1. ¿Ti mbäät nduˈunëm parë nmëdäjtëm mëkë mëbëjkën?

MAYË jäˈäy yëˈëyë myëbëjktëp ti yˈijxtëp. Per ¿wiˈix mbäät nbudëjkëm ets tmëbëktëdë Jyobaa pënë Biiblyë jënäämp ko “ninäˈänëm pën tkaˈixy ja Dios Teety”? (Fwank 1:18.) ¿Wiˈix mbäät njantsy myëbëjkëm ko tamë “Dios Teety diˈibë kyaj yaˈixy”? (Kol. 1:15.) Tim jawyiin, tsojkëp nnijäˈäwëm tijaty tukniˈˈijxën kyaj tnimaytyaˈaky ja tëyˈäjtën mä pënën Jyobaa. Ets ja tuk pëky, nyajtuˈunëm yajxonë Biiblyë parë jäˈäy ndukniˈˈijxëmë tëyˈäjtën ets “[t]ˈixyˈatët ja Dios” (2 Kor. 10:4, 5).

2, 3. ¿Ti majtsk pëkyë jäˈäy yajtuˈudujkëdëp parë kyaj tnijawëdët ja tëyˈäjtën mä pënën Dios?

² Tuk pëky diˈib mayë jäˈäy yajtuˈudujkëdëp parë kyaj tnijawëdët ja tëyˈäjtën mä pënën Dios, yëˈë ko jyaˈˈatyë tukniˈˈijxën diˈib jënäämp ko duˈunyë tijaty të yajtukˈijxpety. Tyäˈädë tukniˈˈijxën kyaj mëët tyuˈugyë extëmë Biiblyë tyukniˈˈixë ets kyaj tpudëkë jäˈäy parë tˈawix tjëjpˈixëdë jotkujkˈäjtën. Ko jyënäˈändë ko duˈunyë tijaty të yajtukˈijxpety, ta dyajjaygyukëdë ko nëgoobë njukyˈäjtëm.

³ Ets ta net näägë jäˈäy diˈib tyukˈijtëbë relijyonk, tyukniˈˈixëdë ko kyajnëm nyaxy kanäk mil jëmëjt mä ojts kyojˈyë Naxwinyëdë ets tukëˈëyë tijaty jukyˈäjtp ets tijaty jamˈäjtp tsäjpotm. Pënaty nyitsiptuundëbë tyäˈädë tukniˈˈijxën, jyënäˈändë ko jeˈeyë tëdujk xëë Dios tijaty ojts dyajkojy ets kyaj tkupëktë extëmë ëxpëkyjyaˈay tjaˈëxpëjkpëtsëmdë, oy jyatëyˈäjtënëty. Ets oy jyajënäˈändë ko wyintsëˈkëdëbë Biiblyë, per extëm tyukniˈˈixëdë kyaj mbäädë jäˈäy tmëbëktë ko yëˈë Diosë yˈAyuk. Pes duˈun dyajnaxtë Biiblyë ko kyaj tyëyˈäjtënëty ets ko kyaj mbäät yajjaygyukë. Waˈan yëˈë xytyukjamyajtsëm ja jäˈäyëty diˈib mä primer siiglë diˈibë nety yˈawdäjttëbë Dios amumduˈukjot, “per kyaj tjaygyukëdë ti Dios tsyejpy” (Rom. 10:2). ¿Wiˈix mbäät nyajtuˈunëmë Biiblyë parë nbudëjkëm pënaty  myëbëjktëp ko duˈunyë tijaty të yajtukˈijxpety etsë wiinkpë tukniˈˈijxën diˈib kyaj tyëyˈäjtënëty? * Mbäät nbudëjkëm pën nduˈunëmë mëjää parë nnijäˈäwëm ja tëyˈäjtën diˈibë Biiblyë tukniˈˈijxëp.

4. ¿Wiˈixë Jyobaa ttseky ets nmëdäjtëmë mëbëjkën?

