1-3. (a) Londololini ivyacitike lino Yutuko wafwile. (b) I vyani vino Paulo wacisile, nupya vikatulangilila vyani pali aliwe?

 PAULO ali apa muputule wa papela umu Tuloa muno antu aingi iyakolongana. Akulanzyanya na ina, pano uu ali wanda wa kusyalikizyako ukuya pamwi nayo. Pa nsita yii a pakasi ka usiku. Mu muputule muli sile malampi anono nupya yakulenga muye icikailila. Yutuko wataikala umupiipi ni windo. Lino Paulo akulanda, Yutuko akusipula nupya waponela umu muputule uze wakwe citatu.

² Pa mulandu wakuti Luka a dokota, afwile ali pa yantu asimwilila uku kulola Yutuko. Antu yonsi yafwile iyamanya ivyativimucitikila. Yutuko yamukatusya “ala watafwa.” (Mili. 20:9) Lyene kwacitika icizungusyo. Paulo waponela apali umonsi nupya wanena antu ukuti: “Tiini ukupanga icongo, pano ali nu umi.” Paulo watuutulula Yutuko.—Mili. 20:10.

³ Ivyacitika vikulangilila amaka ya mupasi wa muzilo wakwe Leza. Paulo asi wino walenzile ukuti Yutuko afwe. Nanti ciye vivyo, Paulo asikulonda imfwa yakwe Yutuko ipumvyanye vino yakulanzyanya nanti ukulenga umwi ukuta ukuya nu utailo. Pa cisila ca kutuutulula Yutuko, Paulo wasya amu cilongano ala iyakomeleka nupya iyaiteyanya ukutwalilila ukuomba umulimo wa kusimikila. Ukwaula nu kutwisika, Paulo wisile sana mano uku maumi ya yantu yauze. Walanzile amazwi akuti: “Ntakweti umulandu pa wazi wa yantu yonsi.” (Mili. 20:26) Katulole vino tungasambililako kuli vino Paulo wacisile.

4. I viipe ci ivyacitikile Paulo?

⁴ Wakwe vino twasambilile umu cipande icafumileko, Paulo wakweti intazi izingi sana. Umulimo wa kusimikila uno waombanga umu Efeso walenzile umu musumba muye sana icimvulunganya. Antu apanganga ivintu ukuomvya siuva asintilile umu upefi wakwe leza Atemi, yatandike ukupanga sana ivimvulunganya. Pa Milimo 20:1 pakalanda ukuti, “Lino icongo casizile, Paulo wamile asambi, nupya pa cisila ca kuyakomelezya nu kuyapakasya, watandike ulwendo lwa kuya uku Makedoniya.”

5, 6. (a) Uzye Paulo afwile wikazile imyezi inga lino wali uku Makedoniya, nupya i vyani vino wacitilanga aina lino wali kuuku? (b) I miyele ci ino Paulo watwalilile ukuya nayo lino wali na Ina Klistu yauze?

 ⁵ Lino Paulo wayanga uku Makedoniya, watazile aikala umu Tuloa. Paulo wenekelanga ukuti Tito wino watumile uku Kolinto, wali nu kwizatandika ukuomba nawe umu Tuloa. (2 Kol. 2:12, 13) Lelo, lino Paulo wamanyile ukuti Tito asikuya uku Tuloa pakuti yaomba nawe, wakatwike nu kuya uku Makedoniya kuno waile aikala umupiipi nu mwaka ala “akukomelezya sana asambi aikalangamo.” a (Mili. 20:2) Nu mu kusyalikizya, Tito waile uku Makedoniya nu kutandika ukuombela pamwi na Paulo, nupya wamusimikile ilyasi lisuma pali vino Aina Kolinto yacisile pa mulandu na kalata iya kutandikilapo ino Paulo wayalembiile. (2 Kol. 7:5-7) Vino yacisile vyalenzile ukuti Paulo ayalembele kalata na muze, wino ndakai twamanya ukuti 2 Kolinto.

⁶ Luka waomvizye izwi ilisuma ilyakuti “kukomelezya” lino walondololanga ulwendo lwakwe Paulo lino watandalile aina umu Efeso alino nu ku Makedoniya. Izwi lii likalondolola ningo imiyele ino Paulo wakweti uku ina yauze. Ukupusanako na Afaliseo alolanga antu yauze ukuti yatali acindame, Paulo wene wayalolanga  ukuti yali aakapepa yauze. (Yoa. 7:47-49; 1 Kol. 3:9) Nupya Paulo watwalilile ukuya ni miyele kwene yii nanti sile alino wayasundanga muli vino yaluvyanyanga.—2 Kol. 2:4.

