CIPANDE 26
“Kusi Nanti Aumwi Pali Mwemwe Amafwa”
Lino Paulo waya umu uzanzo wa pa manzi, walanga ukuti ali nu utailo nu kulanga ukuti watemwa antu
Ukufuma pa Milimo 27:1–28:10
1, 2. I vyani ivimacitikila Paulo, nupya i vyani ivyativimusakamika?
PAULO watwalilila ukwelenganya pa mazwi yano Fesitasi walanzile, pano vino walanzile ivikuma ivimamucitikila uku nkoleelo. Kateeka Fesitasi walanzile ati: “Kuli Kaisale kwene akuno ulaya.” Paulo watamala imyaka iili umu cifungo, fwandi ulendo uwa kuya uku Loma umalenga ukuti akwate isyuko ilya kulolako incende zyuze. (Mili. 25:12) Lelo ulendo uu uwa kupita pali yemba umalenga Paulo auvwa ningo lino akulola incende izisuma, nupya amaipakizya ni vintu na vyuze ivisuma. Ulendo uu uwa kuya kuli Kaisale umalenga Paulo aelenganye pali vino vimamucitikila.
2 Pa miku iingi Paulo wali umu “uzanzo wa pa manzi,” pa miku itatu uwato uno walimo waunzile, nupya insita zimwi wikazile pali yemba umusanya nu usiku. (2 Kol. 11:25, 26) Pa nsita yii, ulwendo luu lwako umisyonali lumaiyela pano pa nsita yii Paulo asi muntungwa. Paulo acili umufungwa lino amapita pa lwendo luu, ulutalimfile makilomita ukucila pali 3,000 ukufuma uku Kesaliya ukuya uku Loma. Uzye amaya akafike ningo kuno akuya? Nanti cakuti amafika ningo, uzye yamamupingula uli? Iusyini ukuti aamamupingula a kateeka uwakwatisye amaka umu nsi yonsi pa nsita iya.
3. I vyani vino Paulo walondesyanga ukucita, nupya i vyani vino tumasambilila umu cipande cii?
3 Nga mwelenganya pali vino twabelenga pali Paulo, uzye mungati Paulo watoovwike nu kusakamala pali vino vyali nu kumucitikila? Awe foo. Wamanyile ukuti wali nu kukwata intazi, nomba atamanyile intazi zino wali nu kukwata. Atalondanga ukuti ivintu vino atakwetipo maka vimulenga afilwe ukuya nu luzango lino akuomba umulimo wa kusimikila. (Mate. 6:27, 34) Paulo wamanyile ukuti Yeova walondanga ukuti aomvya insita yonsi uku kusimikila ilyasi lisuma pa Wene wakwe Leza uku yantu yonsi kumwi na ya kateeka. (Mili. 9:15) Paulo walondesyanga ukumalila umulimo uno wapeezilwe asi mulandu ni ntazi zino wali nu kukwata. Uzye asi vino naswe kwene tukalondesya ukucita? Fwandi lekini tulole vino tungasambililako kuli vino Paulo wacisile lino wali pa lwendo luu.
‘Muza Wafumanga Kuno Twayanga’ (Mili. 27:1-7a)
4. Uwato wa musango ci uno Paulo wakwezile lino wali pa lwendo, nupya aaweni yano wali nayo?
4 Vino umukalamba wa yasilika uwi zina lyakuti Julyasi wapeezilwe umulimo wa kusakamala Paulo pamwi na afungwa yauze yano wali nayo, wapingwilepo ukuti Paulo na afungwa yauze yakwele uwato uwali umu Kesaliya. Uwato uu wafumilile uku uwondaka wa Ezia Maina uku Adilamityamu, nupya wapisile umu Mitulene apa cilila ca Lesbos. Uwato uu wafumanga uku katutu nu kuya uku uwondaka ala ufumile ukwisya nu kulonga iviya. Mawato yaa yatayapangiile ukuti antu yakwelamo, sana sana afungwa. (Lolini kambokosi akakuti “ Incende na Vino Mawato Aasendanga Iviya Yapitanga.”) Icazifile i cakuti, Paulo atali wenga lelo wali na Ina Klistu yauze yano yalemile. Pa ina yano wali nayo, pali Alisitaka na Luka. Luka kwene u walemvile ilyasi lii. Tutaamanya ndi cakuti antu yaa yaili yalipiile pa lwendo luu nanti ndi cakuti yaipanzile ukuti aomvi yakwe Paulo pakuti yatalipila.—Mili. 27:1, 2.
