MËKJÄˈÄYTYËJK të dyajjëjptëgoytyë, per yëˈë kyëˈëm ayoˈon. Nipën kyamayëty dyajjëjptëgoyëdë ayoˈon. Ets pënaty myëdäjtypyë meeny sentääbë nitii ets nipën tkatseky pyëjkxëdët tijaty myëdäjtypy. Rey Salomón jyënany: “¡Okˈix!, ja wyinëë diˈibë nety yaˈˈaxëktuundëp, per kyaj pën diˈib jotkujkmoˈoyëdëp; ets pënaty axëktuunëdëp myëdäjttëbë netyë mëjää” (Eclesiastés 4:1).

¿Mbäät dyajjëjptëgoyëdë ayoˈon pënaty myëdäjttëbë kutujkën ets dyajtëgatsëdë jukyˈäjtën? Salomón tkujäˈäyë: “¡Okˈix!, tukëˈëyë nety kyëjxtäˈäy nyäjxtäˈäy, ets duˈun extëm nbaboˈoyëmë poj. Diˈib yajtuump ney kyaj mbäät nyekytyëy” (Eclesiastés 1:14, 15). Tëyˈäjtëndëjkëbë tyäˈädë tekstë ko nˈijxëm wiˈixë jäˈäy tjayajëjptëgoyaˈanyë ayoˈon.

Wiˈixëmë jäˈäy të jyawinmaytyë

Mä siiglë 19 ko nety näägë paˈis jyantsy myëkjäˈäytyäˈäktë mët ko ja juy tooky myëjwindëjkë ets jyembyëtsemyë pujxnë oyatypyë diˈib yajtuundëp, ta näägë jäˈäy diˈib myëdäjttëbë kutujkën tyuundëjkëdë parë dyajjëjptëgoyäˈändë ayoˈon. ¿Mbäädëdaa nety tuknäjx dyajwäˈkxtë tijatyë naxwinyëdë yajkypy?

Tam diˈib winmääytyë ko yajmëdatët tuˈugë gobiernë comunista tuˈugyë wyäˈkxët ja mëkjäˈäyˈäjtën, kyaj pën myëkjäˈäyˈatët ets kyaj pën yˈayoobëjäˈäyˈatët. Tyäˈädë ninuˈun tkatukxondaktë ja mëkjäˈäytyëjk, per mayë jäˈäy tˈoymyëdoodë tyäˈädë ayuk, ko oy nuˈun pën myëkjäˈäyëty, jeˈeyë dyajtunët extëm tyëgoyˈäjtxëty. Mayë jäˈäy awijxtë ets tukëˈëyë paˈis tkupëkëdë duˈumbë gobiernë parë oy jyukyˈattët. Ets näägë nasionk diˈib mëkjäˈäy, ojts tkupëktë tuk peky majtsk peky extëmë nety wyinmaytyë ja gobiernë comunista ets ttuknibëjtakëdë yajkuentˈatëdë jäˈäy “ko myaxuˈunkˈatët axtë ko nyaxtëkët”. Ets axtë tyambäät jyënäˈändë ko jyaˈay kyaj yˈayowdë.

Per kyaj yˈoybyëtseemy ko gobiernë comunista tjatuknibëjtakë parëxyëbë jäˈäy tmëdattë oyjyot. Nëgoobë winmääytyë etsë jäˈäy tyundët parë ttukˈoyˈatët ja nax käjpn. Tamë jäˈäy diˈib tëjkëdë abajt kutujkpë ko tˈijxtë ja ayoobë jäˈäy  kyaj nyekytyunäˈändë ko tjapudëjkëdë. Ta yˈadëëyë tyäˈädë ayuk: “Yä naxwiiny kyaj pënë wäˈäts jäˈäy diˈib xëmë tyunëp diˈib oy ets diˈib kyaj pyokytyunët. [...] Diosë tëyˈäjtënbë oy ja naxwinyëdë ojts dyajkojy, per yëˈëjëty këˈëm të tˈëxtäˈäytyë kanäk peky tijaty tyunandëp” (Eclesiastés 7:20, 29).