⁴ Biiblyë xytyukniˈˈijxëm ets nyajtsobatëm ja ëxpëjkën ets nˈëxtäˈäyëm (Prov. 10:14). Jyobaa kyaj ttseky ets nanëgoobë tijaty nmëbëjkëm, tsyejpy ets yajxon njaygyujkëm. Ets nan kyaj ttseky nmëbëjkëm tijatyë naxwinyëdë jäˈäy tukniˈˈijxëp etsë kostumbrë diˈib myëdäjtypyë relijyonk (käjpxë Ebreeʉsʉty 11:1). Parë mëk ja mëbëjkën nmëdäjtëm, tsojkëp nˈijtëm seguurë ko jantsy tamë Jyobaa (käjpxë Ebreeʉsʉty 11:6). Ets kyaj nanëgoobë tijaty nmëbëjkëm, nmëbëjkëm mët ko nbayoˈoyëm ets nyajtuˈunëmë jot winmäˈäny (Rom. 12:1).

5. Oknigäjpx tuk pëky tiko mbäät nˈijtëm seguurë ko tamë Dios.

⁵ Apostëlë Pablo nyigajpxypy tuk pëky tiko mbäät nˈijtëm seguurë ko tamë Dios, oy ngaˈijxëm. Yëˈë jyënany: “Näˈäbë Dios dyajkojy ja naxwinyëdë es axtë tyambäät, tëgekyë tyäˈädë mbäät xytyukjaygyujkëm wiˈix yëˈë ja Diosˈäjtën, es ko Dios mbäät ttuny oytyiity winë xëë winë tiempë” (Rom. 1:20). ¿Wiˈix mbäät nbudëjkëmë jäˈäy diˈib kyaj yˈity seguurë ko tamë Dios parë tmëbëkët extëmë apostëlë Pablo jyënany? Ko ndukˈijxëm tuˈuk majtskë tyäˈädë ijxpajtën diˈib yajmaytyäˈägäämp mä ja kojy pëjtaˈaky diˈib yajnigëxëˈkypyë Diosë myëjää etsë wyijyˈäjtën.

6, 7. Ko majtsk pëky yajkuwäˈänyë Naxwinyëdë, ¿wiˈix nyigëxëˈëgyë Diosë myëkˈäjtën?

⁶ Jyobaa myëkˈäjtënë nyigëxëˈëky mä wiˈix tkuwäˈänyë Naxwinyëdë, tuk pëky, yëˈë ko ojts dyajkojy mëdë nyiwits o atmósfera, ets ja tuk pëky, yëˈë mëdë mëkˈäjtënë diˈib yajpatp naxwinyëdë jyodoty o campo magnético. * Diˈibë Naxwinyëdë nyiwitsˈäjtypy, kyaj jeˈeyë xymyoˈoyëmë poj, nanduˈun tkuwäˈäny mëdë mëjatypyë tsää o meteoritos diˈib yajpatp mä espacio. Ko Naxwinyëdë nyaybyäädëdët mëdë tyäˈädë tsääjë mëjatypyë, mbäät mëjwiin kajaa yˈayoˈonbëjtaˈaky, per tim näˈäty duˈun jyaty, yëˈko Naxwinyëdë nyiwits, yëˈë diˈib yajtooywyäˈkxtaapy etsë net kyëxëˈëgyë jëën, tyäˈädë yëˈë net tyuktëˈkx tyukjäjjëbë tsäjp.

