CIPANDE 20
“Ukusalangana nu Kukomelako” Asi Mulandu nu Kucuziwa
Asi Mulandu nu Kucuziwa Vino Apolo na Paulo yacisile pakuti ilyasi lisuma litwalilile ukusalangana
Ukufuma pa Milimo 18:23–19:41
1, 2. (a) I viipe ci ivyacitikiile Paulo na auze lino yali umu Efeso? (b) I vyani vino tumasambilila umu cipande cii?
MU MISEO ya mu Efeso mukuvwika icongo, kulila, alino ni congo ca yantu akusimula. Kuli iumba lya yantu akupanga ivimvulunganya atiyakolongana. Atumwa yaili akaombela pamwi na Paulo iyayalema. Uku miseo yii ikalamba kwaya masyopu nupya kuli antu aingi ati yasoka aakusimwilila uku cikuulwa icikalamba muno yakacitila ivyangalo alino icikuulwa kwene cii cingingizya antu ukufika kuli 25,000. Antu aingi yatamanyile icaticilenga ukuti kuye icongo icikalamba, nupya yakwelenganya ukuti itempele alino na leza wao Atemi wino yatemwa vili umu uzanzo. Fwandi yatandika ukupunda ala yakulanda yakuti: “Atemi uwa Ina Efeso ali mukalamba!”—Mili. 19:34.
2 Na ndakai kwene, tukalola kuno Satana akaomvya antu akacita ivimvulunganya pakuti alenge ilyasi lisuma ilya Wene wakwe Leza lite ukusimikilwa. Satana asiomvya sile ivimvulunganya pakuti alesye umulimo. Umu cipande cii, tumasambilila pa nzila na zyuze zino Satana akaomvya pakuti alesye umulimo witu na vino wacisile pakuti alenge umu cilongano ca Ina Klistu akutandikilako mutaya umutende. Ni cicindamisye icakuti, tumalola vino imicenjelo yakwe Satana itaomvile, pano “pa mulandu na maka yakwe Leza, izwi lyakwe Yeova lyatwalilile ukusalangana nu kukomelako.” (Mili. 19:20) I cani icalenzile ukuti Aina Klistu yaaya yacimvye Satana? Imilandu iyalenzile yacimvye iikalenga naswe kwene twacimvya. Ukuya kwene, uulwi asi witu, lelo u wakwe Yeova. Nupya wakwe vino Aina Klistu ya kutandikilako yacitanga, naswe kwene tulinzile ukulondela utunguluzi uno tukapokelela. Umupasi wakwe Yeova ungalenga tuye ni miyele iingatwazwa ukuomba ningo umulimo wa kusimikila. Lekini tale tulole vino tungasambilila kuli Apolo.
“Wamanyile Sana Malembo” (Mili. 18:24-28)
3, 4. I vyani vino Akwila na Pulisila yaweni ukuti Apolo ulizye, nupya yacisile uli?
3 Lino Paulo wali pa lwendo lwakwe citatu ulwa umisyonali ala akuya uku Efeso, umu musumba mwafisile umonsi Umuyuda uwi zina lyakuti Apolo. Wafumile uku musumba uwamanyikwe sana uwa Alekizandilya uku Ijipti. Apolo wakweti imiyele isuma sana, nupya imilandile yakwe yali isuma. Nupya ukulunda pali vino wali umucenjele, “wamanyile sana Malembo.” Umupasi “wamulenzile ukuya umucincile.” Apolo wali umucincile nupya wayanga umusipe lino walandanga na Ayuda aakongananga umwi sunagogi.—Mili. 18:24, 25.
4 Akwila na Pulisila yuvwile kuno Apolo akusambilizya. Tutanga tutwisike ukuti yuvwile ningo sana pali vino “walandanga nu kusambilizya ivya cumi pali Yesu.” Vino walanzile pali Yesu vyali i vya cumi. Nanti cakuti wasambilizyanga ivya cumi pali Yesu, Akwila na Pulisila izile iyamanya ukuti kwali icintu cimwi icicindame cino ataamanyile. Wamanyile “sile ulubatizyo lwakwe Yoani.” Atwalane yaa aombanga umulimo wa kupanga matenti yataasakamile pali vino Apolo wali umucenjele nanti pali vino wali u musambilile. Lelo yamusenzile uku ng’anda ukumwao nu “kumulondolwela ningo inzila yakwe Leza.” (Mili. 18:25, 26) Uzye umonsi wii uwakweti imilandile isuma nupya uwasambiliziwe wacisile uli? Vino Apolo wacisile vikalangilila imiyele icindame ino umwina Klistu alinzile ukukwata kuli kuti ukuicefya.
