1. ¿Tiko Babilonia jäˈäy yajmonyˈijx yajmonyjyäˈäwëdë Daniel?

 KO JA kugajpxy Daniel yˈënäˈkˈäjty, ta ojts yajmënëjkxnë Babilonia ets jantsy jagam ojts wyëˈëmnë Jerusalén mä nety tsyëënë. Ja Babilonia jäˈäyëty yˈijxtë ko Daniel jantsy oy tsuj kyëxëˈëky ets ko jam nanduˈun tsyoony mä tuˈugë familyë mëdiˈibë mëj ijtp (1 Sam. 16:7). Pääty jyënandë ko niˈigyë dyaˈëxpëkäˈändë parë tyunët mä ja rey yˈaneˈemy (Dan. 1:3, 4, 6).

2. ¿Wiˈixë netyë Jyobaa tˈixyë Daniel? (Ezequiel 14:14).

² Jyobaa mëk ttsojkyë Daniel mët ko twinˈijxy myëdunäˈänyëty, kyaj yëˈëjëty mët ko yˈoy tsyujëty o ko tsyoony mä tuˈugë familyë mëdiˈibë mëj ijtp. ¿Wiˈix nnijäˈäwëm? Jaˈko Jyobaa jyënany ko jantsy oyë nety myëdunyëty duˈun extëmë Noé etsë Job mëdiˈibë nety kujk kanäk jëmëjt Diosmëduunëdë etsë Daniel jeˈeyënëmë netyë jyëmëjt naa iˈpx (Gén. 5:32; 6:9, 10; Job 42:16, 17; käjpxë Ezequiel 14:14). Jyobaa ninäˈä tkamastutyë Daniel mëdiˈibë jukyˈäjt jantsy agujk jotkujk ets jeky (Dan. 10:11, 19).

3. ¿Ti nˈixäˈänëm mä yäˈädë artikulo?

³ Mä yäˈädë artikulo nˈixäˈänëm tiko Jyobaa mëjwiin kajaa dyajtsobatyë Daniel. Nnimaytyäˈägäˈänëm nanduˈun wiˈixë Daniel ojts jyaˈayˈaty ets ti pudëjkë parë duˈun jyaˈayˈajty, ets wiˈix  mbäät nanduˈun njäˈäyˈäjtëm. Yäˈädë artikulo yëˈë parë ënäˈktëjkëty, per mbäät niˈamukë xypyudëjkëm extëm yajnimaytyaˈagyë Daniel.

4. Oknigäjpx tuk pëky mä Daniel dyajnigëxëˈkyë jotmëkˈäjtën.

⁴ Pënaty jäˈäyˈäjttëp jotmëk, mbäät tyuktëkëdë tsëˈëgë, per duˈunyëm ttundë mëdiˈibë oy. Daniel ijt jotmëk, min nˈokˈijxëm majtsk pëky mä duˈun dyajnigëxëˈky. Tim jawyiin, ja mä nety të nyaxy naa majtsk jëmëjtën mä Babilonia jäˈäy dyajkutëgooytyë Jerusalén. Ko ja Nabucodonosor ojts twingumäˈäy tuˈugë mëj awinax, ta ja wijyjyaˈaytyëjk ojts ttukˈaneˈemy ets nanduˈun ja Daniel parë dyajniwij dyajnikajtët mëdiˈibë nety të twingumäˈäy. Ets pën kyaj dyajniwij dyajnikajtë, oˈktäˈäytyëp. Tsojkëbë nety ti ttunëdë Daniel, jaˈko mayë netyë jäˈäy yˈoogäˈändë. Pääty ‘ja Daniel ojts nyijkxy mä ja yajkutujkpën ets tpëjktsooy waˈan myoˈoyë tukxëëw majtsk xëëw ja jukyˈäjtën ets yajniwijxëdëty ja wyingumäˈäy wiˈix nyiwijˈyën’ (Dan. 2:16, TY). Yäˈädë yëˈë xytyukˈijxëm ko Daniel ijt jotmëk ets myëdäjtë mëbëjkën. ¿Tiko duˈun njënäˈänëm? Jaˈko ninäˈänëmë nety tkayajniwijy tkayajnikejy tuˈugë kumäˈäy. Nanduˈun tˈanmääy ja myëguˈuktëjk, Sadrac, Mesac etsë Abednego b ‘ets tˈamdow tpëjktsowdëty ja Wintsën ets myoˈojëdëty ja wijyˈäjtën’ (Dan. 2:18, TY). Jyobaa yˈatsoowëmbijt ja nyuˈkxtakën, pes pyudëjkë Daniel parë ojts dyajniwij dyajnikejy ja kyumäˈäyë Nabucodonosor ets kyaj yˈoˈktë mët ja myëtnaymyaayëbëty.