⁷ Ja tuk pëky diˈibë Naxwinyëdë kyuwaampy, yëˈë mëkˈäjtënë diˈib tsoˈomp jyodoty o campo magnético. Kajaabë yëˈë pujxndukˈëëtsë diˈib jantsy an ets jap pyëtsëmyë mëkˈäjtënë diˈib yajnadujkypyë Naxwinyëdë ets jagambäät jyaˈty, wyinäjxypyë Naxwinyëdë nyiwits. Tyäˈädë yëˈë diˈib kyuwaambyë Naxwinyëdë mä Xëë pyëjy tsyaˈpxy diˈib mbäät yˈayoˈonbëjtaˈaky. Ko Xëë pyëjy tsyaˈpxy, ta ja jënˈyaˈank nyijkxy mä Naxwinyëdë, per kom kuwäˈäny yˈity, ta kyaj nyekyjyaˈty ets kyaj tnoˈoky tijaty jukyˈäjtp yä Naxwiiny. Ja mëkˈäjtënë diˈib kyuwaambyë Naxwinyëdë jamyë dyajwëˈëmyë tadë jënˈyaˈank o dyajnëjkxy mä espacio. Duˈunë duˈun, Jyobaa myëdäjtypy “mëkë mëkˈäjtën” (käjpxë Isaías 40:26). *

8, 9. Extëmë Jyobaa dyajjaˈˈatyë jukyˈäjtënë yä Naxwiiny, ¿wiˈix xytyukˈijxëm ko yëˈë jantsy kuwijy?

⁸ Wiˈixë Jyobaa dyajjaˈˈatyë jukyˈäjtënë yä Naxwiiny, ja mä nyigëxëˈëgyë wyijyˈäjtën. Okpawinmay tuˈugë siudad diˈib nabotsy mä tsyëënë miyonkˈamë jäˈäy. Mët ko nyabotsyëty, kyaj mbäät tyëkë nëë ets nan  kyaj mbäät pyëtsëmyë postäˈäk o puˈxm. ¿Këdii pojënë tyuktukët mëdë axëkˈäjtën ets tsip parë jam pën yˈaktsëënët? Tyäˈädë Naxwinyëdë duˈunxyëp extëmë tyäˈädë siudad diˈib nabotsy, myëdäjtypy waanë nëë ets kyaj mbäät dyajpëtsëmyë puˈxm. Per mä tyäˈädë Naxwinyëdë mbäät tsyëënë milˈamë jëyujk animal etsë jäˈäy winë xëë winë tiempë. ¿Tiko? Yëˈko tyäˈädë Naxwinyëdë yajtuumpy jatëgok diˈib të yˈoktuumbë parë xymyoˈoyëmë jukyˈäjtën.

⁹ Okˈix wiˈixë Naxwinyëdë xymyoˈoyëmë oxígeno diˈib mbäät nxajëm. Mil miyonkˈamë jäˈäy etsë jëyujk animal twitstë o txajtë oxígeno ets dyajpëtsëmdë bióxido de carbono. Ets xëmë jyaˈˈatyë oxígeno diˈib yajxajp, ninäˈä kyaˈˈagëxë. ¿Tiko? Yëˈko ääy ujts dyakyë carbohidratos etsë oxígeno mët ko nyiˈany, tˈaxäjë nëë ets diˈib ëtsäjtëm nyajpëtsëˈëmëm bióxido de carbono. Ets yˈawdity ko ëtsäjtëm nwijtsëm o nxajëmë poj diˈib xymyoˈoyëmë ääy ujts ets nyajpëtsëˈëmëmë bióxido de carbono diˈib ninëjkxëbë ääy ujts. Jyobaa yëˈë yajtuumbyë ääy ujts diˈib yëˈë të dyajkojy parë “xymyoˈoyëm ja njikyˈäjtënˈäjtëm” (Apos. 17:25). ¡Jantsy kuwijˈyë Jyobaa!

10, 11. ¿Wiˈixë mariposa monarca etsë libélula dyajnigëxëˈktë Jyobaa wyijyˈäjtën?

¹⁰ Jyobaa wyijyˈäjtënë nan nigëxëˈkp mä të dyajkojy kexy kaˈpxyë jëyujk animal yä Naxwiiny. Ëxpëkyjyaˈay të tˈëxpëjkpëtsëmdë ko kanäk nax jyaˈˈatyë jëyujk animal, ja naa majtsk miyonk o 100 miyonk, yëˈë ko wiˈixëm twijtspëtsëmdë (käjpxë Salmo 104:24). * Mbäät nˈijxëm wiˈixë Jyobaa tmëdatyë wijyˈäjtën ko nnijäˈäwëm wiˈix të dyajkojy tuˈuk majtsk.

