1. I vyani vino Paulo na auze iyasininkizya, nupya u mulandu ci?

 UWATO uno palemvilwe amazwi akuti “Ana Aonsi Yakwe Zeusi,” ufwile u watiusenda ivyakulya nupya ukufuma uku cilila ca Meditileniani uku Melita ukuya uku Italy. Nupya insita yii ifwile ukuya u mu mwaka wa 59 C.E. Umu wato muli umutumwa Paulo umufungwa, wino umusilika watasukilila nupya ali pamwi na Ina Klistu yauze kuli kuti Luka na Alisitaka. (Mili. 27:2) Ukupusanako na antu ali umu wato, ya kasimikila yaa acincile yasikulenga ukucingililwa ukufuma uku yana aonsi yakwe leza Zeusi Umugiliki kuli kuti ya mpundu yaili Castor na Pollux. (Mili. 28:11) Lelo, Paulo na auze yakuombela Yeova uwalenzile cimanyikwe ukuti Paulo wali nu kusimikila sana icumi umu Loma na kuli Kaisale.—Mili. 23:11; 27:24.

2, 3. Iinzila ci umwapisile uwato uno Paulo wakwezilemo, nupya aaweni amutungilile lino wali pa lwendo luu?

² Pa cisila ca manda yatatu yafisile pa Silakuse, umusumba usuma uwa mu Sisili nupya uwali ucindame sana wakwe vino umusumba wa Atena alino nu musumba wa Loma wali. Lyene uwato walungime uku Lejamu nu kuyafika uku ncende iyali umupiipi na yemba uku Itali. Lyene umuza uwa ku kaeya wasunsile uwato nupya wapisile makilomita 320 ukuyafika apakafikila mawato pa Puteoli uku Itali (umupiipi na pano ndakai yakaama ukuti Naples) nupya yafisile uku ncende yii pa wanda wakwe ciili.—Mili. 28:12, 13.

³ Lyene pa nsita yii Paulo ali umupiipi nu kumalila ulwendo lwakwe ulwa kuya uku Loma, kuno amaya akalande na Kateeka Mukalamba Nelo. Pa lwendu luu lonsi, “Leza aakateekezya muli vyonsi” watwalilile ukwazwa Paulo. (2 Kol. 1:3) Wakwe vino tumalola, Leza watwalilile ukwazwa Paulo, nupya na Paulo kwene watwalilile ukuombesya umu mulimo uwa umisyonali.

4, 5. (a) Uzye Paulo na yano wali nayo yayapokelile uli umu Puteoli, nupya u mulandu ci uno yamupeelile sana untungwa? (b) Nanti cakuti Aina Klistu yali umu cifungo, i visuma ci vino yangaipakizya ndi cakuti yali ni miyele isuma?

⁴ Lino Paulo na auze yafisile pa Puteoli ‘yazanyile aina nupya yayapapaatile  ukuti ikale nayo amanda 7.’ (Mili. 28:14) Vino aina na ya nkazi yapokelile ningo Paulo na auze pa manda 7 nu kuyasakamala muli vino yalondekwanga, yalangilile vino Aina Klistu ndakai yalinzile ukulacita. Ukwaula nu kutwisika, vino aina na ya nkazi yapokelile Paulo na auze calenzile ukuti yakomeleziwe sana muli vyakwe Leza. Nomba u mulandu ci uno umuntu uwali umufungwa nupya uwasakamalwanga nu musilika yamupeelile sana untungwa? Limwi a pa mulandu wakuti umutumwa Paulo yamutaile sana uku yasilika Aina Loma.

⁵ Na ndakai kwene, lino aomvi yakwe Yeova yali umu vifungo nu mu ncende zya uteeko izya kucuziwilwamo yakayapeela untungwa na masyuko apusaneko pa mulandu ni miyele yao isuma iya wina Klistu. Wakwe umu Romania, umonsi uwali icipondo pa myaka 75 wizile atandika ukusambilila Izwi Lyakwe Leza nupya wasenwike sana umu umi wakwe. Ni vyacitike ivyakuti, umusilika uwangalilanga afungwa wamupeezile isyuko ilyakuti aya umu tauni mu kukalila ivintu afungwa ukwaula uwa kumusukilila. Alino icicindamisye icakuti, imiyele itu isuma ikalenga Yeova ukulumbanyiziwa.—1 Pet. 2:12.

6, 7. U mu nzila ci iiyele muno aina na ya nkazi amu Loma yalangizye ukuti yali nu kutemwa?