5. Aaweni yano Paulo waipakizye ukuya nayo lino wali umu Sidoni, nupya i vyani vino tungasambililako?
5 Pa cisila ca kupita uwanda onsi pali yemba umupiipi na makilomita 110 ukufuma uku katutu, uwato waile iwimilila uku Sidoni wa ku Silya. Julyasi afwile atalolanga ukuti Paulo wali i cipondo pa mulandu wakuti Paulo wali u Mwina Loma nupya ala yatatala yamuzana nu mulandu. (Mili. 22:27, 28; 26:31, 32) Julyasi wazumilizye Paulo ukuya umu kulola aina na ya nkazi. Aina na ya nkazi yafwile yuvwile ningo sana ukusakamala Paulo pa cisila ca kwikala umu cifungo pa nsita itali. Namwe kwene mungalolako mumwi muno mungalanga ukutemwa kuli yauze pakuti yangakomeleziwa namwe mukomeleziwe.—Mili. 27:3.
6-8. Uzye Paulo wapisile uli ukufuma uku Sidoni ukuya uku Kinido, nupya i syuko ci lino wakweti ukulozya uku mulimo wa kusimikila?
6 Uwato wafumile uku Sidoni nu kuyapita umu musumba wa Kilikiya umupiipi nu ku Tasi kuno Paulo wikalanga. Nanti cakuti pa cisila Luka walanzile ukuti yali nu kuya umu uzanzo lino watiile ‘muza wafumanga kuno twayanga,’ atalumbwilepo incende na zyuze pano uwato wimilile. (Mili. 27:4, 5) Asi mulandu na vino ivintu vyatazile, Paulo watwalilile ukusimikila ilyasi lisuma. Afwile wasimikile uku yafungwa yauze, uku yantu ali mu wato, uku yasilika, alino nu ku yantu azanwanga ponsi pano uwato wimilila. Uzye naswe ndakai, tukasimikila lyonsi lino twakwata isyuko lya kusimikila?
7 Patalengiile, izile iyafika uku kaeya ka Ezia Maina pano mawato yafikilanga, pano yamanga ukuti Mila. Pa ncende yii ali pano Paulo na yano wali nayo yakwezile uwato uuze uwayatwazile uku Loma kuno yayanga. (Mili. 27:6) Pa nsita iya, Aina Loma yafumyanga ivyakulya ivingi uku Ijipti, nupya mawato aasendanga ivyakulya ukufuma uku Ijipti imililanga pa Mila. Julyasi wanenyile asilika na afungwa ukuti yakwele uwato uuze. Nupya uwato uno izile iyakwela ufwile wali uukulu ukucila uno yalimo. Pano wasendanga ivyakulya ivya mutengo sana na antu ukufika kuli 276 apali ya kapisya ya wato, asilika, afungwa, na antu yauze ayanga uku Loma. Fwandi tungasininkizya ukuti vino Paulo wakwezile umu wato uuze, kwali antu aingi yano wali nu kusimikilako nupya tutanga tutwisike ukuti wayasimikile.
8 Lyene uwato waile iwimilila pa Kinido incende iyayelile uku kaeya ka Ezia Maina. Ndi cakuti umuza uli ningo, uwato ungapita uwanda onga ukufuma uku Sidoni ukuya uku Kinido. Lelo Luka walanzile ukuti: “Pa cisila ca kucula amanda iingi pali yemba, twafisile uku Kinido.” (Mili. 27:7a) Vino imiceele itali ningo calenzile ukuti citalile ya kapisya ya wato. (Lolini kambokosi akakuti “ Muza wa Pali Yemba wa Meditileniani,”.) Limwi mungelenganya pali vino antu yafwile yayuvwanga lino yayanga ukwafumanga umuza ukalamba nupya ala yakupita pa maimbi akalamba.