¹¹ Yëˈë totk, diˈib yajtijp mariposa monarca, duˈunë kyukoˈoxy extëmë lapiseerë jëjp. Per oy jantsy yiˈinëmë kyukoˈoxy, ko tsyoony Canadá ja tyuˈuyoˈoy naa 3,000 kilometrë parë jyaˈty Nëwinm, mä tuˈugë lugäär diˈib yukˈit ets yëˈë yˈijxypyë Xëë parë tnijawë mätsoo nyijkxy. ¿Wiˈix tnijawë mätsoo nyëjkxët ets pënë Xëë yajtëgäjtsypyë tyuˈu? Jyobaa ojts myoˈoyëtyë kyukoˈoxy parë jyäˈtët mä të tnitsoonë oy ja Xëë dyajtëgatsyë tyuˈu. Okwinmayë net tuˈugë jëyujk diˈib yajtijp kujatyë o libélula. Tyäˈädë jëyujk majtskë wyiin, per duˈunxyëp extëm tuˈugaty 30 milë wyiin ttukˈixy. Ets oyë kyukoˈoxy jantsy yiˈinëm, mbäät ttukˈijxtäˈäy tijaty tuun jäjtëp pyëˈääy axtë ko muum tijaty yuˈkxy mëj mëj.

12, 13. ¿Ti diˈib niˈigyë myajmonyˈijx myajmonyjäˈäwëp mä wiˈixë Jyobaa të tpëjtaˈagyë selula mä niniˈkx këbäjk?

¹² Per diˈib niˈigyë mëjˈixy mëjmëdoy njäˈäwëm, yëˈë wiˈixë Jyobaa të dyajkojˈyë selula mä tukëˈëyë diˈib jukyˈäjtp. Extëm nˈokpëjtakëm, niniˈkxˈäjtëm ja tmëdatyë selula naa 100 billón. Mä tuˈuk tuˈugë tyäˈädë selula yajpääty mä yˈity jääybyety wiˈix tuˈugë jäˈäy yˈixˈatäˈäny diˈib yajtijp ADN, yëˈë diˈib myëmiindaabyë informasion wiˈix kyojët tuˈugë niniˈkx këbäjk.

¹³ ¿Nuˈunë informasion tmëminyë ADN?  Parë niˈigyë njaygyujkëm, min nˈokˈijxkijpxyëm nuˈunë informasion tyëkë mä tuk kutsyäärëbë ADN ets mä tuˈugë diskë. Mä tuˈugë diskë mbäät tyëkë tuˈugë diksionaaryë, tyäˈädë yajmonyˈijx yajmonyjäˈäwëp, pes yëˈë tuˈugë plastikë diˈib jantsy pejy. Per tuk kutsyäärëbë ADN, mbäät dyajnipetyë informasion extëmxyëp myiny mä mëgoxk billón yëˈë diskë.

14. Ko xynyijawë tijatyë jäˈäy të tˈëxpëjkpëtsëmdë, ¿ti net mjäˈäwëp parë mëdë Jyobaa?

¹⁴ Rey David jyënany ko duˈunxyëp extëm yˈity kujayë mä tuˈugë liibrë ja informasion parë kyojëdë niniˈkx këbäjk. Duˈun tmaytyakyë Jyobaa: “Mˈijx axtë mäjëts ngojtsondaky, ets mä mliibrë nety yˈijtäˈäy kujayë, të nety yajtukniwijtsëtyaˈay mä kyajnëm ti” (Sal. 139:16). Ko David tpawinmääy wiˈixë netyë nyiniˈkx kyëbäjk të kyojy, ta tyuktëjkë tsojkën parë tmëjkumayaˈanyë Jyobaa. ¿Ets ëtsäjtëm? ¿Këdii niˈigyë xyajmonyˈijx xyajmonyjäˈäwëm tijaty tyamë jäˈäy yˈëxpëjkpëtsëëmdëp mä Diosë kyojy pyëjtaˈaky? Duˈunë duˈun, nanduˈun nwinmäˈäyëm extëm diˈib jyaayë Salmo: “Nmëjkumayaampy mët ko tukmiimbë tsëˈk jäˈäwën extëmëts oy të xyajkojy. Jantsy oy tijaty mduumpy, extëmëts këˈëm nbëkyë kuentë” (Sal. 139:14). Duˈunë duˈun, tukëˈëyë kojy pëjtaˈaky yëˈë xytyukˈijxëm ko tamë Dios.