5. ¿Näˈä jatëgokë Daniel dyaˈijxë jotmëkˈäjtën?

⁵ Waanë netyë tiempë të nyaxy mä Daniel të dyajniwijy të dyajnikejy ja kyumäˈäyë Nabucodonosor mä tˈijxy ja mëj awinax ko jatëgok ojts yajmëjwooy. Nabucodonosor yëˈë wyingumää tuˈugë mëj kepy mëdiˈibë jotmaytyuunë. Tsojkëbë netyë Daniel yˈitët jotmëk parë dyajniwij dyajnikajët ja kumäˈäy mët ko yëˈë nety yˈandijpy ko ja rey lyokëjatäˈäny ets kyaj tuk tiempë nyekyˈanaˈamäˈäny (Dan. 4:25). Ja rey Nabucodonosor, mbäätxyëp wyinmääy ko yëˈë Daniel nibëdëˈkëp ets ojtsxyëp tniˈanaˈamë parë yˈoogët. Perë Daniel kyaj tsyëˈkë, pes amëk jotmëk tˈanmääy wiˈixë nety nyiwijy nyikejy ja kyumäˈäy.

6. ¿Ti pudëjkë Daniel parë yˈijty amëk jotmëk?

 ⁶ ¿Tidaa pudëjkë Daniel parë yˈijty jotmëk nuˈunë xyëëw jyukyˈäjtën? Ko myutskˈäjty seguurë ko tyääk tyeety ojts myoˈoyëdë oybyë ijxpajtën, pes tukniˈˈijxëdë ja Diosë yˈanaˈamën. Duˈun ttuundë extëmë netyë Dios të ttukˈaneˈemy ja israelitëty (Deut. 6:6-9). Daniel kyaj nety yëˈëyë tnijawë ja Mäjkpë Mandamientë, nyijäˈäwëbë nety yajxon ja ley mä jyënaˈany tijaty mbäät tjëˈxtë ja israelitëty ets tijaty kyaj c (Lev. 11:4-8; Dan. 1:8, 11-13). Ets wiˈix ja israelitëty ojts tkujat tkukëbatëdë ko tkamëmëdoowdë Jyobaa (Dan. 9:10, 11). Nuˈunë Daniel jyukyˈajty, ijt seguurë ko Jyobaa mëdë yˈanklëstëjk xëmë pyudëkëyaˈanyëty (Dan. 2:19-24; 10:12, 18, 19).

7. ¿Tijatyë Daniel ak pudëjkë parë yˈijty jotmëk? (Ix nanduˈunë dibujë).

⁷ Daniel xëmë tˈëxpëjky tijatyë nety të tkujayëdë ja Diosë kyugäjpxpëty, extëm tijaty ojts tnaskäjpxë Jeremías. Ko duˈun yˈëxpëjky, yëˈë pudëjkë parë tpëjkyë kuentë ko të nety ja tiempë tpääty parë yˈawäˈätspëtsëmdët ja judiyëtëjk jam Babilonia (Dan. 9:2). Ko tˈijxy wiˈix yˈadëëy tijaty ojts yajnaskäjpxë, yëˈë pudëjkë parë niˈigyë ttukˈijxpatëdë Jyobaa, ets ko tuˈugë jäˈäy amumduˈukjot ttukˈijxpetyë Jyobaa, amëk jotmëk yˈity (ijxkijpxyë mëdë Romanʉs 8:31, 32, 37-39). Mëdiˈibë niˈigyë pudëjkë Daniel, yëˈë ko janääm jatsojkë Tyeetyë tsäjpotmëdë tmënuˈkxtaky (Dan. 6:10). Tyukmëtmaytyak wiˈixë nety nyayjyawëty ets tijatyë nety kyaj oy të ttundë (Dan. 9:4, 5, 19). Daniel kyaj myaxuˈunkˈäjty jotmëk, mëdiˈibën pudëjkë yëˈë ko xëmë yˈëxpëjky, tmënuˈkxtakyë Jyobaa ets ko xëmë ttukˈijxpejty.

