[Heb.: bakaʼ].

Zavamaniry resahin’ny fitantarana momba ny adin’i Davida tamin’ny Filistinina “teo amin’ny lemaka ivan’ny Refaima.” (2Sa 5:22-25; 1Ta 14:13-16) Ny Salamo 84:6 no hany andininy hafa miresaka azy io, hoe: “Na dia lemaka karakaina anirian’ny hazo bakà aza no andalovany, dia manjary toy ny tany misy loharano.” Mety ho ilay “lemaka ivan’ny Refaima” ihany io lemaka io. Toa teo atsimoandrefan’i Jerosalema izy io ary teo i Davida no niady.

Avy amin’ny fototeny midika hoe “mitomany” ilay teny hebreo. (Ampit. Ge 21:16.) Toa zavamaniry, na hazo lehibe na madinika mamoaka ditiny na mandronono fotsy àry izy io. Tsy fantatra hoe inona izy io, fa teny hebreo nogasina fotsiny ny hoe bakà. Toa tsy mitombina ny filazan’ny raby hoe voaroihazo izy io. Mamoaka ditiny ny hazo balsama (misy maromaro isaky ny fianakaviamben’ny hazo), ka mety ho io hazo io ilay bakà, hoy ny manam-pahaizana maro. Hazo balsama (Populus euphratica) anisan’ny fianakaviamben’ny hazo aravaha izy io, hoy ny manam-pahaizana sasany momba ny zavamaniry, satria mora ahetsiketsiky ny rivotra ny raviny ka mikasaosaoka. Tsy resahin’ny Baiboly anefa raha ny ravina na ny sampana na ny tapany hafa amin’ireo hazo no nahatonga ilay “figadongadona.” Lazainy fotsiny fa ‘teny an-tendron’ireo’ hazo ilay feo. Mety ho feo famantarana ilay izy. Na koa mety ho feon’ny rivotra nifofofofo izay mety ho nanarona na nanahaka ny figadongadon’ny miaramila, hoy ny sasany.​—2Sa 5:24; 1Ta 14:15.