7. Uzye angalizi Aina Klistu yangakolanya uli Paulo?

⁷ Ndakai, ya eluda alino na angalizi aakatandalila ivilongano yakaezya na maka ukukolanya vino Paulo wacitanga. Nanti sile alino yakusunda umwi, yakakwata uyo uwa kukomelezya nu kwazwa umuntu wiyo muno akulondekwa. Angalizi yaa yakaika sana mano uku kukomelezya umuntu ukucila ukulamupeela imilandu. Umwangalizi umwi uwataomba umu mulimo wa kutandalila ivilongano pa myaka iingi walanzile ukuti: “Aina ingi na ya nkazi yakalondesya ukucita ivisuma, nomba insita izingi yakacula pa mulandu na masakamika, intete, alino nu kuyuvwa ukuti pasi ivili vyonsi vino yangacita pakuti yayazwe aineco.” Angalizi yalinzile ukulakomelezya aina na ya nkazi akayuvwa vivyo.—Aeb. 12:12, 13.

8, 9. (a) I vyani ivyalenzile ukuti Paulo afilwe ukuya uku Silya? (b) I vyani ivyalenzile ukuti Ayuda yaelenganya iviipe pali Paulo?

⁸ Lino Paulo wafumile uku Makedoniya, waile uku Kolinto. b Lino wamazile imyezi itatu uku Kolinto, waile uku Kenkeleya kuno waile akwela uwato uwayanga uku Silya. Lino wafumile uku Silya, waile uku Yelusalemu kuno watwaliile aina ivya upe ivya kuyazwa muli vino yalondekwanga. c (Mili. 24:17; Loma 15:25, 26) Lelo kwali vimwi ivyaula ukwenekela ivyacitiike nupya vyapumvyanyizye vino Paulo walondanga ukucita. Pa Milimo 20:3 pakalanda ukuti: “Ayuda yakweti ipange lya kumukoma.”

⁹ Tutanga tuzunguke ukuti Ayuda yalondanga ukukoma Paulo pano yamulolanga ukuti wali u musangu. Uku cisila, umulimo wa kusimikila uno Paulo waombanga walenzile Klisipa umonsi uwali umucindikwe sana umwi sunagogi ilyali umu Kolinto ukusenuka. (Mili. 18:7, 8; 1 Kol. 1:14) Pa nsita yuze napo, Ayuda ali umu Kolinto yapeezile Paulo imilandu nu kumutwala kuli Galio umulasi uwali umu Akaya. Lelo Galio walanzile ukuti Paulo atakweti umulandu uli onsi, cii calenzile ukuti alwani yakwe Paulo yasoke sana. (Mili. 18:12-17) Ayuda ali umu Kolinto yelenginye ukuti pataali nu kulengela ala Paulo waya uku Kenkeleya, fwandi yapanzile ukuti yakamuleme nu kumukoma. I vyani vino Paulo wali nu kucita?

10. Uzye intete i zyalenzile ukuti Paulo ataya uku Kenkeleya? Londololini.

¹⁰ Pa mulandu wakuti Paulo walondanga ukuicingilila nu kucingilila ivya upe vino wapeezilwe, wasoolwilepo ukukanaya uku Kenkeleya nu kuswilila uku Makedoniya. Ulendo wa pansi uwa kuya uku Makedoniya wali nu kumuletela intazi. Umu miseo iingi iyaliko umu manda aku cisila mwayanga sana ivipondo.  Nanti sile u mu mang’anda umwafikilanga aenyi mutayanga ningo sana. Nanti cali vivyo, Paulo wasoolwilepo ukukwata intazi zii ukucila zino wali nu kukwata pa kuya uku Kenkeleya. Icazifileko icakuti Paulo ataali nu kupita wenga. Pali yano Paulo wapisile nayo lino wali pa lwendo luu ulwa umisyonali pali Alisitaka, Gayusi, Sekundo, Sopata, Timoti, Tulofimo, na Tikikasi.—Mili. 20:3, 4.

11. I vyani vino Aina Klistu ndakai yakacita pakuti yaicingilile, nupya i vyani vino tungasambilila kuli vino Yesu wacisile?