8. ¿Ti xypyudëkëyäˈänëm parë nˈijtëm jotmëk?

⁸ Kyaj mbäädë tääk teety xytyukninäjxëmë jotmëkˈäjtën, tsojkëbën këˈëm nˈëxpëjkëm parë nˈijtëm jotmëk. Duˈun extëm ko tuˈugë jäˈäy ti tjatäˈäny, tsojkëp tˈixët wiˈix ttuny ja mëdiˈibë jam yaˈëxpëjkëp etsë net ttunët extëm yajtukniˈˈixë. Parë nˈijtëm jotmëk, tsojkëp nniˈˈijxtutëm pënaty duˈun jäˈäyˈäjttëp ets nanduˈun tijaty nduˈunëm. ¿Ti xytyukniˈˈijxëm extëm të yajnimaytyaˈagyë Daniel? Ko tsojkëp yajxon nˈëxpëjkëm ja Diosë yˈAyuk, nmëwingoˈonëm ko nmënuˈkxtakëm amumduˈukjot ets xëmë ndukˈijxpajtëmë Jyobaa. Ko duˈun nduˈunëm, yëˈë xypyudëkëyäˈänëm parë nˈijtëm jotmëk ko nety ja mëbëjkën yaˈijxmatsy.

9. ¿Wiˈix wyimbëtsëmy ko nˈijtëm jotmëk?

⁹ Oy wyimbëtsëmy ko nˈijtëm jotmëk. Min nˈokˈijxëm wiˈix jyajtyë Ben d mëdiˈibë Alemania. Ja myëguˈuktëjk duˈunë nety wyinmaytyë ko duˈunyë të yajtukˈijxpäädëˈëky tijaty jaˈäjtp Naxwiiny ets ko kyaj tyëyˈäjtënëty extëmë Biiblyë tnimaytyaˈaky. Tëgok, ta yaˈˈanmääyë Ben parë ttukmëtmaytyäˈägët ja myëguˈuktëjk tiko tmëbëky ko tam pën mëdiˈibë tijaty yajkoj. Ben, ta amëk jotmëk ttukmëtmaytyaky ja myëguˈuktëjk tijaty myëbëjkypy. ¿Wiˈix wyimbëtsëëmy? Ben, jyënaˈany: “Jyantsy yˈoymyëdoow ja nmaˈestrëts ets tats xyˈanmääy parëts nmoˈoyët këjktuˈugë kopyë ja nmëguˈuktëjkëts mätsë nety të nbayeˈey ko jantsy tam pën mëdiˈibë tijaty yajkojtääy”. ¿Ti net tyuundë ja myëguˈuktëjk? Yëˈë tnimaytyaˈaky: “Myëdoowˈijttë tijatyëts ndukmëtmaytyaktë ets jyënandë ko xymyëˈijx xymyëjpëjktaktëbëts”.  Yäˈädë yëˈë xytyukˈijxëm ko pën ijtëm jotmëk, mbäät nanduˈunë jäˈäy xywyingutsëˈkëm ets ok tˈixyˈatäˈändët niˈigyë Jyobaa. ¡Pääty oy ko nˈijtëm jotmëk!

10. ¿Ti yˈandijpy ko jyënaˈany ninäˈä kyamastuˈuty?

¹⁰ Mä ayuk ebreo ko dyajtunyë yäˈädë ayuk “ninäˈä kyamastuˈuty” o “tsojkënë mëdiˈibë ninäˈä kyakugëxë”, yëˈë myaytyäˈägaampy ko Dios mëk tsyoky jyawë ets ko kyaj tmastuˈuty ja myëtnaymyaayëbëty. Ko mä Biiblyë nanduˈun dyajtunyë yäˈädë ayuk, ja ko yajmaytyaˈaky nyaytsyokëdë nixim niyam ja Diosmëduumbëty (2 Sam. 9:6, 7). Jyobaa tsyojkypy nanduˈun parë ninäˈä ngamastutëm. Ets mbäät niˈigyë nyajmëjwindëjkëmë yäˈädë tsojkën mëdiˈibë ninäˈä kyakugëxë, duˈunën ttuuny ja kugajpxy Daniel.