5, 6. I vyani ivyalenzile ukuti Apolo aye umucindame kuli Yeova, nupya i vyani vino tungasambilila kuli aliwe?
5 Pa mulandu wakuti Apolo wazumiile vino Akwila na Pulisila yamwazwile, calenzile ukuti aye umuomvi musuma wakwe Yeova. Waile uku Akaya nupya waile ‘wazwa sana antu ukutaila.’ Wasimikiile nu ku citungu ca Yayuda aakananga ukuti Yesu ataali ali Mesiya uwalavilwe. Luka walemvile ukuti: “Walandanga nu kusipa, wasinilanga Ayuda paswe ala akuyalanga umu Malembo ukuti Yesu ali Klistu.” (Mili. 18:27, 28) Apolo wazwanga sana amu cilongano. Nupya wazwilizyeko ukuti “izwi lyakwe Yeova” litwalilile ukukomelako. I vyani vino tungasambilila kuli Apolo?
6 Ukuicefya i miyele ino Aina Klistu yonsi yalinzile ukukwata. Swensi kwene twakwata ivya upe ivipusanepusane vino Leza watupeela wakwe, yamwi yakwata imiyele isuma iya civyalilwa, yamanyikisya imilimo, nanti ukusambilila sana. Ukuicefya u kulinzile ukukula sana ukucila ivya upe vyonsi vino twakwata. Lelo ndi cakuti tisikuomvya ningo ivya upe vino twakwata cingalenga tuye umu uzanzo. Nupya imiyele isuma ino twakwata ingalenga tutandike ukuya ni cilumba. (1 Kol. 4:7; Yako. 4:6) Ndi cakuti twaicefya umu cumi, tulalola yauze ukuti yacindama ukutucila. (Filipi 2:3) Tutalauvwa icipyu ndi cakuti yamwi yatulungika nanti lino yakutusambilizya. Tulaitemelwa ukusenuka ndi cakuti twamanya ukuti ivintu vino twamanyile umwi iuvi ivisenuka ukulingana na vino umupasi wakwe Leza ukutungulula. Ndi cakuti twatwalilila ukuya aicefye, Yeova nu Mwanakwe yalatwalilila ukutuomvya.—Luka 1:51, 52.
7. Uzye Paulo na Apolo yalangilile uli ukuti yali aicefye?
7 Ukuicefya kukatwazwa ukukanelamanila na antu yauze. Satana walondesyanga ukuti Aina Klistu ya kutandikilako yataya alemane. Satana nga watemilwe sana ukulola kuno aonsi aali acincile sana kuli kuti Apolo nu mutumwa Paulo yapusana pa mulandu nu kucimvyanya pali vino yaombanga umu cilongano. Cali icanguke sana Apolo nu mutumwa Paulo ukupusana. Pano lino yali umu Kolinto, Aina Klistu yamwi yatandike ukulanda ukuti, “Nene wakwe Paulo,” yamwi nayo yatangi, “Nene wakwe Apolo.” Uzye Paulo na Apolo yazumilizyeko vino antu yalandanga? Awe foo. Nupya Paulo waicefizye nu kucindamika Apolo lino wamupeezile imilimo na yuze iya kuomba. Apolo nawe walondiile utunguluzi wakwe Paulo. (1 Kol. 1:10-12; 3:6, 9; Tito 3:12, 13) Na ndakai kwene, tungasambililako ivingi kuli vino antu yaa yali aicefye nupya alemane.
“Wezyanga Ukuyasinila pa Wene” (Mili. 18:23; 19:1-10)
8. Iinzila ci ino Paulo waomvizye pa kuswilila uku Efeso, nupya u mulandu ci?
8 Paulo walavile ukuti wali nu kuswilila uku Efeso nupya wacisile vino walavile. a (Mili. 18:20, 21) Nomba lolini vino cali pakuti aswilile. Umuku wafumileko lino twalanzile pali aliwe wali umu Antioki wa ku Silya. Pa kuya uku Efeso, limwi nga waomvizye inzila iipi iya kupita umu Seleukia nu kukwela uwato pa kuya uku Efeso. Lelo wapisile “umu museo uwatalwike kuli yemba.” Ukulingana na vino yamwi yalandapo, ulwendo luno Paulo wapisile ulwalumbulwa pa Milimo 18:23 na 19:1 lufwile lwali makilomita 1,600. U mulandu ci uno wasoolwile ukuomvya inzila yii itale? A pa mulandu wakuti wakweti uyo ucindame uwa ‘kukomelezya asambi yonsi.’ (Mili. 18:23) Wakwe vino cali lino wali pa lwendo lwakwe ciili ulwa umisyonali, na lino wali pa lwendo lwakwe citatu walondesyanga sana ukuomba pano walolanga ukuti umulimo uu wali ucindame. Na ndakai kwene, angalizi aakatandalila ivilongano pamwi na ya mama yao yakakolanya vino Paulo wacitanga. Tukataizya sana pali vino yakaitemelwa ukwazwa antu.