Ja tuk peky, mayë jäˈäy wyinmääytyë ko diˈib yajjëgaˈagëbë ayoˈon, yëˈë diˈib tyijtë sueño americano: mä mbäät niˈamukë jäˈäy myëkjäˈäytyäˈäktë diˈib jantsy tunandëp. Mayë paˈis ojts tijaty ttuuntsondäˈäktë diˈib wyinmääytyë ko yëˈë Estados Unidos yajmëkjäˈäytyakëp, extëm mä wiˈix tmëdattë ja gyobiernë, mä jyuy tyooktë mëdë wiink paˈis ets ko kyaj gobiernë tpëjtaˈagyë yˈanaˈamënë mäjatyë empresa. Per kyaj niˈamukë ttukˈoybyëtsëëmdë, mët ko Estados Unidos yëˈë nanduˈun yajmëkjäˈäytyakëp ko mëjwiin kajaa tmëdaty tijatyë naxwinyëdë yajkypy ets ko kyaj tsyiptaˈaky jyäˈt tsyoonëdë wiink paˈis parë mëët jyuy tyooktët. Ja tuk peky, abëtsemy nyaxwinyëdë jäˈäy ttundë kompetensyë mä meeny sentääbë, tam diˈib ganaräjttëp ets myëkjäˈäytyaˈaky ets nan tam diˈib tëgoopy ets yˈayodëkë. ¿Mbäädëdaa paˈis diˈib mëkjäˈäy tpudëkë diˈib ayoodëp?

Ja Plan Marshall, ¿mbäädëdaa nety dyajjëjpkexyë ayoˈon?

Ko nyajxyë segunda guerra mundial, Europa ojts wyindëgooytyaˈay ets miyonkˈamë jyaˈay yˈayoodë mëdë yuu. Ta ja gobiernë diˈib Estados Unidos tˈijxy ko kanäägë paˈis diˈib Europa ak yëˈë nety kyupëjknëdëbë gobiernë comunista. Pääty taxk jëmëjt ttuknigejxy meeny kajaaˈam ja paˈis diˈib kyupëjk extëmë Estados Unidos tijaty ttuny, parë jatëgok ttuuntsondäˈäktët tijatyë nety tyukjukyˈäjttëp. Tyäˈädë programë ja ojts txëˈaty Plan Marshall, ets yaˈijxy ko jantsy oy wyimbëtsëmäˈäny. Estados Unidos ta niˈigyë tmëdäjtyë kutujkënë mä Europa occidental, ets kyaj pën nëgoo nyekyˈayooy. ¿Mbäädëdaa nety nanduˈun yajtuny abëtsemy nyaxwinyëdë?

Ko Estados Unidos tˈijxy ko tyukˈoybyëtsëëmdëp ja Plan Marshall, ta tˈawäˈänë naybyudëkë mä paˈis diˈib ayoop parë tmëdattëdë pujxn diˈib mëduˈuyoˈoyëdëp, nyiˈip kyojtët, tsyoybyattët ets tmëdattëdë ëxpëjkën. Perë Estados Unidos të tnigajpxy ko pääty dyäjktë naybyudëkë mët ko këˈëm ttukˈoyˈatäˈändë. Wiinkpë paˈis diˈib mëkjäˈäy nan ojts tˈawanëdë naybyudëkë parë nanduˈun dyajmëjwindëkëyäˈändë ja yˈanaˈamën. Per nuˈun të nyaxy 60 jëmëjt, kyaj të yˈoybyëtsemy oy jantsy kanäkˈok nibëdëˈëk të dyajtundë meeny sentääbë kajaaˈam extëm dyajtuundë mä Plan Marshall. Ets näägë paˈis diˈib nety mëk ayoodëp jantsy oˈoyëdë jyukyˈäjtën, extëm diˈib yajpatp Asia oriental. Per mä wiinkpë paˈis duˈunyëm jyantsy yˈayoodë, oy tjayajmëjwindëjkë ëxpëjkënë mä eskuelë ets tjayäjktë naybyudëkë parë ënäˈkuˈunk kyaj nëgoo yˈooktët.

