Oi mai Dibamu, A?
Nadi ta ena toretore ese Baibul be ede e sapotia tomamu?
UNA nadi ena hereva na laḡani 700-600 B.C.E. ai e torea, bona Jerusalem ena Bible Lands Museum ai bo itaiamu. Una nadi na cave ta ai e davaria—una cave lalonai na mase taudia tauanidia e atova bona ia na Israel hanuana, Hebron badinai. Una nadi ena hereva na ini e torea toma: “Namona na Yahweh Sabaot ese Hagav natuna merona, Hagaf, baine hadikaia.” Ina hereva ese Baibul be ede e sapotia tomamu? Una ese e hahedinaraiamu, Baibul negadiai, momo mai dibadia Dirava ladana na Iehova eiava Yahweh (o YHWH, Hebrew letadia ai), bona nega iboudiai e ḡaukaralaiava. Unu cave ai e davari ḡaudia haida ese e hahedinaraimu, taunimanima haida na cave lalonai e hebouva bona e komuva. Nega momo idia ese ladadia bona Dirava ladana na haba ai e toreva.
University of Georgia ena Dr. Rachel Nabulsi eto: “Ina leta YHWH e ḡaukaralaia momova na ḡau badana. . . . Una hereva bona nadi ai e torea herevana ese e hahedinaraia, Israel bona Iuda taudia ediai ina leta YHWH na mai anina bada bona dina ta ta lalodiai e ḡaukaralaiava.” Una ese Baibul ena hereva e hamomokania, badina Dirava ladana, Heberu leta ai YHWH, na Baibul lalonai nega tausen momo e hedinarai. Nega momo taunimanima ladadia lalonai Dirava ladana danu e toreava.
Nadi ai e torea herevana “Yahweh Sabaot,” anina na “Tuari oreadia edia Iehova.” Una ese e hahedinaraiamu Baibul negadiai taunimanima na nega momo Dirava ladana bona ina hereva “Tuari oreadia edia Iehova” e ḡaukaralaiava. Una ese e hamomokaniamu Baibul lalonai “Tuari oreadia edia Iehova” danu e ḡaukaralaia, Heberu Toretoredia ai una hereva na nega 283 bamona e hedinarai, bona Isaia, Ieremia bona Sekaria edia toretore lalodiai una na e hedinarai momo.