9. U mulandu ci uno asambi yalondekwanga ukubatiziwa nupya, nupya i vyani vino tungasambilila kuli vino yacisile?
9 Lino Paulo wafisile umu Efeso, wazanyile asambi aingi ali yakwe Yoani kabatizya. Asambi yaa yabatiziwe umu lubatizyo lwakwe Yoani luno lwalanga lwata mpiti ukuomba. Nupya calolike kwati asambi yaaya yatamanyile nanti avimwi pa mupasi wa muzilo. Paulo wayalondolwelile vino ukubatiziwa umwi zina lyakwe Yesu kwacindime, nupya wakwe vino cali kuli Apolo, nayo kwene yaicefizye nu kuitemelwa ukusambilila. Pa cisila ca kubatiziwa umwi zina lyakwe Yesu, yapokeliile umupasi wa muzilo alino ni vya upe vimwi. Fwandi umu kulondela utunguluzi upya ukafuma umwi iuvi lyakwe Yeova mukafuma ivisuma.—Mili. 19:1-7.
10. U mulandu ci uno Paulo wafumile umwi sunagogi nu kuya umu cikuulwa, nupya tungakolanya uli vino wacisile lino tukusimikila?
10 Pataalengile, kwali ukulunduluka na kuze ukwacitiike. Paulo wali umusipe nupya wasimikiile umwi sunagogi pa myezi itatu. Nanti cakuti “walandanga malyasi nupya wezyanga ukuyasinila pa Wene wakwe Leza,” yamwi yene yakanyile ukuvwa nupya izile yatandika ukukaanya ilyasi lisuma. Ukucila ukuti Paulo asumba insita uku yantu ‘alandanga iviipe pa nzila ya Mwene,’ wasoolwilepo ukuyasimikila umu cikuulwa muno antu yasambililanga. (Mili. 19:8, 9) Yayo alondanga ukulunduluka nu kutwalilila ukuya umwi iuvi lyakwe Yeova yalondekwanga ukufuma umwi sunagogi nu kuya umu cikuulwa. Wakwe vino Paulo wacisile, naswe kwene tulinzile ukufumapo ndi cakuti twalola ukuti umuntu wino tukulanzyanya nawe asikulonda ukuvwa nanti akulonda twapaazyanya nawe. Kucili antu aingi aya wa mfwele akalonda ukuvwa ukwi lyasi lino tukasimikila ilya kukomelezya.
11, 12. (a) Uzye Paulo walangilile uli ukuti waombesyanga nu kusenuka ukulingana na vino ivintu vili? (b) Uzye Ya Nte Yakwe Yeova yakalanga uli ukuti yakalondesya ukuomba nu kusenuka lino yakusimikila uku yantu aingi?
11 Cila wanda Paulo afwile walandanga na antu aali umu cikuulwa ukutandika ukuma 11:00 ukufika 16:00. (Mili. 19:9) Nanti cakuti pa nsita yii kwakayanga, kutayanga icongo nupya ala antu iyata ukuomba nu kuya umu kupuuza. Ndi cakuti Paulo waomvile pa myaka iili ala akuomba vikwene, ale waomvile maawazi 3,000 ala akuomba sile umulimo wa kusambilizya. b Uu wali ali mulandu na uze uwalenzile ukuti izwi lyakwe Yeova litwalilile ukusalangana nu kukomelako. Paulo waombesyanga nupya wasenukanga ukulingana na vino ivintu vili. Wasenukanga muli vino watatantika pakuti afika antu pa mwenzo lino akuyasimikila. I visuma ci ivyafumilemo? “Antu yonsi aali umu citungu ca Ezia yuvwile izwi lya Mwene, kuli kuti Ayuda na Agiliki.” (Mili. 19:10) Waombisye sana ukusimikila ilyasi lisuma.