⁶ Lino yafumile uku Puteoli, Paulo na auze yafwile yapisile makilomita 50 ukuya uku Capua ukuomvya inzila ya Apya iyayatungulwile uku Loma. Umuseo uu wapanzilwe ni njelwa izikulu, wamanyikwe sana nupya walenganga antu aapitangamo yalola ivintu ivisuma ivyali umu mpanga ya Itali alino nu kulola yemba wa Meditileniani. Umuseo uu wapisile umu nyika ino yamanga ukuti Pontine Marshes apali makilomita 60 ukufuma uku Loma, nupya umu nyika kwene yii u mu mwayelile na Maliketi iya Apyasi. Luka walemvile ukuti, lino aina amu Loma “yuvwile ukuti tukuya ukumwao,” yamwi yaile ukufuma uku Maliketi, yauze nayo yatandike ukuyalolela pa Mang’anda Yatatu Aenyi apali makilomita 50 ukufuma uku Loma. Vii vino yacisile vyalangilile ukuti yali sana nu kutemwa.—Mili. 28:15.

 ⁷ Pa maliketi ya ku Apyasi patali incende isuma apa kupuzila antu sana sana atiyatonta. Kalemba wa malyasi umwi Umwina Loma uwi zina lyakuti Horace walondolwile maliketi yii ukuti, “payanga sana ya kapisya ya mawato alino na antu aombelanga umu mang’anda ya aenyi.” Nupya walemvile ukuti amanzi aingi ali pa maliketi yali ni vikwi. Paulo wafizilwe ukuliila pa ncende iya. Asi mulandu na vii vyonsi, aina ukufuma uku Loma yaitemiilwe ukulolela Paulo na auze pakuti yangayasukilila lino yakumalila ulwendo lwao lyakwe umisyonali.

8. U mulandu ci uno Paulo wataizye Leza lino waweni aina?

⁸ Ilyasi likalanda ukuti ‘lino Paulo waweni’ aina, “wataizye Leza nu kukomeleka.” (Mili. 28:15) Pa ina yano Paulo waweni, pafwile pali na atumwa yamwi yano wamanyile, na cii calenzile ukuti akomeleke nu kuteekeziwa. U mulandu ci uno Paulo wataizizye Leza? Pano wamanyile ukuti ukutemwa kwa cumi kwaya pa miyele iikafuma uku mupasi wa muzilo. (Gala. 5:22) Na ndakai kwene, umupasi wa muzilo ukalenga ukuti Aina Klistu yaazwana alino nu kukomelezya aakulondekwa ukukomeleziwa.—1 Tesa. 5:11, 14.

9. Tungakolanya uli aina aile umu kupokelela Paulo?

⁹ Aina Klistu aingi yakapokelela angalizi aakatandalila ivilongano, ya misyonali, alino na aaya umu mulimo wa nsita yonsi uiyele, ukwikako sile na yayo aakaipeelesya ukuomvya insita yao uku kuombela Yeova. Muyuzye mweineco muti: ‘Uzye kuli ivili vyonsi vino ningacita pakuti ntungilile umwangalizi alino na mamakwe ndi cakuti watwala? Uzye ningapekanya ukuti nkaombeko nayo umu mulimo wa kusimikila?’ Ndi cakuti mwacita vii, cilalenga ukuti muipakizye ivintu ivisuma. Wakwe, elenganyini vino aina aku Loma yafwile yuvwile ningo lino Paulo na auze yayasimikilanga ivyali nu kulenga yakomye utailo wao.—Mili. 15:3, 4.

10. Uzye ivintu vyali uli kuli Paulo lino wali umu Loma, nupya ivintu vyali uli lino wafisile sile?

¹⁰ Lino yafisile umu Loma, “Paulo wazumiliziwe ukwikala wenga pamwi nu musilika ala akumulinda.” (Mili. 28:16) Pakuti yano yalemile yatuutuka, yayanyepelile na maceni kuli yano yayalindanga. Nanti cakuti na Paulo kwene uwali kasimikila wa Wene yamunyepelile uku musilika, ataalesile ukusimikila pa Wene. Ali mulandu uno pa cisila ca kupuuza pa manda yatatu, wakolonganike intunguluzi zya Yayuda izyali umu Loma pakuti ailondolole alino nu kusimikila.

11, 12. I vyani vino Paulo walanzile lino walandanga uku Yayuda yauze pakuti alenge yate ukuya na kapatulula kano yakweti?

