Ko Jesus jyukyˈajty yä Naxwiiny, waˈan yëˈë ojts tkajpxyë ebreo (Fwank 19:20; 20:16; Apostʉlʉty 26:14). Waˈan nanduˈun ojts dyajtuny tuˈuk majtskë ayuk diˈib arameo, diˈibë jäˈäy kyäjpxtë mä tadë tiempë. Per nan jyajtypyë nety ja ayuk ebreo diˈib kyäjpxë Moisés ets ja kugajpxyëty, mët ko ja israelitëty sëmään sëmään ijty tkäjpxtë ja Diosë jyaaybyajtën mä tyuˈukmuktë (Lukʉs 4:17-19; 24:44, 45; Apostʉlʉty 15:21). Ets mä tadë tiempë, nan kyäjpxtëp ijtyë grieegë etsë latín, perë Biiblyë kyaj tnigajpxy pënë Jesus ojts tkajpxyë tyäˈädë ayuk.

8, 9. ¿Tiko näägë liibrë diˈib miimp mä Biiblyë yajjääy grieegë, ets ti tyäˈädë xytyukniˈˈijxëm mä Jyobaa?

⁸ Ja tim jawyiimbë Jesusë yˈëxpëjkpëty, yëˈë kyäjpxtë ebreo. Per ko Jesus ojts yˈoˈknë, ta nimayë jäˈäy myëbëjkëdë diˈib wiink ayuk käjpxtëp (käjpxë Apostʉlʉty 6:1). Ko tiempë nyajxy, ta nimayë Dios mëduumbë niˈigyë ojts dyajtuunëdë ja ayuk grieegë ets kyaj nyekydyuˈunëty ja ebreo. Ets kom nimayë netyë jäˈäy tkäjpxnëdë, pääty mä tyäˈädë ayuk yajjääyë Mateo, Marcos, Lucas etsë Juan. * Nan mä ayuk grieegë yajjääy ja neky diˈibë Pablo jyaay etsë wiinkpë liibrë diˈib mä Biiblyë.

⁹ Ko yajjääyë Escrituras Griegas ets tkujayëyandë diˈib yajmaytyakp mä Escrituras Hebreas, jap dyajpëtsëëmdë mä Septuaginta, pes të nety yajkäjpxnaxy grieegë. Per extëm ijty jap miny mä Septuaginta, naa tëgäjtsp wanaty mët extëmë nety myiny mä Escrituras Hebreas diˈib tim jawyiin yajjääy. Per oy dyuˈunëty, tyäˈädë ayuk diˈib kyäjpxnäjxtë naxwinyëdë jäˈäy tap tyam myiny mä Biiblyë. ¿Ti tyäˈädë xytyukniˈˈijxëm? Ko Jyobaa kyaj wyinmay ko niˈigyë yˈoyëty tuˈugë ayuk o tuˈugë lugäär (käjpxë Apostʉlʉty 10:34).

10. ¿Ti tyuumbyë Jyobaa parë xymyëgäjpxëm?

¹⁰ Të nˈijxëm ko Jyobaa duˈun tmëgajpxyë naxwinyëdë jäˈäy extëm ja ayuk diˈib kyäjpxtëp. Yëˈë kyaj xytyukˈaguanëˈäjtëm ets njäjtëm tuˈugë ayuk parë yëˈë nˈixyˈäjtëm ets nnijäˈäwëm tijaty wyandakypy (käjpxë Zacarías 8:23 * etsë Diˈibʉ Jatanʉp 7:9, 10). Nan të nˈijxëm ko Jyobaa yëˈë wyinmäˈänymyooy ja naxwinyëdë jäˈäy parë yajkujayët ja wyinmäˈäny, per nyasˈijxë parë këˈëm twinˈixtët diˈibë ayuk pyëjtäˈägandëp.