Tukalonda ukusimikila antu konsi kuno tungayazana
12 Na ndakai kwene Ya Nte Yakwe Yeova yakalanga ukuti yakaombesya nupya yakasenuka ukulingana na vino ivintu vili lino yakusimikila. Tukalondesya ukusimikila antu konsi kuno tungayazana. Tukasimikila umu miseo, mu mamaliketi, alino na muno yakaimika imyotoka. Tukalanzyanya na antu ukuomvya foni nanti ukuyalembela makalata. Nupya lino kusimikila uku ng’anda ni ng’anda, tukaezya na maka ukuya pa nsita ino tungayazana.
“Ukusalangana nu Kukomelako” Asi Mulandu ni Mipasi Iipe (Mili. 19:11-22)
13, 14. (a) I vyani vino Yeova walenzile Paulo ukucita? (b) I vyani vino ana yakwe Sikeva yaluvyanyizye, nupya aina Klistu ya ufi yakaluvyanya uli wakwe vino ya mwana Sikeva yaluvyanyizye?
13 Luka walemvile ukuti umu mulimo wa kusimikila uno Paulo aombanga, mwafumile ivisuma ivingi pano Yeova u walenzile ukuti acita “ivizungusyo ivikalamba.” Nanti sile ivyakuzwala ni vitambala vino Paulo wazwalanga, ndi cakuti yavitwala uku yalwale yapolanga. Ndi cakuti alwale yakumya uku vyakuzwala kwene vii ni “mipasi iipe” yafumanga muli aliyo. c (Mili. 19:11, 12) Umu vintu vii ivikalamba vino Paulo wacitanga ivyacimvizye amaka yakwe Satana mutaafumile sile ivisuma, lelo mwafumile ni viipe.
14 ‘Ayuda yamwi yapitananga ala yakufumya iviwa’ pano yalondanga ukukolanya ivizungusyo vino Paulo wacitanga. Ayuda yaa yezyanga ukufumya iviwa ukuomvya izina lyakwe Yesu alino ni zina lyakwe Paulo. Luka walanda pa yana aonsi 7 yakwe Sikeva ali umu lupwa lyakwe simapepo alondanga ukucita vii. Lelo iciwa cayanenyile iciti: “Namanya Yesu na Paulo kwene namumanya; nga mwemo mwemwe yaweni?” Nupya umonsi uwakweti iciwa wayazinginye ala akutoloka wa cinyama ca mu mpanga, nupya yapisile tupu ala iyaciseeka. (Mili. 19:13-16) Vii ivyacitiike vyalangilile vino “izwi lyakwe Yeova” lyacimvizye nu upusano uwali pa maka yano Paulo wapeezilwe alino na maka yano antu ali umu mipepele ya ufi yakweti. Na ndakai kwene kwaya antu aingi akalola ukuti ukwama api zina lyakwe Yesu nanti ukuilola ukuti a “Ina Klistu” ala casila yalapusuka. Lelo wakwe vino Yesu walanzile, antu aakacita ukulonda kwakwe Isi ali yano yakwata sile upaalilo wa cumi cumi uwa kwizaikala amanda pe uku nkoleelo.—Mate. 7:21-23.
15. Uzye tungakolanya uli vino Aina Efeso yacisile ndi cakuti tukwetiko vimwi ivikauvwana ni mipasi?
15 Vino ana yakwe Sikeva yazewanyile vyalenzile ukuti antu yatandike ukutiina Leza alino nu kulenga yataile nu kuta ukupepa imipasi. Aina Efeso yatemilwe sana ivya maleele. Yatemilwe ni vya wanga, kuzwala izya ncilizi, mazwi akulumbolezya nupya yavilembanga nu mu mabuku. Aina Efeso aingi yasenzile mabuku yano yaomvyanga umu vya maleele nu kuyoca ala antu yonsi yakulolako, nupya yazanyile ukuti umutengo wa mabuku yano yosile wali ukulu sana. d Luka walemvile ukuti: “Fwandi pa mulandu na maka yakwe Leza, izwi lyakwe Yeova lyatwalilile ukusalangana nu kukomelako.” (Mili. 19:17-20) Vii ivyacitiike vyalangilile ukuti icumi catwalilile ukulunduluka asi mulandu ni visambilizyo vya ufi alino ni vya mipasi. Tungasambililako kuli vino antu yaa ali nu utailo yacisile. Tukaikala umu nsi muno antu aingi yatemwa ukucita ivya mipasi. Fwandi naswe kwene nga twalola ukuti tukweti vimwi ivikumile ivya mipasi, tulinzile ukucita wakwe vino Aina Efeso yacisile, tulinzile ukuvisumba lilyo kwene sile. Tulinzile ukutaluka uku vya mipasi ivili vyonsi asi mulandu cingatala ukucita vivyo.