11. Ko netyë Danielë jyëmëjt 90 naxy, ¿wiˈix yajwinmäˈänyˈijxy ko ninäˈä Dios tkamastuˈudäˈäny? (Ixë dibujë mëdiˈibë miimp mä rebistë nyiˈak).

¹¹ Nuˈunë Daniel jyukyˈajty kanäkˈok ojts dyajnigëxëˈëky ko ninäˈä netyë Jyobaa tkamastuˈudäˈäny. Per pyat tuˈugë mëj jotmay ko netyë jyëmëjtnë 90 naxy. Mä taabë tiempë, Babilonia yëˈë nety të jyaˈabëkyëtyë Medos mëdë Persas ets yëˈë nety anaˈambë Darío. Tamë nety näägë jäˈäy tyundë mä yajkutuky ja rey, mëdiˈibë kyaj ttimˈixäˈändë Daniel ets kyaj tmëmëdowdë Dios, pääty ttukniwinmäˈäyëdë parë dyaˈoogäˈändë Daniel. ¿Ti tyuundë? Ojts tninëjkxtë ja rey ets ttukfirmaräjttë tuˈugë neky mä tnigajpxy ko 30 xëëw kyaj pën tˈawdatëdë wiink dios o wiink jäˈäy. Yëˈë nety yˈixandëp pënë Daniel yëˈë myëdowaampy ja rey o yëˈë ja Dios. Per yëˈë myëmëdoowë Jyobaa ets pääty ojts yajkujëduwë kääjutoty. ¿Wiˈixë Jyobaa pyudëjkë? Ko yaˈˈawäˈätspëtsëëmë kääjutoty (Dan. 6:12-15, 20-22). ¿Ti xypyudëkëyäˈänëm parë ninäˈä Jyobaa ngamastutëm duˈun extëmë Daniel?

12. ¿Ti tyuunë Daniel parë ninäˈä Jyobaa tkamastuty?

¹² Tsojkëp amumduˈukjot ntsojkëmë Jyobaa parë ninäˈä ngamastutëm. Daniel ninäˈä tkamastutyë Jyobaa mët ko mëkë nety ttsoky. ¿Ti pudëjkë parë niˈigyë ttsojky? Waˈan yëˈëjëty ko tpawinmääy wiˈixë Jyobaa jyaˈayˈaty ets wiˈix dyajnigëxëˈëky (Dan. 9:4). Daniel pyawinmääy nanduˈun tijatyë netyë Jyobaa  të tyukmëdunyëty ets tijaty të ttukmëdunyë nyax kyäjpn, ets kyuˈëˈëw kyukäjpxë (Dan. 2:20-23; 9:15, 16).

13. 1) ¿Wiˈixë ënäˈktëjk mbäät dyajnigëxëˈëktë ko yëˈëyë pyuwäˈkëdëbë Jyobaa? Oknimaytyäˈäk mët tuˈugë ijxpajtën. (Ix nanduˈunë dibujë). 2) ¿Wiˈix mbäät nˈatsoowëmbijtëmë jäˈäyëty ko xyajtëˈëwëm pënë Jyobaa tyestiigëty kyupëjktëp ko jäˈäy tsyëënëdë ak yetyëjk o ak toxytyëjk? (Ixë bideo mä jw.org, “Ko yajmëmëdoyë Diosë yˈanaˈamën, ta jyaˈˈatyë jotkujkˈäjtën”).