“Umuza Wasunkanyanga Sana Uwato” (Mili. 27:7b-26)
9, 10. I vyani vyacitike lino yali umupipi nu mu Kilete?
9 Kapisya wa wato walondanga ukutwalilila nu ulendo wa kuya uku uwondaka ukufuma umu Sidoni, lelo Luka uwaliko pa nsita iya walanda ukuti “umuza walenzile ukuti tutatwalilila nu ulendo.” (Mili. 27:7b) Lino uwato wakatwike ukufuma uku mulundu, kwizile kuya icimuza icalenzile maimbi ukusunka sana uwato nupya uwato wafumile uku katutu nu kuya uku kaeya. Viivi kwene vino icilila ca Kupulo cacingilile uwato uku muza, ali vino ni cilila ca Kilete cacingilile uwato pa nsita yii. Lino uwato wapuzizye pa Salimone uku ufumondaka wa cilila ca Kilete ivintu vizile iviyako ningo. U mulandu ci? A pa mulandu wakuti uwato wizile iutandika ukupitila uku kaeya ka cilila ca Kilete kuno umuza waliko ningo. Elenganyini vino aali umu wato yuvwile ningo pa nsita iya! Lelo lino yali pa ulendo uu uwa kupita pali yemba yafwile yelenginye pali vino cali nu kuya ndi cakuti kwatandika ukuzuuka. Yasakamile sana.
10 Luka walanzile ati: “Pa cisila ca kucula pa kupita umu mbali yakwe yemba [Kilete], twafisile apa ncende ino yamanga yakuti Apakafikila Mawato Apasuma.” Nanti cakuti uwato ukupitila umupiipi nu ku mulundu, cayatalilanga ukupisya ningo. Lyene yazanyile incende isuma pano uwato ungimilila iyayelile uku katutu umupiipi na kuno yemba watandikile. Uzye ikazileko pa manda yanga? Luka walanzile ukuti “papisile insita itali,” lelo ivintu vitali ningo pa nsita iya. Umu Sepetemba nu mu Okotoba catalilanga sana ya kapisya ya wato ukupisya uwato pali yemba.—Mili. 27:8, 9.
11. I vyani vino Paulo wanenyile yano wali nayo umu wato, nomba i vyani vino yapingwilepo ukucita?
11 Yamwi ali mu wato yalondanga ukuti Paulo ayapandeko mano pano wene wapisile sana nu wato pali yemba wa Meditileniani. Paulo wayanenyile ukuti uwato utakatuka. Pano nga yakatuka ivintu ‘ivingi vyali nu kononeka,’ nupya limwi yamwi yali nu kufwa. Nanti cakuti wayanenyile vivyo, kapisya wa wato pamwi nu mwineco wa wato yapingwilepo ukuti yatwalilile nu ulendo pakuti yangazana incende isuma pano yangimika uwato. Yalenzile Julyasi azumile ukuti yakatuke nupya antu aingi yaweni ukuti cali sile ningo pakuti yakafike zuwa apa Fonikisi, pano mawato yafikilanga umupipi na yemba. Umu Fonikisi mufwile mwali incende ikulu nupya isuma apafikilanga mawato umu nsita ya mpepo. Fwandi lino umuza wafumile uku kaeya, yakatwike.—Mili. 27:10-13.
12. I vyani vyacitike uku wato lino yafumile umu Kilete, nupya i vyani vino ali mu wato yacisile pakuti yataya umu uzanzo?