15, 16. 1) ¿Wiˈixë ëxpëjkpajn tpudëkë jäˈäy parë niˈigyë tmëjjawët tijatyë Jyobaa të dyajkojy? 2) Oknimaytyäˈäk diˈibë artikulo niˈigyë mëjˈixy mëjmëdoy të xyjawë mä jyënaˈany “¿Casualidad o diseño?”.

¹⁵ Tamë tiempë nyëjkxkojnë, mä rebistë ¡Despertad! të tpudëkë miyonkˈamë jäˈäy parë tnijawët wiˈixë kojy pëjtaˈaky dyajnigëxëˈëky ko tamë Dios diˈib tukëˈëyë mëjää myëdäjtypy. Extëm nˈokpëjtakëm, diˈib pëtsëëm septiembrë 2006, diˈib xyëˈäjt “¿Existe un Creador?”, ojts mayë jäˈäy ttuknijawë ja tëyˈäjtën diˈib myëbëjktëp ko duˈunyë tijaty të yajtukˈijxpety ets pënaty myëbëjktëbë tukniˈˈijxën diˈib kyaj tyëyˈäjtënëty. Tuˈugë nmëguˈukˈäjtëmë toxytyëjkpë tkejxyë neky Betel jap Estados Unidos, mä jyënany: “Jantsy oy të wyimbëtsëmy kojëts të nyajwäˈkxtë tyäˈädë numero espesial. Tuˈugë maˈestrë diˈib tukniˈˈijxëbë Biología, ja tˈamdooy 20 ¡Despertad!, pes tsyejpyë nety ets këjktuˈuk ja yˈalumnë tˈaxäjëdët”. Jatuˈugë nmëguˈukˈäjtëmë yetyëjkpë tnimaytyaˈaky ko ja tyëjkë Dios mëduumbë mä nety yˈaktëgoyˈaty tuk jëmëjt majtsk jëmëjt parë jyäˈtët 1950, yëˈë jyënaˈany: “Tyam jatsë njëmëjtnë 75, per kyajnëmtsë nety duˈun ndimtukxondaˈagyë Diosë tyuunk extëmë tyäˈädë poˈo mäjëtsë të nyajwaˈkxyë tyäˈädë ¡Despertad!, numero espesial”.

¹⁶ Desde 2008, kanäägë ¡Despertad! tmëminyë tyäˈädë artikulo diˈib jënäämp “¿Casualidad o diseño?”. Mä tyäˈädë artikulo tnimaytyaˈaky wiˈix yˈixëtyë kojy pëjtaˈaky ets wiˈixë naxwinyëdë jäˈäy tjaniˈˈijxtuˈuttë diˈibë Jyobaa të dyajkojy. Ets mä jëmëjt 2010 ojts nˈaxäjëmë foyetë ¿Es la vida obra de un Creador? Tyäˈädë foyetë myëmiimbyë oyatypyë dibujë parë ndukpudëjkëmë jäˈäy ets tmëjkumaytyëdë Jyobaa ko yëˈë tijaty të dyajkojtäˈäy. Ets tuˈuk tuˈugë yajtëˈëwën diˈib miimp mä jyëjpkëxy tuˈuk tuˈugë ëxpëjkën, yëˈë pyudëjkëbë jäˈäy parë tpawinmayët diˈibë nety të tkäjpxtäˈäy. ¿Të xyajtunyë tyäˈädë foyetë mä mgäjpxwaˈkxy tëjkmdëjkm, nëˈääy tuˈääy o mä jäˈäy xytyimpääty?