11. Oy jyaajëty kanäägë ayuk diˈib ngäjpxëm, ¿tiko kyaj yëˈë Jyobaa yajtuˈuˈadukyëty parë xymyëgäjpxëm?

¹¹ Jantsy kanäägë ayuk jyaajëty diˈib ngäjpxëm, per kyaj yëˈë Jyobaa yajtuˈuˈadukyëty parë xymyëgäjpxëm. ¿Tiko duˈun njënäˈänëm? Yëˈko mä Biiblyë yajkujäˈäyë tuˈuk majtskë ayuk extëmë nety ja Jesus kyajpxy (Matewʉ 27:46; Markʉs 5:41). Jyobaa yëˈë naytyuknipëjkë parë ja Jesus yˈää yˈayuk yajkujayët ets yajkäjpxnaxët mä ayuk grieegë, ets ok mä kanäägë ayuk. Ets mët ko ja israelitëty ets ja Jesusë yˈëxpëjkpëty xëmë tjääynyäjxtë ja Diosë yˈAyuk, ta kyaj yˈadëgooy. Ja maybyë kopyë yëˈë diˈibë net tuun parë yajkäjpxnäjxy mä kanäägë ayuk. Ko nyajxy naa 400 jëmëjt mä Jesus të yˈoˈknë, ta tuˈugë ëxpëkyjyaˈay diˈib xyëˈäjt Juan Crisóstomo jyënany ko tijatyë Jesus tukniˈˈijxë të nety yajkäjpxnaxy mä kanäägë ayuk, diˈib yajkäjpxp Siria, Egipto, India, Persia ets Etiopía.

12. ¿Wiˈixë jäˈäy të tjayajkutëgoyäˈändë Biiblyë?

¹² Nuˈun kujkë tiempë nyaxy të jäˈäy tjayajkutëgoyaˈanyë Biiblyë ets të tnibëdëˈëktë pënaty të tkäjpxnaxtë o të dyajwäˈkxtë. Extëm nˈokpëjtakëm, ko nyajxy 300 jëmëjt mä Kristë myiiny, ta tuˈugë emperadoor diˈib xyëˈäjt Diocleciano ojts tniˈanaˈamë parë yajninoˈktäˈäyëdë Biiblyë. Ko nyajxy naa 1,200 jëmëjt, ta tuˈugë jäˈäy diˈib xyëˈäjt William Tyndale tkäjpxnäjxtsondakyë Biiblyë inglés. Ets jyënany ko pënë Dios akmooyëp niˈigyë ja xëë jukyˈäjtën, nëjkxëp näˈä mas oy tjaygyukë Biiblyë tuˈugë kamduumbë ets kyaj dyuˈunëty tuˈugë teety. Ko ja teetytyëjk tnibëdëˈktë Tyndale, ta kyeky Inglaterra ets ojts nyijkxy wiink paˈis parë jap tkäjpxnäjxtääyë Biiblyë ets ogäˈän dyajpëtsëëmy. Ko ja tiempë nyajxy, ta ja jäˈäy yaˈoˈkë ets yajnitooyë. May ja Biiblyë yajninoˈky diˈib kyäjpxnäjx, per ojts wyeˈemy tuˈuk majtsk, diˈib okë jäˈäy yajtuundë parë ojts tkäjpxnaxtë inglés, tuˈugë Biiblyë diˈib xyëˈäjtypy King James Version (Versión del Rey Jacobo) (käjpxë 2 Timotee 2:9).

13. ¿Wiˈix jyënäˈändë ëxpëkyjyaˈay ko yajxon të tˈijxkijpxyëdë milˈamë kopyë mä tëëyëp yajnijääytyutyë Biiblyë?

¹³ Tëëyëp ojtsë jäˈäy tnijääytyuˈuttë Biiblyë. Ets mä näägë tyäˈädë kopyë, tap muumë tëgoˈoyën ets mä wanaty tyëgatsy. Mayë ëxpëkyjyaˈay të yajxon tˈijxkijpxyëdë milˈamë tyäˈädë kopyë ets diˈibaty tëëyëp yajkäjpxnäjx. ¿Ets wiˈix jyënäˈändë? Ko jeˈeyë tyëgatsy mä tuˈuk majtskë bersikulo, per jeˈeyë jantsy wanaty, pes yëˈëyëm yajjaygyujkëp  ti myaytyäˈägaambyë Biiblyë. Pääty, pënaty yˈëxpëjktëbë Biiblyë ijttëp seguurë ko jantsy yëˈë Diosë yˈAyuk (Isaías 40:8).

14. ¿Näk ayuk tyam mbäädë Biiblyë yajkajpxy?