“Kwakatwike Icimvulunganya Icikalamba” (Mili. 19:23-41)
“Mwe yantu mwe, mwamanya ningo ukuti umu mulimo kwene uu amuno tukakwatila impiya.”—Mili. 19:25
16, 17. (a) Londololini vino Demetiliyo wacisile pakuti umu Efeso muye icimvulunganya. (b) Uzye Aina Efeso yalangilile uli ukuti yatemilwe imipepele yao?
16 Katulande lyene pa mucenjelo wakwe Satana uno Luka walondolola ukuti “kwakatwike icimvulunganya icikalamba pa mulandu wa Nzila ya Mwene.” Luka ataalumbilizye lino walandanga api lyasi lii. e (Mili. 19:23) Demetiliyo uwapanganga ivintu ukuomvya siuva watandike ukucita ivimvulunganya. Watandike ukuzembeleka antu amanyikisye ivya kupangapanga nu kuyanena ukuti yakweti ivyuma pa mulandu na vino yakazyanga ivilubi. Fwandi watandike ukuyanena ukuti vino Paulo wasimikilanga vyali nu kulenga uculuzi uno yacitanga uwa kukazya ivilubi ukusila, pano Aina Klistu yatapepanga ivilubi. Lyene walanzile pali vino antu yatemilwe umusumba wao uwa Efeso, nupya wayacelwile nu kuti antu yali nu ‘kusuula’ leza mwanaci Atemi alino ni tempele ilyamanyikwe sana umu nsi pa nsita iya.—Mili. 19:24-27.
17 Vino Demetiliyo walanzile vyalenzile antu yacite vino walondanga. Antu aapanganga ivintu ukuomvya siuva yatandike ukulanda ala yakupunda yakuti; “Atemi uwa Ina Efeso ali mukalamba,” nupya umu musumba mwizile imuya sana icimvulunganya icakuti ni iumba lya yantu acimvulunganya aatemilwe sana imipepele yao yano itulanda pa kutandika kwa cipande cii lyapanzilwe. f Pa mulandu wakuti Paulo waipeelesyanga, walondanga ukuya umu cikuulwa nu kulanda na antu, lelo asambi yamulesizye pano yalolanga kwati amaya umu uzanzo. Umonsi umwi uwi zina lyakuti Alekizanda wimilile uku nkoleelo pano walondanga ukulandapo. Pa mulandu wakuti wali u Muyuda walondanga ukulondolola upusano uwali pa Yayuda alino na Ina Klistu. Antu yatali nu kuvwa kuli vino umonsi wii wali nu kulondolola. Lino yamanyile ukuti u Muyuda, yatandike ukupunda pakuti antu yatuuvwa vino walandanga, nupya lino yapundanga yalandanga ukuti “Atemi uwa Ina Efeso ali mukalamba!” yapunzile vii pa maawazi umupiipi na yaili. Ukufika na ndakai kwene, amu mipepele yacili yatwalilila ni miyele kwene yii. Nupya vii vino yakacita vikalenga antu yatamanya icumi.—Mili. 19:28-34.
18, 19. (a) Uzye kalemba wa mu musumba wacisile uli pakuti alesye ivimvulunganya vino antu ali asoke yacitanga umu Efeso? (b) Uzye insita zimwi amu uteeko yakacingilila uli Ya Nte Yakwe Yeova, nupya tungacita uli pakuti yatucingilila?
18 Kalemba wa mu musumba walesizye iumba ilyacitanga ivimvulunganya. Umonsi wii uwali na mano wanenyile antu acitanga ivimvulunganya ukuti Aina Klistu yaa yataali nu kulenga itempele na leza wao ukononeka. Nupya wayanenyile ukuti Paulo na yano wali nayo yataatamile isunde ilili lyonsi ukulozya ukwi tempele lyakwe leza mwanaci Atemi, nu kuti kwali inzila isuma ino yali nu kuomvya pakuti yalanzyanye api lyasi lino yakatwisye. Nupya wanenyile iumba lya yantu acitanga ivimvulunganya ukuti ukulingana na masunde Aina Loma, limwi yali nu kuya umu uzanzo pa mulandu wakuti vino yacisile vitaali ivya mwi sunde. Pa cisila cakuti wayanena vivyo, wayanenyile nu kuti yasalangane. Icipyu cikalamba cino yakweti cizile icisila pa mulandu na mazwi yano kalemba wayanenyile.—Mili. 19:35-41.
