I vyani vino ya sayansi aingi yakalanda? Aingi aasambilila sana pa vya umi na yauze aasambilila sana pali vyakwe sayansi yakaelenganya ukuti DNA ni vyeo ivyayamo vizile iyako sile ukwaula ukwenekela ukucila pa myaka mamilyoni aingi apitapo. Yakalanda ukuti kutaya usininkizyo ukalanga ukuti kwaya uwapanzile molecule wii, nu kuti kusi uwisilemo ivyeo vino akasenda nu kutwala kuze na pali vino akaomba.¹⁷

Uzye Baibo ikalandapo uli? Baibo ikalanda ukuti vino ivilundwa ivipusanepusane ivya mwili vikapangwa ni nsita ino vikapangilwapo vyalembwa umwi buku ilya unkolanya ilyafuma kuli Leza. Lolini vino umupasi wa muzilo walenzile Umwene Devedi ukulondolola pi lyasi lii, walanzile pali Leza ati: “Wemo wambweni calimwi lino ntacili mvyalwe, na manda yonsi yalemvilwe nu kupimwa pali nene umu lupapulo lwako. Vyonsi vyalemvilwe nu kupimwa calimwi ala manda yatacili yayepo nanti onga.”—Masamu 139:16.

Uzye usininkizyo ukalangilila cani? Ndi cakuti icisambilizyo cakuti vintu vyasangwike sile ica cumi, ale cilinzile ukukwata ivisinka vimwi ivikalanga ukuti DNA ingapangika sile ukwaula ukwenekela. Ndi cakuti Baibo iya cumi, ale DNA ifwile ukupeela usininkizyo ukome uwakuti yapangwa ningo na kaumba umucenjele.

Ukusambilila pali DNA umu nzila iyangupale, kutaatala nupya kukauvwika ningo. Lekini nupya kwene tucite kwati twingila  umu lusandesande tutandalemo. Nomba pa muku uu, tumatandalila ulusandesande lwa muntu. Elenganyini ukuti mukuya umu kutandala uku museum iikasambilizya pali vino ulusandesande lulo lukaomba. Museum yonsi iyo ikoline nu lusandesande lwa muntu nomba yatikuziwa maila 13,000,000. Yatilingana ni cibansa icikalamba muno yakateyela ivyangalo, icingingizya antu umupiipi na 70,000.

Mwingila umu museum nupya camupezya mano pa kulola incende iyazulamo ivintu vino mutamanya. Umupiipi na pakasi ka lusandesande paya ma nucleus aulungane, atalimpa mupiipi ni cikuulwa ca ntunti 20. Amuno mwaya mwingila.

Mwingila muli nucleus ukuomvya umulyango, kuli kuti impapa ya kunzi nanti membrane, lyene mwatandika ukulolekesya monsi monsi. Ivintu ivikalamba ivili umukasi a ma chromosome 46. Iyatantikwa yaili yaili aakolane nupya iyapusana umu utali, nomba yano imupalamilako iyatalimpa ukulingana ni cikuulwa na ntunti umupiipi na 12 (1). Cila chromosome yakwata incende lwa pakasi inyale, yakolana panono na paapa pano soseji ikalemana ni yuze, lelo yene yatikama wa cisinte ca muti ukulu sana. Lyene mwalola ututambo utupusanepusane utwatitupomba uku ma chromosome. Lino mwapalamila mwalola ututambo utuli umu utali itukwata tutambo utwati tucingaana umu wipi. Lyene pakasi pali imisilwa iipi iyaticilinganya (2). Uzye ale utuntu tuto i mitumba ya mabuku? Awe; twaya wa tukoti utwapampikana ningo umu malaini. Mwatintapo konga nupya kafuma ukwaula intazi. Mwazunguka ukulola ukuti kalukoti kapombwa ningo (3), nupya umu nzila iya usaka. Umukasi mwaya icintu icicindame icakolana ni ntambo itali sana. I cani cico kwene?