Kyaj yˈoybyëtsemy ko jyayajkexyë naybyudëkë

Ko ja tsip nyajxy, mas ojts tsyiptaˈaky yajpudëkët ja paˈis diˈib mëk ayoop ets kyaj dyuˈunëty ja diˈib mëkjäˈäy. Extëmë paˈis diˈib yajpattëp Europa, jeˈeyë nety tsyekyëty ets wanaty yajpudëkët parë jatëgok yˈoyët ja jukyˈäjtën, mët ko myëdäjttëbë netyë fabrica, tuumbajn etsë pujxn mä tyuˈuyoˈoytyë. Per kyaj nety dyuˈunëty mä paˈis diˈib ayoop. Jayajpudëjkëdë parë yˈoyëdë kyarreteerë, yajkojëdë eskuelë etsë hospital, per jeˈeyëm yˈayoodë mët ko kyaj tmëdattë empresa, kyaj ja yˈit naxwinyëdë dyaky tijaty o nidëkë yajpäättë ets tsipë jäˈäy jyäˈt tsyoondët parë mëët jyuy tyooktët.

Niwiˈixtsoo mbäädë jäˈäy kyapëtsëmdë mä  ayoˈon mët ko jaˈäjtpë jotmay diˈib tsip nimëjää yˈoyët. Extëm nˈokpëjtakëm, yuu päˈäm yaˈˈayoodëjkëbë jäˈäy, etsë ayoˈon yajmiimbyë yuu päˈäm. Ënäˈkuˈunk diˈib kyaj yajxon kyay yˈuuktë, yaak pyattë pumäˈäy pagiˈix ets kyaj yajxon tyunyë wyinmäˈäny, pääty ko myëjjäˈäy myëˈˈënäˈkëndë kyaj mbäät tkuentˈattë ja yˈuˈunk yˈënäˈk. Nanduˈun ko paˈisë mëkjäˈäybyë tkexyë jeˈxy peky mä paˈis diˈib ayoop, ta tpëjkëdë tyuunk ets dyaˈˈayodëkëdë ja kamduun ujts tuumbë etsë ajuuy adoˈkpë. Ets meeny sentääbë yajtuknigexyë gobiernë mä paˈis yˈayoy, ta net jyaˈˈatyë wiinkpë jotmay diˈib kyaj jyëjpkexy. Kom mbäät pojënë tmaatstë, ta ttundët diˈib mäˈät ets ta net ja nax käjpn yˈayodëkë. Mbäät njënäˈänëm ko oy jyayajkexyë naybyudëkë, duˈunyëm jyaˈˈatäˈänyë ayoˈon mët ko kyaj yajmëmadaˈaky ëxˈäjpäät.

¿Tiko jyaˈˈatyë ayoˈon?

Jyantsy ayowdë jäˈäy mët ko paˈis, gobiernë etsë jäˈäyëty jeˈeyë dyajmëjwindëkëyäˈändë tijaty tyukˈoyˈattëp. Extëm nˈokpëjtakëm, mä paˈis diˈib mëkjäˈäy jeˈeyë gobiernëtëjk dyajjotkujkˈatäˈändë pënaty botaräjtëp, kyaj tmëmay tmëdäjttë dyajjëjptëgoytyëdë ayoˈon abëtsemy nyaxwinyëdë. Pääty dyajkuboktë etsë paˈis diˈib ayoop tmëdëkëdët tijaty yaˈijt yajwindëëdëp, parë yëˈëyë jyaˈay jyuy tyooktët. Ets nan mëjwiin kajaa meeny sentääbë tmoˈoyë jyaˈay parë dyaˈittëdë jeˈxy peky ets net tkudoogëdët mä paˈis diˈib ayoop.