12 Lyene kwizile “umuza wa maka” uwafumilile uku katutu. Lino papisile insita, izile iyazana “cilila cinono cino yakaama ukuti Kauda” apali makilomita 65 ukufuma Apakafikila Mawato Apasuma. Nanti cali vivyo uwato wali umu uzanzo pano wapitilanga uku kaeya nupya wali nu kuyaipuma umu micanga iyayelile umupiipi na yemba uwayelile umu Africa. Pakuti yaicingilile uku uzanzo uu, ya kapisya ya wato yatinsile kawato kanono kano yakulike uku wato ukalamba. Lelo cayatalile ukutinta kawato kanono pano kazuzile na manzi. Lyene yaombisye pakuti yanyepelele uwato ukalamba ni ntambo nanti na maceni pakuti uwato ukome. Yatiile ukupindulula uwato pakuti wasendwa nu muza. Mungelenganya vino aali umu wato yali ni ntete. Nanti cakuti yaombisye pakuti yaicingilile uku uzanzo, umuza watwalilile “ukusunkanya sana uwato.” Pa wanda uwalenga citatu yasumbiile iviya muli yemba pakuti uwato wangupale.—Mili. 27:14-19.
13. Uzye ivintu vyali uli kuli Paulo na yano wali nayo umu wato lino kwizile icimuza?
13 Yafwile yuvwile sana intete. Lelo Paulo na yano wali nayo yatwalilile ukuya asipe. Uwanda uwafumileko, Umwene wanenyile Paulo ukuti wali nu kusimikila ilyasi lisuma umu Loma, nupya malaika walenzile Paulo asininkizye. (Mili. 19:21; 23:11) Nanti ciye vivyo, icimuza icipisye catwalilile. Pa mulandu wakuti imvula yatoonyanga nupya kwali makumbi, calenzile ukuti kapisya wa wato afilwe ukumanya kuno uwato wayelile nanti kuno wayanga. Cayatalile nu kukwata insita iya kulya pa mulandu wakuti imvula yatoonyanga, yuvwanga impepo, yalwile pa mulandu nu ulendo wa pa manzi nupya yali ni ntete.
14, 15. (a) Lino Paulo walandanga na yano wali nayo umu wato, u mulandu ci uno waiwisyeko pali vino wayacelwile pa kutandika? (b) I vyani vino tungasambililako ukwi lyasi lino wayasimikile?
14 Paulo wakatwike nu kutandika ukulanda. Waiwisyeko pali vino wayacelwile pa kutandika, lelo atayapeezile umulandu. Lelo ivyacitike vyalangilile sile ukuti nga cazifile iyacita vino wayanenyile. Lyene wayanenyile ukuti: “Nkumukomelezya ukuti musipe pano kusi nanti aumwi pali mwemwe amafwa, suka uwato sile uumaononeka.” (Mili. 27:21, 22) Amazwi yaa yafwile yalenzile ukuti aakutikanga kuli aliwe yuvwe ningo. Paulo nawe kwene afwile uvwile ningo pali vino Yeova wamwazwile ukusimikila kuli yano wali nayo umu wato. Cacindama sana ukulaiusya ukuti Yeova wacindika umi wa muntu wensi. Umuntu ali wensi wacindama ku aliwe. Umutumwa Petulo walemvile ukuti: “Yeova . . . asilonda umuntu ali wensi akononwe lelo akalonda antu yonsi yalapile.” (2 Pet. 3:9) Fwandi ikwene ali nsita ino tulinzile ukuombesya ukunena antu aingi pali Yeova. Pano maumi ya yantu yano Yeova akalola ukuti yacindama kuli aliwe yali umu uzanzo.
15 Paulo afwile wasimikile antu aingi aali umu wato pa “ulayo uno Leza walavile.” (Mili. 26:6; Kolo. 1:5) Fwandi pa mulandu nu uzanzo uwa pa manzi uno yakweti, calenzile ukuti ayanene pa visuma ivyali nu kuyacitikila. Walanzile ukuti: “Ilelo usiku Leza wane wino nkaombela iwatuma malaika uwali wiza wimilila umupiipi nani ‘nu kulanda ati: ‘Paulo utatiina. Ulinzile ukwimilila pa nkoleelo yakwe Kaisale, nupya lola! Leza amakupususya kumwi na yonsi yano uli nayo umu wato.’” Nupya Paulo wayakomelizye ukuti: “Sipini, pano intaila ukuti Leza amacita viivi kwene vino malaika wali wanena. Lelo uwato umatusumbila umupiipi ni cilila cimwi.”—Mili. 27:23-26.