¹¹ Wakwe vino Paulo wacitanga, na Aina Klistu ndakai yakacitako vimwi pakuti yaicingilile lino yakuomba umulimo wa kusimikila. Umu ncende zimwi, lino ya kasimikila yakusimikila yakapita umu maumba nanti yaili yaili. Uzye Aina Klistu yakaicingilila pakuti yatayacuzya? Awe foo, pano yamanya ukuti yalinzile ukucuziwa. (Yoa. 15:20; 2 Tim. 3:12) Lelo nanti ciye vivyo, yasicita sile uku mufulo ivintu ivingalenga yaye umu uzanzo. Lekini tulande pali vino Yesu wacisile. Pa nsita imwi, lino antu aakanyanga Yesu ali umu Yelusalemu yalondanga ukumutama na mawe, “wafisime nupya wafumile umwi tempele.” (Yoa. 8:59) Nupya lino Ayuda yalondanga ukumukoma, “Yesu atatazile apite umu Yayuda apaswe, lelo waile umu ncende iyali apiipi nu lwanga.” (Yoa. 11:54) Yesu wacitanga vino angakwanisya ukucita pakuti aicingilile ndi cakuti ukucita vivyo kusikupusana nu kulonda kwakwe Leza. Nupya vikwene avino na Aina Klistu yakacita ndakai.—Mate. 10:16.

12, 13. (a) I vyani vino amu cilongano yacisile pa mulandu na vino Yutuko watuutulwilwe? (b) Uupaalilo ci uwa muli Baibo ukakomelezya antu aafwilwa atemwikwa yao?

¹² Paulo na yano wali nayo yapisile yonsi pa kuya uku Makedoniya, lyene pa cisila izile iyapaalukana. Nupya antu yonsi kwene yaa izile iyakomaana pamwi nupya umu Tuloa. d Ilyasi likalanda ukuti: “Umu manda 5 twafisile kuli aliyo umu Tuloa nu kwikalamo manda 7.” e (Mili. 20:6) Wakwe vino itulanda pa kutandika kwa cipande cii, umu Tuloa kwene ali muno umonsi uwacance Yutuko watuutulwilwe. Elenganyini vino aina yafwile yuvwile ningo lino umwina wao Yutuko watuutulwilwe. Wakwe vino ilyasi likalanda, aina yaa “yateekeziwe sana.”—Mili. 20:12.

¹³ Kwene ndakai, ivizungusyo vya musango uwa visicitika. Nanti ciye vivyo, yonsi aafwilwa atemwikwa yao ‘yateekeziwa sana’ nu upaalilo wa muli Baibo uwakuti kulaya ukutuutuluka. (Yoa. 5:28, 29) Pa mulandu wakuti Yutuko ataali umumalilike, umu kupita kwa nsita wizile afwa. (Loma 6:23) Lelo yonsi alatuutululwa umu nsi ipya yakwe Leza yalakwata upaalilo wa kwikala manda pe. Nupya yayo alatuutululwa nu kuya umu kuteeka pamwi na Yesu yalakwata umi usifwa.  (1 Kol. 15:51-53) Ndakai Aina Klistu apakwe nanti amu “mfwele na zyuze,” yakwata umulandu uno yalinzile ‘ukuteekeziwa sana.’—Yoa. 10:16.

14. I vyani vino Paulo wanenyile ya eluda ali umu Efeso lino wakomaanyile nayo pa Milete?

¹⁴ Paulo na yano wali nayo yafumile uku Tuloa iyaya uku Asosi alino iza iyaya uku Mitulene, ku Kiosi, ku Samosi, nga nu ku Milete. Paulo walondesyanga ukufika zuwa uku Yelusalemu lino yatatala yatandika ukuzevya kwa pa Pentekositi. Vino Paulo walondesyanga ukuya uku Yelusalemu lino yatatala yatandika ukuzevya kwa pa Pentekositi vikalangilila umulandu uno wailiile uku Efeso nu kukwela uwato nu kuya uku Yelusalemu. Pa mulandu wakuti Paulo walondanga ukulanda na ya eluda ali umu Efeso, wapekinye ukuti yakakomenkane pa Milete. (Mili. 20:13-17) Lino yafisile, Paulo wayanenyile ati: “Mwamanya ningo vino nacisile kuli mwemwe ukufuma pa wanda wa kutandikilako lino nafisile umu citungu ca Asia, naicefizye sana lino naombelanga Umwene nupya nalilanga nu kucula pa mulandu na vino Ayuda yalondanga ukunkoma, lelo ntatile ukumunena ivingamuzipila nanti ukumusambilizya apaswe nu ku ng’anda ni ng’anda. Lelo nasimikile sana ku Yayuda nu ku Yagiliki pakuti yalapile kuli Leza nu kutaila Umwene witu Yesu.”—Mili. 20:18-21.