¹¹ Paulo walanzile ati: “Inane, nanti cakuti ntacita iciipe uku yantu nanti ukusuula intambi zya vikolwe vitu, nasenzilwe wa mufungwa ukufuma uku Yelusalemu nu kupeelwa uku Ina Loma. Nupya lino yapitulwike umu mulandu, yalondanga ukunsapula, pano yatazanyile umulandu uli onsi uwa kunkomelapo. Lelo lino Ayuda yakanyile, natwazile umulandu kuli Kaisale, nomba asi pa mulandu wakuti napeelanga uluko lwane umulandu.”—Mili. 28:17-19.

¹² Vino wamile Ayuda ukuti “inane,” walondanga ukuti inkoleelo amanye vino  yaamanyile alino nu kuyazwa ukuta ukuya na kapatulula. (1 Kol. 9:20) Nupya walangilile ukuti atalondanga ukulapeela Ayuda yauze imilandu, lelo walondanga ukutwala umulandu kuli Kaisale. Ukwene u wali ali muku wa kutandikilapo uwa Yayuda ali uku ncende yii ukuvwa api lyasi lyakuti Paulo watwala umulandu kuli Kaisale. (Mili. 28:21) U mulandu ci uno Ayuda ali umu Yudeya yatanenyile Ayuda yauze ali umu Loma api lyasi lyakwe Paulo? Lupapulo lumwi ulwa kulondelezyamo ivyeo lwalanzile ukuti: “Uwato uno Paulo wakwezilemo ufwile wali ali wa kutandikilapo ukufika umu Italy pa cisila ca cisiku, nupya antu aimililangako alasi Ayuda ali umu Yelusalemu walanga yatatala yafika nanti limwi kalata ino yayalembiile walanga itatala yafika.”

13, 14. Uzye Paulo watandike uli ukusimikila ilyasi pa Wene wakwe Leza, nupya tungamukolanya uli?

¹³ Pakuti Paulo atandike ukusimikila pa Wene, watandikilepo ukulanda pa vintu ivyali nu kulenga Ayuda yalondesya sana ukuvwa. Walanzile ati: “Ukwene ali mulandu uno nalondelanga ukumulola nu kulanda namwe, pano nanyepwa muli ceni wii pa mulandu nu upaalilo wa Ina Izlaeli.” (Mili. 28:20) Upaalilo uu uno walanzilepo waliko pa mulandu na Mesiya alino nu Wene wakwe, nupya vikwene ali vino na antu ali umu cilongano ca Ina Klistu yasimikilanga. Lyene ya eluda Ayuda nayo yaswike iyati: “Tukulola ukuti cingazipa ukuvwa vino ukwelenganya, pano twamanya ukuti konsi sile antu yakalanda iviipe api umba lii.”—Mili. 28:22.

¹⁴ Lyonsi lino twakwata isyuko lya kusimikila ilyasi lisuma, tungakolanya Paulo ndi cakuti tukuomvya amazwi nanti mauzyo angalenga yano tukusimikila ukulondesya  ukuvwa. Ivyeo ivingatwazwa sana ukumanya ivyakucita vikazanwa umwi buku ilyakuti Reasoning From the Scriptures alino na Benefit From Theocratic Ministry School Education. Uzye mukaomvya ningo impapulo zii izikatwazwa ukuisambilizya Baibo?

15. U mu nzila ci 4 muno Paulo watulangilile vino tungasimikila ukupitila muli vino wasimikile?

¹⁵ Ayuda “aingi yaile” uku ng’anda kuno Paulo wikalanga apa wanda uno yasoolwile. Paulo wayalondolwelile umulandu uu “ukufuma katondo suka amanguzi, wayasimikilanga ala akuyalondolwela ningo pa Wene wakwe Leza ukuomvya ivyalembwa umu Masunde yakwe Mose ni vyalembwa vyakwe ya Kasesema, pakuti aezye ukuyatonsya kuti yazumile muli Yesu.” (Mili. 28:23) Tungasambilila inzila 4 muli Paulo wasimikile. Inzila ya kutandikilako i yakuti, Paulo wisile sana mano uku Wene Wakwe Leza. Inzila yakwe ciili, waomvyanga amazwi asuma akutonsya antu yano wasimikilanga pakuti yazumile. Inzila yakwe citatu, waomvyanga Malembo. Ni nzila yakwe 4, waipeelisye ukusimikila “ukufuma katondo suka amanguzi.” Fwandi naswe kwene tulinzile ukwezye ukulacita wakwe vino wacitanga. I vyani vyafumilemo muli vino wasimikilanga ningo? Nanti cakuti yamwi yene yatazumile, “yamwi yatandike ukuzumila.” Luka walanzile ukuti antu amukanyanga nupya amupaazyanga “yatandike ukufumapo.”—Mili. 28:24, 25a.