“Yonsi Yafisile Umutende Uku Cituntu” (Mili. 27:27-44)
“Ataizya kuli Leza pa nkoleelo yakwe yonsi”—Milimo 27:35
16, 17. (a) A pa nsita ci ino Paulo wapefile, nupya i visuma ci ivyacitike? (b) Uzye vino Paulo wayanenyile vyafikiliziwe uli?
16 Pa cisila ca milungu iili pa ulendo wa pa manzi, ala uwato wasendwa ni cimuza nu kupita makilomita 870, ya kapisya ya wato yaweni ukuti ivintu vyasenuka nupya limwi yaweni kuno manzi yakuipuma uku cituntu. Fwandi yasumbiile inanga ukwi tundu lya wato pakuti uwato uye uku mulundu nupya utasendwa na manzi. Lelo apa nsita kwene yii, yakasi yafume umu wato lelo yayakanyizye uku yasilika. Paulo wanenyile umukalamba wa yasilika alino na asilika ukuti: “Ndi cakuti aonsi yaa yafuma umu wato, mutakupusuka.” Lino uwato wizile iutandika ukupita ningo, wakomelizye antu ukuti yalye ivyakulya nu kuyanena ukuti yali nu kupusuka. Lyene Paulo ‘wataizye kuli Leza pa nkoleelo yakwe yonsi.’ (Mili. 27:31, 35) Vii vino Paulo wapefile ipepo ilya kutaizya, calenzile ukuti Luka na Alisitaka yamukolanya nupya vikwene ali vino na ina Klistu ndakai yalinzile ukulacita. Uzye mapepo yano mukapepa uku yantu aingi yakayakomelezya alino nu kuyateekezya?
17 Pa cisila cakuti Paulo wapepa, “Yonsi yakomeleziwe nupya yatandike ukulya ivyakulya.” (Mili. 27:36) Pakuti uwato wangupale nupya wapita ningo, yatandike ukusumbila ingano pali yemba pakuti yafike zuwa uku cituntu. Lino waciile, yafumizye inanga uku wato, iyasapula intambo nu kukatusya matanga pakuti uwato upite ningo ukuya uku cituntu. Uwato waile iulemya umu matipa nu mu micanga iyali uku nkoleelo, na cii calenzile ukuti amaimbi yapuma uku wato. Asilika yamwi yalondanga ukukoma aafungwa pakuti yatuutuka, lelo Julyasi wayalesizye. Nupya wanenyile yonsi ukuti yowe ukufika uku cituntu. Vino Paulo walanzile i vyacitike, antu yonsi 276 yapuswike. Fwandi “yonsi yafisile umutende uku cituntu.” Nomba aekwi kuno yali?—Mili. 27:44.
“Yatupokelile Ningo” (Mili. 28:1-10)
18-20. Uzye antu aku Melita yalangilile uli ukuti ‘yapokelelanga ningo’ antu, nupya i cizungusyo ci cino Leza wazwile Paulo ukucita?
18 Antu aapuswike yali apa cilila ca Melita, icayelile uku kaeya ka Sisili. (Lolini akambokosi akakuti “ Aekwi Ukwayelile Icilila ca Melita?”) Antu aikalanga pa cilila cii ‘yayapokelile ningo.’ (Mili. 28:2) Yayapembiile umoto pakuti yoteko pano ala iyaomba nupya yakuzakaza. Umoto wayazwile ukuvwako ningo asi mulandu kwazusile nupya imvula yatoonyanga. Nupya umoto kwene walenzile ukuti kucitike ni cizungusyo.