15. I visuma ci ivyaya umu kuomba umulimo wa kusimikila uku ng’anda ni ng’anda?

 ¹⁵ Ndakai kwaya inzila izingi izya kuombelamo umulimo wa kusimikila. Wakwe vino Paulo wacitanga, naswe kwene tukaezya na maka ukuya kuno tungazana antu, wakwe kuno yakaimika imyotoka, umu miseo umukapita sana antu, nanti umu mamaliketi. Lelo inzila ya kusimikila uku ng’anda ni ng’anda, yatwalilila ukuya ali nzila ikalamba ino Ya Nte Yakwe Yeova yakaomvya umu mulimo wa kusimikila. U mulandu ci? Umulandu onga u wakuti, ukusimikila uku ng’anda ni ng’anda kukalenga antu yonsi yakwate isyuko lya kuvwa ilyasi lya Wene, nupya inzila yii ikalangilila ukuti Leza ataya na kapatulula. Nupya kukalenga antu akalondesya ukuvwa ukwi lyasi lisuma ukwavwiwa ukulingana na vino yakulondekwa. Nupya antu akaomba umulimo wa kusimikila uku ng’anda ni ng’anda yakaya nu utailo ukome nupya yakakwata imiyele ya kuzizimizya. Fwandi ukuya acincile umu mulimo wa kusimikila “uku ng’anda ni ng’anda,” u kukamanyisya Aina Klistu ya cumi ndakai.

16, 17. Uzye Paulo walangilile uli ukuti ataakweti intete, nupya Aina Klistu ndakai yangamukolanya uli?

¹⁶ Paulo walondolwelile ya eluda ali umu Efeso ukuti wamanyile intazi izyali nu kumucitikila nga waswilila uku Yelusalemu. Lelo wayanenyile ukuti: “Nsilola ukuti umi wane wacindama, cino nkalonda u kufikilizya vino ndinzile ukucita nu kumalilila umulimo uno napokelile ukufuma uku Mwene Yesu, kuli kuti kusimikila sana ilyasi lisuma pa cikuuku cikulu cakwe Leza.” (Mili. 20:24) Pa mulandu wakuti Paulo ataakweti intete, ataalesile icili consi cimulesye ukuomba umulimo ucindame uno wapeezilwe, ciye u kulwalilila nanti u kucuziwa ukwipisye.

¹⁷ Na ndakai kwene, aina Klistu yakazizimizya intazi izipusanepusane. Yamwi yakakwata intazi iya kuyainda uku ya mu uteeko nu kucuziwa. Yamwi nayo yakazizimizya indwala izipisye izisipola nanti ulwale wa masakamika. Aina Klistu alumendo na akazyana akaya uku masukulu yakakwata intazi iya kupatikiziwa ukucita iviipe. Asi mulandu ni vintu ivikacitikila Ya Nte Yakwe Yeova, yakatwalilila ukuzizimizya wakwe vino Paulo wacitanga. Cino yakalondesya u “kusimikila sana ilyasi lisuma.”

18. Uzye Paulo wacisile uli pakuti ataya nu mulandu wa wazi, nupya uzye ya eluda ali umu Efeso yali nu kucita uli pakuti yakolanye vino Paulo wacisile?

¹⁸ Paulo walangilile vino ya eluda ali umu Efeso yalinzile ukucita ukupitila muli vino wene wacisile. Inkoleelo, wayanenyile ukuti uu wali nu kuya ali muku wa kusyalikizya uno yali nu kuya pamwi nawe. Lyene wayanenyile ati: “Ntakweti umulandu pa wazi wa yantu yonsi, pano ntafizilwe ukumunena ukulonda kwakwe Leza konsi.” Uzye ya eluda Aina Efeso yali nu kukolanya uli Paulo pakuti yatakwata umulandu wa wazi? Paulo wayanenyile ati: “Mwaisakamala mweineco nu kusakamala imfwele zyonsi zino umupasi wa muzilo wamusonta ukuti mwaangalila, nupya mwacema icilongano cakwe Leza cino wakazile nu wazi wa  Mwanakwe.” (Mili. 20:26-28) Paulo wayacelwile ukuti “imimbulu” yali nu kwiza nupya yali nu “kutandika ukusambilizya ivya ufi pakuti yaponzye asambi.” I vyani vino ya eluda yali nu kucita? Paulo wayanenyile ati: “Muye aiteyanye, nu kwiusya ukuti pa myaka itatu kasanya nu usiku, ntatile ukumukomelezya ala nkuponya na minsozi.”—Mili. 20:29-31.