16-18. U mulandu ci uno Paulo atazungwike pa mulandu na vino Ayuda Aina Loma yacisile, nupya tulinzile ukucita uli ndi cakuti antu yakana ukukutika ukwi lyasi lisuma?

¹⁶ Paulo atazungwike pali vino Ayuda yacisile, pano wawenipo kuno pa nsita imwi kuno ivya musango uu vyacitike nupya wamanyile ukuti vyalinzile ukucitika pano Baibo yasoowile ukuti vilinzile ukucitika. (Mili. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9) Fwandi Paulo wanenyile antu ataazumile nupya atandike ukupita ati: “Umupasi wa muzilo walanzile ningo ukupitila muli kasesema Ezaya pa vikolwe vinu, iuti, ‘Yanga uku yantu yaa ukayanene uti: ‘Muluvwa lelo mutaliluka, nupya mulalola lelo mutalamanya. Pano imyenzo ya yantu yaa yakoma.”’” (Mili. 28:25b-27) Izwi kuno yafumya izwi lino yaomvya ilyakuti ‘ukukoma’ likalondolola umwenzo “uvimbe” nanti “ututumuke” ukalenga umuntu ukukanauvwa ukwi lyasi lisuma. (Mili. 28:27) Uu u mwenzo uwipisye sana.

¹⁷ Ukupusanako na Ayuda, Paulo wasyalikizye ukulanda mazwi akuti: “Antu ya mu nko; . . . yene yaluvwa.” (Mili. 28:28; Masa. 67:2; Eza. 11:10) Ukwaula nu kutwisika, umutumwa Paulo wamanyile ukuti vino walandanga vyali i vya cumi, pano waweni kuno antu aingi ataali Ayuda yazumile ilyasi lisuma.—Mili. 13:48; 14:27.

¹⁸ Wakwe vino Paulo wacisile, naswe kwene tutalinzile ukuvwa uyi ndi cakuti antu yasikulonda ukuvwa ukwi lyasi lisuma. Pano twamanya ukuti asi antu yonsi alazana inzila ikatungulula uku umi wa pe. (Mate. 7:13, 14) Nomba nanti ciye vivyo, ndi cakuti antu akalonda ukumanya icumi iza umu kupepa kwa cumi, lekini twaya ni nsansa nu kuyapokelela nu mwenzo witu onsi.—Luka 15:7.

19. Uzye Paulo waomvizye uli ningo insita lino wasungilwanga pa ng’anda?

¹⁹ Luka wamalilile vino walandanga na mazwi asuma nupya akukomelezya lino watiile: “[Paulo] watwalilile ukwikala kuuku kwene mu ng’anda yakwe iya kusonkela pa myaka iili, nupya wapokelelanga ningo yonsi ayanga kuli aliwe, ala akuyasimikila pa Wene wakwe Leza nu kuyasambilizya pa Mwene Yesu Klistu nu kusipa, ukwaula ica kumulesya.” (Mili. 28:30, 31) Paulo walangilile ukuti wapokelelanga ningo antu, wali nu utailo, nu kuti wali umucincile.

20, 21. Landiniko pa yantu yamwi aipakizye kuli vino Paulo wasimikilanga umu Loma.

²⁰ Umuntu umwi uwali pa yantu yano Paulo wapokelile, a Onesimasi uwali umuzya utwike ukufuma uku Kolose. Paulo wazwile Onesimasi ukuya Umwina Klistu, nupya Onesimasi wizile aya ‘uwa cumi nupya umutemwikwe.’ Nupya Paulo wamulondolwile ati: “Umwanane.” (Kolo. 4:9; Filim. 10-12) Vino Onesimasi wacisile vifwile vyakomelizye sana Paulo! a

²¹ Kwali na yauze aipakizye kuli vino Paulo wacitanga. Walembiile Aina Filipi ati: “Ivikancitikila vyalenga umulimo wa kusimikila ilyasi lisuma ukulunduluka, icakuti Alinzi ya Kwi Sano na antu yonsi iyamanya ukuti naya umu cifungo pa mulandu wakwe Klistu. Nupya aina aingi aakaombela Umwene iyakomeleziwa pa mulandu wakuti naya umu cifungo, nupya yakulanda sana api izwi lyakwe Leza ukwaula intete.”—Filipi 1:12-14.