¹⁴ Oyë jäˈäy të tjayajkutëgoyäˈändë Biiblyë, tyam mbäät yajkajpxy mä 2,800 ayuk naxy. Nituˈuknëm duˈunë liibrë kyayajkäjpxnaxy kanäk ayuk extëmë Biiblyë. Ets oy mayë jäˈäy kyaj tmëbëktë Dios, Biiblyë yëˈë diˈib mas niˈigyë wäˈkxp nuˈun kujkë tiempë nyaxy. Taa näägë Biiblyë diˈib naa tsip yajjaygyukët o kyaj duˈun meerë jyënaˈany extëm ja tim jawyiimbë diˈib yajjääy. Perë maybyë Biiblyë, myaytyakypy ja jotkujkˈäjtën diˈib miin këdakp ets ja jukyˈäjtën diˈib itäämp winë xëë winë tiempë.

15. 1) ¿Wiˈixë ëxpëjkpajn pyëtsëëmy mä jëmëjt 1919? 2) ¿Tiko jawyiin pyëtsëmyë ëxpëjkpajn inglés?

¹⁵ Mä jëmëjt 1919, tuk grupë nmëguˈukˈäjtëm diˈib yˈëxpëjktëbë Biiblyë ojts yajnikäjpxpattë extëm tuumbë “diˈibë kuwijy es tyiimpy ti wyintsën tsyejpy” (Matewʉ 24:45). Mä tadë tiempë, tyäˈädë tuumbë diˈib kuwijy, jeˈeyë dyajpëtsëëmyë ëxpëjkpajn inglés parë tnëˈëmooy ttuˈumooyë Diosë kyäjpn. Per tyam, jaa pyëtsëmyë ëxpëjkpajn, naxy 700 ayuk. Ets duˈun extëm tëëyëp, yëˈë mayë jäˈäy kyäjpxtë ayuk grieegë, tyam yëˈë may kyäjpxtëbë inglés, duˈun mä tyundë ets mä eskuelë. Ets yëˈë diˈib niˈigyë yaˈixyˈäjtp abëtsemy nyaxwinyëdë. Päätyë ëxpëjkpajn jawyiin pyëtsëmy inglés, ets ok, ta yajkäjpxnaxy kanäk ayuk.

16, 17. 1) ¿Ti netyë Diosë kyäjpn yajtëgoyˈajtypy? 2) ¿Ets tii yajtuun parë yajmooytyë? 3) ¿Ti diˈibë netyë nmëguˈukˈäjtëmë Knorr tsyojkënyëˈajtypy?

¹⁶ Yëˈë ëxpëjkpajn diˈib yajtuumbyë Diosë kyäjpn, yëˈë tyukwäˈkpejtypyë Biiblyë. Ets tuˈugë Biiblyë diˈib niˈigyë yajtuundë naa 60 jëmëjtëp, yëˈë King James Version (Versión del Rey Jacobo). Perë tyäˈädë Biiblyë jaa pyëtsëëmy mä jëmëjt 1611, pääty tsip yajjaygyukë ets yëˈë yajtuumbyë ayuk diˈib tëëyëp. Ja nekyxyaatsy mä tëëyëp yajnijääytyutyë Biiblyë, kanäk milˈok tmëminyë Diosë xyëë, perë tyäˈädë Biiblyë jeˈeyë waanë tmëminy. Nan tap kanäk pëky myiny mä kyaj oy yajkäjpxnäjxy ets myëmiimbyë bersikulo diˈib kyaj myiny mä ja nekyxyaatsy diˈib tëëyëp yajjääy. Etsë wiinkpë Biiblyë diˈib inglés, nan yëˈë duˈumbë tëgoˈoyën myëmiimpy.