Extëm nˈijxëm, jyaˈˈatyë ayoˈon mët ko jäˈäy etsë gobiernë jeˈeyë tˈëxtäˈäytyë tijaty tyukˈoyˈattëp. O ja tuk peky njënäˈänëm, yëˈë naxwinyëdë jäˈäy myëdäjtypy ja poky. Salomón ojts tnigajpxy: “Yëˈë jäˈäy tˈaneˈemyë jäˈäy parë axëëk ttuny” (Eclesiastés 8:9).

Pääty, ¿waˈandaa jyëjpkëxëdë ayoˈon? ¿Jaˈäjtpëdaa tuˈugë gobiernë diˈib mbäät dyajtëgatsy extëmë naxwinyëdë jäˈäyë jyot wyinmäˈäny tmëdattë?

[Letrë diˈib miimp mä dibujë mä pajina 6]

Ja Ley diˈib yajˈyäjk parë kyaj pën ayowët

Jyobaa myooy tuˈugë anaˈamënë ja israelitëty, ets ko tmëmëdowdët, ta nipën kyaˈˈayowët. Ja Ley diˈibë Moisés yajmooy jyënany ets niˈamukë ja familyë yajtukumayëdë nax, yëˈëyë kyaj yajmoˈoyët ja Leví tyëëm yˈääts diˈib tuundëp saserdotë. Ja familyë seguurë ijty tmëdattë ja kyumäˈäyën, pes pën tyoˈktëp, kyaj mbäät xëmëkyëjxm tjaˈˈaty diˈib jyuupy. Pes win 50 jëmëjt ijty yajmoˈoyëmbittë ja nyax (Levítico 25:10, 23). Pën tuˈugë jäˈäy tyoˈkypy ja nyax mët ko pyeky yˈixyëty o tpääty ti ayoˈon o mët ko nyuuxëty, ta jatëgok yajmooyëmbity mä ja jëmëjt mä Yˈawäˈätspëtsëmdë. Duˈuntsoo, nituˈugë familyë kyamëk ayowët nuˈun ja xëë tiempë tyuˈuyoˈoy.

Ja tuˈugë anaˈamënë mä Dios dyaˈijxë pyaˈˈayoˈon, jaa ko tuˈugë jäˈäy tpäädëdë mëj jotmay ets net nyaytyoogëdët extëmë tuumbë moosë parë mbäät ja jyuy nyuˈkxy tkëbety. Per pën kyaj mbäät nyayjuuybyëtsemyëty kyum jëxtujk jëmëjt, ta kuanë ja wyintsën yaˈˈawäˈätspëtsëmëdët, myoˈoyëdët ti nyiˈip kyojëp etsë jyëyujk tsyäjkää parë kyaj dyajtsondäˈäktët ëxˈäjp ja jyukyˈäjtën. Ja Ley nan yajkubojkypy ijty yajtukˈajuytyukëdë meeny sentääbë ja israelitë diˈib ayoop. Nan ojts yajtukˈanaˈamdë ets kyaj dyajpëdëˈëktët ja kyojy pyëjtaˈaky mä kyambäˈä kyamnux parë ja ayoobë jäˈäy dyajmukët. Duˈuntsoo nituˈuk ja israelitë kyaˈˈayowët (Deuteronomio 15:1-14; Levítico 23:22).

Per tamˈäjtë ja israelitë diˈib jantsy ayoodë mët ko ja käjpn kyaj tmëmëdoodë ja Ley diˈibë Jyobaa yäjk. Nääk jëmbijttë kunax kugam etsë wiinkpë myëk ayoodë, extëm tyam tyuny jyatyëty oymyääjëty. Mbäät njënäˈänëm ko ja israelitë yˈayoodëjkëdë mët ko kyaj tmëmëdoodë ja Ley ets mët ko tpëjtaktë jëjpˈam tijaty tsyojktëp ets kyaj ti ja myëguˈuk yajtëgoyˈajtypy (Matewʉ 22:37-40).