19 Paulo nao kwene wazwilizyeko nu kutola inkwi nu kwika pa moto uno yapemvile. Lino wikanga inkwi pa moto, inzoka iyausungu yakatwike nu kumuluma ukwi kasa, itandika nu kunyinyinda. Aina Melita yaweni kwati ya leza akufulula Paulo. a
20 Pa mulandu na vino inzoka yalumile Paulo, aina Melita yenekelanga ukuti “amavimba.” Ukulingana na vino ibuku limwi ilya kulondelezyamo ivyeo lyalanda, izwi lyakuti ‘ukuvimba’ likaomviwa sana na antu akapozya alwale. Cisi cakuzungusya ukuti “Luka, dokota umutemwikwe” afwile wamanyile muno yalozizye lino yalanzile mazwi yaa. (Mili. 28:6; Kolo. 4:14) Lilyo kwene sile, Paulo wafumizye inzoka ukwi kasa nupya pasi ivili vyonsi ivyamucitikiile.
21. (a) I vyani vimwi ivikalangilila ukuti ivyaya umwi buku lyakwe Luka i vya cumi? (b) I vizungusyo ci vino Paulo wacisile, nupya vyalenzile aina Melita ukucita vyani?
21 Pabilyasi uwali umukankala nupya umwineco wa mpanga wikalanga pa cilila kwene. Afwile uwali umukalamba wa yasilika Aina Loma umu Melita. Luka walondolwile umonsi wii ukuti “mukalamba wa cilila” nupya mazwi yaa ali yano yazanyile apa vyalembwa viili ivya Ina Melita. Wapokelile Paulo pamwi na yano wali nayo nu kuyasunga pa manda yatatu. Nomba, isi wakwe Pabilyasi walwile. Nupya Luka walondolwile ivya cumi pali vino umonsi wii walwile. Walemvile ukuti umonsi wii “waizi pali bedi ale umulwale impepo nu munda,” nupya walondolwile vino ulwale uu wali. Paulo wapefile nu kwika makasa yakwe pa monsi wii, nupya wapozile. Lino antu yaweni icizungusyo cii, yatandike ukuleta aalwale pakuti nayo kwene angayapozya nupya yalesile ni vya upe ivyali nu kwazwa Paulo na yano wali nayo muli vino yalondekwanga.—Mili. 28:7-10.
22. (a) Uzye mwalimu umwi uwa pa yunivesiti walanzilepo vyani pi lyasi lyakwe Luka ilikalanda pa lwendo ulwa kuya uku Loma? (b) I vyani vino tulasambilila umu cipande icilondelilepo?
22 Ilyasi lino itulandapo ilikalanda pa ulendo wakwe Paulo ililondolola ningo ningo ukulingana na viivi kwene ivyacitike. Mwalimu umwi uwa pa yunivesiti watiile: “Ibuku lyakwe Luka lyaya pa mabuku amu Baibo aalondololwa ningo sana. Ilyasi lii lyalondolola ningo ningo vino yapitanga pali yemba wa Meditileniani umu nsita ya yatumwa na vino ivintu vyayanga lino yali pali yemba. Vii vikalangilila ukuti yafwile yalembanga vyonsi ivyacitikanga lino yali pa lwendo. Luka afwile walembanga vii ivyacitikanga lino wali nu mutumwa. Vii nga vino cali, ale ulwendo lwalondelilepo ivyakulemba vyali nu kuvula. I vyani vyali nu kucitikila Paulo nga yafika umu Loma? Lekini tulole.
a Vino antu yamanyile inzoka ziizi, cikalangilila sile ukuti inzoka apano zyali pa cilila cici pa nsita iya. Ndakai inzoka ziizi izya usungu zisizanwa pa cilila ca Melita. Icalenga pa cilila pataya inzoka zii, a pa mulandu nu kusenuka kwa ncende pa mulandu ni myaka iingi iyapitapo. Limwi umulandu nu kuvula kwa yantu u kwalenga ukuti inzoka zitayapo.