19. Uusangu ci uwizile iuvula uku kusila kwa manda ya Ina Klistu ya kutandikilako, nupya i vyani ivyacitike umu myaka ilyalondelilepo pa mulandu nu usangu uu?

¹⁹ Vino “imimbulu” yacitanga vizile iviloleka umu kusila kwa manda ya Ina Klistu akutandikilako. Uku ma 98 C.E., umutumwa Yoani walemvile ukuti: “Alwani yakwe Klistu aingi, . . . yafumile muli sweswe, lelo yataali antu itu; pano ndi cakuti iyaya antu itu, nga yatwalilila ukuya naswe.” (1 Yoa. 2:18, 19) Umu myaka yakwe ya 201, asangu izile iyavula sana nupya calenzile ukuti kuye ya simapepo ya ufi aingi ailolanga ukuti a Ina Klistu icakuti nu mu myaka yakwe ya 301, Kateeka Kositantino wayazumilizye ukuti yapange maceici. Vino ya simapepo yaa yatandike ukusambilizya ivisambilizyo ivyafumile uku yantu aatapepanga Leza nu kulenga ciloleke ukuti a “Ina Klistu,” calenzile yatandike “ukusambilizya ivya ufi.” Ivintu ivyafumilemo pa mulandu na asangu yaa tukavilola ukupitila muli vino Aina Klistu ya ufi yakasambilizya.

20, 21. Uzye Paulo walangilile uli ukuti waipeelisye ukwazwa antu, nupya ya eluda Aina Klistu yangamukolanya uli ndakai?

²⁰ Vino Paulo wacitanga vyapusine sana na vino antu yano pa cisila izile iyatandika ukucenjezya imfwele zyakwe Leza yacitanga. Waombesyanga pakuti aisakamala muli vino walondekwanga ukucila ukuti aye icisendo uku ya mu cilongano. Paulo atazwanga aina muli vyakwe Leza pakuti sile akwate ivyuma. Wakomelizye ya eluda Aina Efeso ukutwalilila ukuya ni miyele ili imwi. Wayanenyile ati: “Mulinzile ukwavwa atonte. Nupya mulinzile ukwiusya vino Umwene Yesu walanzile ati: ‘Mu kupeela mwaya insansa izingi ukucila izyaya umu kupokelela.’”—Mili. 20:35.

²¹ Na ya eluda Aina Klistu ayako ndakai, yakaitemelwa ukwazwa yauze wakwe vino Paulo wacitanga. Ukupusanako na ya simapepo aya umu mipepele ya ufi aakapepesya pakuti sile antu yayapeela impiya, antu yakwe Leza yene aapeelwa umulimo wa ‘kucema icilongano cakwe Leza,’ yakaomba imilimo ino yapeelwa umu kuitemelwa. Icilumba nu kulondesya ukukwata ivyuma umu cilongano ca ina Klistu vitalinzile ukuyamo, pano antu aakalonda ukuya ni cilumba yakafilwa ukutunguluka. (Mapi. 25:27) Icilumba cikaleta sile umuzewanya.—Mapi. 11:2.

22. I cani icalenzile ukuti ya eluda ali umu Efeso yatemwe sana Paulo?

²² Pa mulandu wakuti Paulo watemilwe aina na ya nkazi, calenzile ukuti nayo yamutemwe. Lino wayapakasyanga, “yatandike ukulila nupya yakumbatile Paulo nu kumutonsola.” (Mili. 20:37, 38) Aina Klistu yakataizya nu kutemwa sana antu aya wakwe Paulo akaitemelwa ukuomvya vino yakwata uku kusakamala imfwele zyakwe Leza. Pa cisila ca kusambilila pa visuma vino Paulo wacisile, uzye musikuzumila ukuti atali ni cilumba nupya atailumbilizye lino walanzile ati: “Ntakweti umulandu pa wazi wa yantu yonsi”?—Mili. 20:26.