Skip to content

Skip to table of contents

EDA NEGAI E VARAMU ḠAUDIA

Ina Tanobada ai Hekwakwanai Momo E Varamu

Ina Tanobada ai Hekwakwanai Momo E Varamu

“Ina uru taudia na e moalemu badina teknoloji bona saiens amo idia na ḡau namodia momo e abimu . . . Herevana dahaka to ina na nega ginigunana ina tanobada ai ḡau iboudiai [politikol, moni, bona environment] na e dika e laomu.”​—The Global Risks Report 2018, World Economic Forum.

DAHAKA DAINAI AONEGA TAUDIA MOMO ESE EDA VAIRA NEGANA BONA INA TANOBADA NA E LALO-HEKWARAHILAIA MOMOMU? MANI HEKWAKWANAI HAIDA AITA HEREVALAI.

  • INTANET AI BADU KARANA (CYBERCRIME): Niuspepa ta (The Australian) na ini e gwau toma: “Hari ina negai, ita ese intanet ta ḡaukaralaiamu negadiai, namona na nahuada baita toho. Taunimanima na intanet amo kara dika momo e karamu, haida bini, natu e hadikadiamu, ma haida e daḡedaḡe henidiamu (bully) karana, ma haida lalodia e habadumu karana, bona infomeisin e henaomu (hacker) karana, . . . Ina tanobada ai taunimanima ma haida edia identity ihenaona karana na e bada haraḡamu. . . . Taunimanima na intanet amo daḡedaḡe dika rohorohodia e hahedinaraimu.”

  • OGOḠAMI TAUDIA BONA TAḠA TAUDIA: Oxfam International ena ripot ta ese e hahedinaraia, ina tanobada ai, taḡa taudia 8 edia wealth ena bada na ogoḡami taudia iboudiai 3.6 bilioni edia moni ena bada heḡereḡerena. Oxfam na eto: “Taḡa taudia edia taḡa e bada e laomu, bona ogoḡami taudia edia ogoḡami e bada e laomu, bona unu ogoḡami taudia momo na hahine.” Taunimanima haida na e garimu badina be e laloamu hekwakwanai ini bamodia daidiai gwau-edeede (social unrest) karana baine vara diba.

  • TUARI BONA DAḠEDAḠE KARADIA: Laḡani 2018 ai, 2018 United Nations Refugee Agency ena ripoti ta na ini e gwau toma: “Hari ina negai, taunimanima hutuma na edia tano korikori e heautanimu bona tano matamata ai e ha nohomu, gunaguna na dia unu heto. . . . Sekeni rua rua lalodiai, taunimanima tamona na ena tano korikori e heautanimu.” Tuari o daḡedaḡe karadia daidiai taunimanima 68 milion mai kahana ese edia tano korikori vada e heautanidia.

  • TANO BONA ENVIRONMENT IHADIKANA KARANA: The Global Risks Report 2018 na ini e gwau toma: “Tubutubu ḡaudia bona animal na e mase e laomu, . . . hodahoda ai bona davara ai pollution na e bada e laomu dainai, una ese taunimanima edia health e hadikaia matamamu.” Danu, tano haida ai insect edia namba na e maraḡi e laomu. Insect iboudiai na tubutubu ḡaudia iboudiai e pollinate dainai, saiens taudia na e gwaumu una ese environment na baine hadikaia diba.” Bona saiens taudia ma e gwaumu, vanegai laḡani 30 lalodiai, davara ai coral reef momo na vada e mase.

Ita ese ina tanobada ai hekwakwanai iboudiai baita haoredia diba, a? Taunimanima haida na e laloamu, diba namona bae abia taudia ese hekwakwanai na bae haore diba. To idia ese edena diba namona bae abia na namo? Unu henanadai na sivarai gabena ese be haerelaiamu.