22. Uzye Paulo waomvizye uli insita lino wali umu cifungo uku Loma?

²² Lino Paulo wali umu cifungo uku Loma waomvizye ningo insita lino walemvile makalata acindame yano ndakai yaya umu Malembo ya Cigiliki Aa Ina Klistu. b Makalata yaa yavwile sana Aina Klistu ya kutandikilako yano walembiile. Naswe makalata yaa yano Paulo walemvile yakatwazwa sana, pano ukusunda kuno umupasi wamulenzile ukuti alembe kucili kukaomba na likwene.—2 Tim. 3:16, 17.

23, 24. Wakwe vino cali kuli Paulo, uzye Aina Klistu ayako ndakai yakalanga uli ukuti yakatwalilila ukuya ni nsansa alino nu kutwalilila ukusimikila asi mulandu ni ntazi zino yakukwata?

²³ Insita ino Paulo wafumiilepo umu cifungo itaalumbulwa umwi buku lya Milimo. Nomba lino wafumile walanga ala wikala imyaka 4 umu cifungo, kuli kuti imyaka iili umu Kesaliya alino ni myaka iili umu Loma. c (Mili. 23:35; 24:27) Lelo watwalilile ukuya ni nsansa nupya waombesyanga umu mulimo wakwe Leza. Na ndakai kwene, aomvi yakwe Yeova aingi yakatwalilila ukuya nu utailo ukome, ukuya ni nsansa alino nu kutwalilila ukulasimikila asi mulandu yakuika umu vifungo pa mulandu  wa kuyafyenga. Elenganyini ivyacitikiile ya Adolfo yano yanyefile umu cifungo uku Spain pa mulandu wa kukanaika umu vya mu nsi. Umusilika umwi wayanenyile ati: “Ukatuzungusya sana. Tukalenga ivintu ukukutalila sana lino uli umu cifungo. Lelo lino tukucita vii alino wemo ukaya sana ni nsansa nupya ukaomvya mazwi asuma lino ukulanda naswe.”

²⁴ Umu kupita kwa nsita, ya Adolfo izile iyayataila icakuti izile iyata nu kuyayalila umu muputule muno yayasungilanga. Asilika yayanga umu kuyuzya pali vino Baibo ikalanda. Alinzi yamwi yayanga umu muputule umwali ya Adolfo pakuti yakabelengeko Baibo, nupya pa nsita kwene yii ya Adolfo yene iikanga mano ukulola ndi cakuti kuli asilika akwiza. Fwandi umufungwa walindanga alinzi. Si lekini ukuti vino ya Nte aya nu utailo yakacita vyalenga twalanda “sana api izwi lyakwe Leza ukwaula intete” na lino ivintu ivitala.

25, 26. Uusesemo ci uno Paulo waweni ukufikiliziwa umupiipi ni myaka 30, nupya ukufikiliziwa uli ndakai?

²⁵ Na lino umutumwa wakwe Klistu ali pa ng’anda pano akasungilwa, akusimikila “pa Wene wakwe Leza” uku yantu akumutandalila. Umwi buku lya Milimo mwaya malyasi akukomelezya. Umu cipande ica kutandikilako, twasambilile pa mulimo uno Yesu wapeezile alondezi yakwe lino wayanenyile ati: “Mulapokelela maka lino umupasi wa muzilo uliza pali mwemwe, nupya mulaya inte zyane umu Yelusalemu, mu Yudeya monsi nu mu Samaliya alino nu kufika kuno insi yapela.” (Mili. 1:8) Lino papisile imyaka umupiipi na 30, ilyasi pa Wene Wakwe Leza “lyasimikilwe uku viumbwa vyonsi ivyaya pano nsi.” d (Kolo. 1:23) Cii calangilile ningo amaka yano umupasi wakwe Leza wakwata.—Zaka. 4:6.

²⁶ Na ndakai kwene, umupasi wa muzilo watwalilila ukwazwa aina yakwe Klistu acili pano nsi alino na amu “mfwele na zyuze” ukutwalilila ‘ukulasimikila sana pa Wene wakwe Leza’ umu mpanga ukucila pali 240. (Yoa. 10:16; Mili. 28:23) Uzye mukaezya ukuombesya ukulingana na papezile amaka inu umu mulimo wa kusimikila?