19 Uu utaali ali muku wa kutandikilako ukuti umonsi wa mano uwa mu uteeko ukuvwangilako alondezi yakwe Yesu nupya utaali ali muku wa kusyalikizyako. Nanti sile u mutumwa Yoani waweni icilolwa icalangililanga ukuti umu manda akusyalikizya, antu acindikwe sana yalavwangilako alondezi yakwe Yesu na lino Satana akuyacuzya. (Kuso. 12:15, 16) Vino waweni umu cilolwa vikacitika. Pa miku iingi, ya kapingula aya ni myenzo isuma yakavwangilako Ya Nte Yakwe Yeova pa nsambu zino yakwata izya ukulonganila pamwi alino nu kusimikila ilyasi lisuma kuli yauze. Imiyele itu nayo kwene ingalenga tucimvye imilandu. Imiyele isuma ino Paulo wakweti yalenzile yamwi amu uteeko umu Efeso yamutemwe sana, nupya yalondesyanga ukumucingilila. (Mili. 19:31) Nga tuli ni miyele isuma cikalenga ukuti antu yano tukazana umu mulimo wa kusimikila yalondesya ukuvwa. Tusimanya ivingacitika pa mulandu ni miyele itu isuma.
20. (a) Uzye mukauvwa uli pali vino izwi lyakwe Yeova lyatwalilile ukusalangana umu manda ya Ina Klistu akutandikilako na vino lyatwalilila ukusalangana ndakai? (b) Uzye mungacita uli pakuti mwazwilizye muli vino Yeova akacimvya ndakai?
20 Mufwile mukauvwa ningo ukwelenganya pali vino “izwi lyakwe Yeova lyatwalilile ukusalangana nu kukomelako” umu munda ya Ina Klistu akutandikilako. Na ndakai kwene, tukauvwa ningo pali vino Yeova watwalilila ukucimvya. Uzye mutanga mutemwe ukwazwilizyako muli vino Yeova akacimvya ndakai nanti sile u mu vintu vinono? Fwandi mungasambililako kuli vino antu atiyalumbulwa umu cipande cii yacisile. Mwaya aicefye, mwalondela vino iuvi lyakwe Yeova likutungulula, mwaombesya, mwataluka uku mipasi, nupya mwaezya na maka ukuya ni miyele isuma lino mukuomba umulimo wa kusimikila.
a Lolini kambokosi akakuti “ Efeso, Umusumba Ukalamba wa mu Ezia,”.
b Lino Paulo wali umu Efeso ali lino walemvile ni buku kwene lyakwe 1 Kolinto.
c Ivyakuzwala ivyalandwapo vifwile vyali u tusalu tuno Paulo wazwalanga uku mutwe pa kuicingilila ukwi yevu pakuti litaingila umu manso. Pa nsita iiya ivitambala ivyalandwapo vino Paulo wazwalanga vyalangililanga ukuti pa nsita ino asikuomba umulimo wa kusimikila, waombesyanga umu mulimo wa kupanga matenti sana sana umu nsita ya katondo.—Mili. 20:34, 35.
d Luka walemvile ukuti umutengo wa mabuku yonsi yano yosile wafisile uku cipendo ca mpiya zyakwe siuva 50,000. Ndi cakuti walozyanga uku madinali, ale umuomvi ndi cakuti akuomba manda 7 cila mulungu walinzile ukuomba manda 50,000 kuli kuti imyaka 137 pakuti akwate ulupiya luu.
e Yamwi yakalanda ukuti Paulo walozyanga ukwi lyasi lii lino wanenyile Aina Kolinto ukuti “tutaamanyile ndi cakuti twali nu kupusuka nanti foo.” (2 Kol. 1:8) Afwile welenganyanga pa cintu cimwi icipisye icamucitikiile. Lino Paulo walemvile ukuti “walwile ni vilyanyi ku Efeso,” afwile walozyanga uku vintu ivyamucitikiile lino walwisyanyizye ni vinyama ivipisye nanti na antu amulwisyanga. (1 Kol. 15:32) Vii vino walanzile vifwile vyamucitikiile.
f Maumba yaa ayantu amanyile ivya kupangapanga yafwile yakweti sana amaka. Wakwe imyaka iingi uku cisila, iumba lya yantu apanganga imikate yakatwisye ivimvulunganya ivyakoline ni vyacitike inkoleelo umu Efeso.