17, 18. 1) Uˈunktääk uˈunkteety, ¿wiˈix mbäädë mˈuˈunk mˈënäˈk xypyudëkëdë parë tnitsiptundëdë myëbëjkën? 2) ¿Wiˈix të xyajtunyë foyetë diˈib myaytyakypyë kojy pëjtaˈaky mä mˈëxpëky mëdë mfamilyë?

¹⁷ Uˈunktääk uˈunkteety, ¿të tyäˈädë foyetë xyajtundë mëdë mˈuˈunk mˈënäˈk mä mˈëxpëktë mëdë mfamilyë? Pën mduundëp duˈun, ta xypyudëkëdët ets niˈigyë tmëbëktëdë Jyobaa. Waˈan jyamëtyë mˈuˈunk mˈënäˈk diˈib eskuelëˈäjtp, diˈib apenënëm yaˈkpëtsëëmp, yëˈëjëty yajtukmëbëkandëp ko kyaj pën të xyajkojëm ets ko duˈunyë tijaty të yajtukˈijxpety. Ëxpëkyjyaˈayëty, maˈestrëty, programë diˈib näjxp mä telebisionk etsë pelikula, xytyukmëbëkäˈänëm  ko duˈunyë tijaty të yajtukˈijxpety ets ko tëyˈäjtën. Mbäädë mˈuˈunk mˈënäˈk xypyudëkëdë parë tnitsiptundëdë tëyˈäjtën ko dyajtundëdë foyetë El origen de la vida. Cinco cuestiones dignas de análisis, diˈib pëtsëëm 2010. Nanduˈunë foyetë ¿Es la vida obra de un Creador?, pyudëjkëbë ënäˈktëjk parë këˈëm dyajtundëdë “jyot wyinmäˈäny” (Prov. 2:10, 11). Ets tukniˈˈijxëdëp pën mbäät yajmëbëky o kyaj extëm tmëdowdë mä eskuelë.

¹⁸ Näˈäty yajnigajpxy mä notisyë ko të ëxpëkyjyaˈay tpäättë päjk diˈib yajtëyˈäjtëndëjkëp ko jantsy duˈunyë tijaty të yajtukˈijxpety. O jyënäˈändë ëxpëkyjyaˈay ko të tˈijxmatstë mä laboratorio ko mbäät duˈunyë jukyˈäjtën yajtukˈijxpety. Tyäˈädë foyetë El origen de la vida, të yajtuknigojë parë eskuelë ënäˈk pyudëkëdët ets këˈëm tˈixtët pën tëyˈäjtën extëm jyënäˈändë. Uˈunktääk uˈunkteety, yajtundë tyäˈädë majtskpë foyetë parë mˈuˈunk mˈënäˈk xypyudëkëdët ets nyayjawëdët seguurë ko tnimaytyäˈäktët tiko tmëbëktë Dios (käjpxë 1 Pedro 3:15, Traducción del Nuevo Mundo [TNM]). *

19. ¿Ti mbäät nduˈunëm niˈamukë Dios mëduumbë?

¹⁹ Ko ngäjpxëmë ëxpëjkpajn diˈib xymyoˈoyëmë Diosë kyäjpn, yëˈë xypyudëjkëm parë nˈijxëm wiˈixë Jyobaa tmëdatyë oybyë jäˈäyˈäjtën. Ko duˈun nnijäˈäwëm, yëˈë xypyudëjkëm parë nmëjkumäˈäyëm amumduˈukjotë Jyobaa (Sal. 19:1, 2). ¡Jantsy mëj nnayjäˈäwëm ko mbäädë Jyobaa, diˈib tijaty të dyajkojtäˈäy, nwintsëˈkëm ets nmëjkumäˈäyëm, pes yëˈë diˈib nitëjkëp! (1 Tim. 1:17.)