¹³ Duˈun extëmë Daniel, nanduˈun tyam mayë ënäˈktëjk tyuˈukmuktë mëdë jäˈäyëty mëdiˈibë kyaj tmëjˈixtë Jyobaa ets kyaj tmëmëdoowëdë yˈanaˈamën. Mayë jäˈäy kyaj xyˈixäˈänëm mët ko ntsojkëmë Dios ets nääk mëktaˈaky tijaty ttuktunäˈändë ja ënäˈktëjk parë ttukmastuˈudäˈändë Jyobaa. Duˈunën jyajtyë Gabriel mëdiˈibë tsënaapy Australia. Ojts jyotmaybyaaty eskuelë, pes ja myaˈestrë yajtëëwë ti tyunëp ko tuˈugë myëtnaymyaayëbë tyukmëtmaytyäˈägëdët ko yëˈë mëët tsyëënë ja myëëyetyëjk o ja myëëdoxytyëjk. Ta ja maˈestrë jyënany ets majtsk grupë nyaybyëjktäˈägëdët, tuk grupë yëˈë mëdiˈibë pyuwäˈkëdëp ko oy extëm ja myëtnaymyaayëbë yˈadëˈëtsy ets ja tuk grupë mëdiˈibë kyaj tkupëktë. Gabriel jyënaˈany: “Ak yëˈë pyuwäˈkëdë ja myëguˈuktëjk mëdiˈibë nety kyupëjktëp ko oy extëm yˈadëˈëtsy ja myëtnaymyaayëbë”. Yëˈëyë Gabriel mët jatuˈugë Testiigë mëdiˈibë kyaj tpuwäˈkëdë. Yëˈë tˈaknimaytyaˈaky: “Kyajnëmë nety ja oorë tpääty parëts nbëtsëmdët eskuelë kots ja nmëguˈuktëjk xynyëxik xytyukxiktë ets ojtsëts xywyingäjpx xyjyëjpkäjpxtë ets nanduˈunëts ja nmaˈestrë. Njatukmëtmaytyäˈägandëts tikots kyaj ngupëktë ko duˈunë jäˈäy tsyëën jyukyˈattë, per kyaj tmëdowandë”. ¿Wiˈixë Gabriel nyayjyäˈäwë? Yëˈë jyënaˈany: “Kyajts nˈoyjyäˈäwë extëmëts ja nmëguˈuktëjk xynyëxik xytyukxiktë, per jotkujkëts nnayjyäˈäwë kotsë netyë Jyobaa të nmëmëdoy ets kots të nitsiptuny tijatyëts nmëbëjkypy”.

14. ¿Ti tsojkëp nduˈunëm parë ninäˈä Jyobaa ngamastutëm?

¹⁴ Daniel mëk ttsojkyë Jyobaa ets yëˈë pudëjkë parë ninäˈä tkamastuty, ëtsäjtëm yëˈë nanduˈun xypyudëkëyäˈänëm parë niˈigyë ntsojkëmë Jyobaa. Parë duˈun nduˈunëm, tsojkëp niˈigyë nˈixyˈäjtëm wiˈix jyaˈayˈaty ko nˈijxëm tijaty ojts dyajkojy (Rom. 1:20). ¿Tijaty mbäädë ënäˈktëjk pyudëkëdë parë niˈigyë ttsoktëdë Jyobaa ets tmëjˈix tmëjpëjktäˈäktët? Ko tˈëxpëktët tijaty miimp mä jw.org, mä jyënaˈany “¿Lo diseñó alguien?”, tap myiny nanduˈunë bideo. Mbäät nanduˈun tkäjpxtë yäˈädë foyetë ¿Es la vida obra de un Creador? etsë El origen de la vida. Okˈix wiˈix jyënanyë Esther, tuˈugë kiixy mëdiˈibë Dinamarca: “Jantsy oy tnimaytyaˈagyë yäˈädë foyetë kyaj xyˈanmäˈäyëm tijatyën mbäät nmëbëjkëm, pes jeˈeyë xytyukˈijxëm wiˈixën tijaty yajnimaytyaˈaky ets këˈëmë net nwinmäˈäyëm ti nmëbëkäˈänëm”. Ben mëdiˈibë të yˈokˈyajmaytyakpë mä parrafo 9 jyënaˈany: “Yäˈädë foyetë niˈigyëtsë nmëbëjkën dyajkëktëjkë, pes xytyukˈijxëts ko Jyobaa yëˈëjën tijaty të dyajkojtäˈäy”. Ënäˈktëjkëty mbudëkëyanëdëbë yäˈädë foyetë ets mbäädë net xyajtëyˈäjtëndëkëdë extëmë Biiblyë jyënaˈany: “Nintsënˈäjtëm Dios, mijtsë dëˈën mbatëp es xyˈaxäjët ja mëjˈäjtën, wintsëˈkën esë mëkˈäjtën, mët ko mijtsë dëˈën të xyajkojtäˈäy tëgekyë diˈibë ijtp, es mgëˈëmtsojkëngyëjxm mij xyaˈity es xyajkojy” e (Diˈibʉ Jat. 4:11).

15. ¿Tijaty mbäät nˈaktuˈunëm parë niˈigyë nnaymyaˈayëm mëdë Jyobaa?