¹⁷ Tyäˈädë yëˈë xytyukˈijxëm ko jëjpˈamë nety etsë Diosë kyäjpn dyajpëtsëmët tuˈugë Biiblyë diˈib mëdëy ets diˈib  pojën yajjaygyukëp. Pääty yajwinˈijxy tuk grupë nmëguˈukˈäjtëm, tuˈugë komitee diˈib kyäjpxnaxtëbë Biiblyë. Mä jëmëjt 1950 axtë 1960 ja dyajpëtsëëmdë Traducción del Nuevo Mundo mä tëdujkë liibrë. Ja tim jawyiimbë, ja pyëtsëëmy 2 äämbë agostë mä jëmëjt 1950. Mä tyäˈädë xëë, ja nmëguˈukˈäjtëm Knorr jyënany ko Diosë kyäjpn yajtëgoyˈajtypyë nety tuˈugë Biiblyë diˈib yajjaygyukëp extëmë nety ja jäˈäy kyäjpxtë, diˈib mëdëy ets diˈib wingëjxy maytyakp. Net mbäät mas pojënë yajjaygyukë ja tëyˈäjtën diˈib tsoˈomp mä Dios. Tyäˈädë Biiblyë mbäädë nety pojënë yajkajpxy ets yajjaygyukë, duˈun extëm ja tim jawyiimbë nekyxyaatsy diˈib yajtuundë ja Jesusë yˈëxpëjkpëty. Diˈibë nety tsyojkënyëˈajtypy ja nmëguˈukˈäjtëm Knorr, yëˈë ets miyonkˈamë jäˈäy tˈixyˈatëdë Jyobaa ko tkäjpxtëdë Traducción del Nuevo Mundo.

18. ¿Ti të ttuny Diˈib wyooyoˈoytyëbë Jyobaa tyestiigëty parë yajkäjpxnaxëdë Biiblyë kanäk ayuk?

¹⁸ Mä jëmëjt 1963 ja yˈadëëy diˈibë netyë nmëguˈukˈäjtëm Knorr tsyojkënyëˈajtypy. Pes mä tadë jëmëjt pyëtsëëmyë Traducción del Nuevo Mundo de las Escrituras Griegas Cristianas, amxan, alemán, francés, holandés, italiano ets portugués. Ets mä jëmëjt 1989, Diˈib wyooyoˈoytyëbë Jyobaa tyestiigëty twinˈijxtë tuk grupë nmëguˈukˈäjtëm jap Estados Unidos, diˈib pyudëkëdëp pënaty kyäjpxnäjxtëbë Biiblyë. Ets mä jëmëjt 2005, ta dyäjktë permisë parë Biiblyë tkäjpxnaxtët pënaty yajpëtsëëmdëbë rebistë Diˈib Xytyukˈawäˈänëm. Pääty, tyam ja kujk yajkäjpxnaxyë Traducción del Nuevo Mundo, naxy 130 ayuk, të pyëtsëmy kaˈpxy o jeˈeyë tuk pëky.

19. 1) ¿Ti tuun jäjtë mä jëmëjt 2013? 2) ¿Ti yajnimaytyäˈägäämp mä jatuˈukpë artikulo?

¹⁹ Të nyäjxnë 60 jëmëjt mä pyëtsëëmyë Traducción del Nuevo Mundo inglés. Ets mä tyäˈädë tiempë, kyaj duˈunë inglés nyekyyajkajpxy extëm ijty, pääty tsojkëbë nety yaˈˈaˈixët jatëgokë tyäˈädë Biiblyë. ¿Näˈä pyëtsëëmy? Ja mä jëmëjt 2013 mä tuˈugë reunyonk diˈib yajtuun Betel, 5 äämp ets 6 äämbë oktuubrë jap Estados Unidos, yëˈë nety yajtuump ja 129 okpë reunyonk. Ja tmëdoowˈijttë tuk miyonk naxy jäˈäy mä 31 paˈis. Mä tyäˈädë reunyonk, ta niduˈuk Diˈib wyooyoˈoytyëbë Jyobaa tyestiigëty ojts tnigajpxy ko të pyëtsëmyë Traducción del Nuevo Mundo inglés extëm mbäät mas oy yajjaygyukë. Niˈamukë ja nmëguˈukˈäjtëm jyantsy xyondaktë ets nimay ojts jyëˈëy yäˈäxtë ko kyëdëjkëdë tyäˈädë Biiblyë. Nuˈun yˈaknäjxy ja diskursë, yëˈë yajtuundë tyäˈädë Biiblyë ets niˈamukë tpëjktë kuentë ko mas pojënë yajjaygyukë. Pääty mä jatuˈukpë artikulo, yëˈë nˈixäˈänëm wiˈix yˈixëtyë tyäˈädë Biiblyë ets wiˈix yajkäjpxnaxy kanäk ayuk.