¹⁵ Ja tuk pëky mëdiˈibë mbäät xypyudëjkëm  parë niˈigyë Jyobaa ntsojkëm, yëˈë ko nˈëxpëjkëm wiˈixë Jesus jyukyˈajty. Duˈun ttuunyë Samira, tuˈugë kiixy mëdiˈibë tsënaapy Alemania. Yëˈë jyënaˈany: “Mët yëˈëgyëjxmë Jesus nˈixyˈajtyëts niˈigyë Jyobaa”. Ko Samira myutskˈäjty tsipë nety tjaygyukët wiˈixë Jyobaa jyaˈayˈaty, per ko niˈigyë tˈëxpëjky wiˈixë Jesus jyaˈayˈaty, ta kyaj ojts nyekytsyiptakxëty tjaygyukët. Pes jyënaˈany: “Njantsy yˈoyˈijxypyëtsë nety wiˈixë Jesus jyaˈayˈaty, ajëëky amëguˈuk ets tsyojkypyë ënäˈkuˈunk. Kots niˈigyë nˈixyˈajtyë Jesus, tats niˈigyë nˈijxyˈajtyë Jyobaa etsëts ntsojky”. Samira tˈaknimaytyaˈaky: “Wanaty wanatyëts njaygyujkë ko Jesus duˈunën meerë jyaˈayˈaty extëmë Tyeety ets ko päätyë Jesus myiny yä Naxwiiny parë niˈigyë nˈixyˈäjtëmë Jyobaa” (Fwank 14:9). Ënäˈktëjkëty, ¿tiko mwinmäˈäny xykyapëjktäˈäktë ets niˈigyë Jyobaa xyˈixyˈattët mët yëˈëgyëjxmë Jesus? Pën mduundëp duˈun, ta niˈigyë xytsyokäˈändë Jyobaa ets ninäˈä xykyamastuˈudäˈändë.

16. ¿Tiko kyaj yˈoyëty nmastutëmë Jyobaa? (Salmo 18:25; Miqueas 6:8).

¹⁶ Ko kyaj nmastutëm ja nmëguˈukˈäjtëm, ta niˈigyë xymyëwingonäˈänëm ets kyaj nanduˈun xymyastuˈudäˈänëm (Rut 1:14-17). Pën kyaj nmastutëmë Jyobaa, agujk jotkujk nnayjyawëyäˈänëm. ¿Tiko duˈun njënäˈänëm? Yëˈko kyaj tmastuˈudäˈäny pënaty kyaj myastuˈutyëty (käjpxë Salmo 18:25; Miqueas 6:8). ¿Këdii jantsy oy nnayjyäˈäwëm ko Jyobaa tsyojkypy ets xëmë mëët nnaymyaˈayëm oy nitii ngatsoowˈäjtëm? Nipën ets nitii mbäät xykyatukmastutëmë Jyobaa, ni yëˈë ja oˈkën (Dan. 12:13; Luk. 20:37, 38; Rom. 8:38, 39). Pääty oy ko ninäˈä ngamastutëmë Jyobaa extëmë Daniel.

17, 18. ¿Tijaty xyˈaktukniˈˈijxëm extëm yajnimaytyaˈagyë Daniel?

¹⁷ Mä yäˈädë artikulo jeˈeyë majtsk pëky të nˈijxëm wiˈixë Daniel jyaˈayˈajty. Per mbäät tijaty xyˈaktukniˈˈijxëm, extëm nˈokpëjktakëm, Jyobaa tukˈaˈijxnäjxë tijaty, mooyë wijyˈäjtën parë ojts dyajniwijy dyajnikejy ja tsuu kumäˈäy ets ojts tijaty tnaskäjpxë. Të may yˈadëëwnë tijaty ojts tnaskäjpxë, per ta mëdiˈibë ak adëwäämp mä tiempë myiny kyëdaˈaky.

¹⁸ Mä jatuˈukpë artikulo nˈakˈixäˈänëm ja majtsk pëky mëdiˈibë Daniel ojts tnaskäjpxë. Ko njaygyujkëm yajxon, yëˈë niˈamukë xypyudëkëyäˈänëm parë nduˈunëm mëdiˈibë oybyëtsëmëp ets nanduˈun xypyudëkëyäˈänëm parë nˈijtëm jotmëk ets ninäˈä ngamastutëmë Jyobaa ko nety nwinguwäˈkëm ja mëj ayoˈon.