Lekini twame iciputulwa kwene cii icaya muli chromosome ukuti intambo. Yatikama umupiipi na macentimita 2.6. Yapombwa uku ntambo yuze ipombwe (4), ivikaavwilizya ukuti kuye intambo ipombwe umukasi ka ntambo yuze. Zyalematila kuli cimwi cino cakolana nu mutanto icikalenga ukuti zilemane pano ziikala. Icimanyililo cino iikapo calondolola ukuti intambo iyo yapombwa ningo sana. Ndi cakuti mwapombolwile intambo yii yonsi ukufuma ku ma chromosomes yonsi yaa nu kuikonzolola ukufuma ku mpela ukufika uku mpela yuze, ingatalimpa ukufika umupiipi na hafu ya nsi! *

Ibuku lyonga lyakwe ya sayansi lyalanda pa nzila iyo iyakulongelamo ukuti “umuntu umucenjele umu vya kupangapanga aangakwanisya ukucita vii.”¹⁸ Uzye ukulanda ukuti kutaya umuntu umwi umucenjele umu vya kupangapanga uwacisile vivyo kungaya sile ningo? Ndi cakuti muli museum wii mwali  sitolo ikalamba sana umwali ivintu ivingi ivya kukazya nupya vyonsi vyatantikwe ningo icakuti icangupale ukuzana vino ukulonda, uzye mungelenganya ukuti kusi umwi uwapekinye incende iyo? Awe! Lelo ukutantika kuko kutanga kulingane na vino ulusandesande lwaya.

Apa ncende ino yakalangizya ivintu umu museum, mwalola icimanyililo icikulanda ukuti mutoole intambo iiyo itali muileme ku minwe pakuti muilolekesye (5). Lyene lino mwailema ku minwe, mwalola ukuti isi wa ntambo zino mwamanya. Ikweti intambo zili izipombane. Kuli ututambo tunono utwati tulemanya intambo zii nupya ututalukane. Intambo iiyo yatikolana nu mutanto unyongane suka wakolana na masitepu acikulwa ca ntunti anyongane (6). Lyene mwiluka ukuti: Imulema icikoline na molecule wakwe DNA; icintu conga icikazungusya sana pa vintu vya umi!

Molecule wenga wakwe DNA, uwalongwa ningo nu twakupombako intambo na sikafodi, u wapanga chromosome. Tumasitepu twa mutanto tukaamwa ukuti ma base pair (7). I vyani vino ma base pair yakaomba? U mulandu ci uno vyonsi vii vyayelako? Cimanyililo cikalondolola icasuko umu nzila iyangupale.

Cimanyililo cikalanda ukuti pakuti umuntu amanye ningo DNA, alinzile ukumanya  masitepu alemanya imbali ziili izya mutanto. Elenganyini ukuti mutanto wankanikana. Cila mbali ya mutanto yatisyala na masitepu atiyaputuka pakasi. Masitepu yali sile mu misango 4. Ya sayansi yapeela masitepu yayo ivilembo vii, A, T, G, na C. Aasambilila pali vyakwe sayansi yazungwike sana ukumanya ukuti ivyeo vikapita ukulingana na vino ivilembo kwene vii vyatantama.

Lino mwamanya ukuti vilembo vino yakaama ukuti Morse code vyapanzilwe muli ya 1800 pakuti antu yangalanzyanya ukuomvya teleglafu. Muli code iiyo mwali sile “vilembo” viili, kuli kuti akalitoni na kamusilwa. Lelo yaomviwanga ku kulanda mazwi aingi nanti masentensi. DNA nayo yakwata code ya vilembo 4. Muno ivilembo kwene vii vyatantamila, kuli kuti A, T, G, na C cikaloleka ukuti vikapanga amazwi aakaamwa ukuti ma codon. Ma codon iikala umu “ntunti” zino yakaama ukuti ma gene. Gene yonga na yonga yakwata ivilembo kufika kuli 27,000. Ma gene kwene yayo nu tuntu ututali utwaya pakasi yaya mu maumba ya vipande, kuli kuti ma chromosome. Ma chromosome 23 aakalondekwa pakuti “ibuku” lyonsi lipangwe ilikaamwa ukuti genome, nanti vyeo vyonsi pali vino utuntu tunono sana utwa umi twapangwa. *

Genome yaya kwati ibuku ilikulu. Uzye ingasunga ivyeo ivingi uli? Genome ya muntu yapangwa na ma base pair mupiipi na 3 bilyoni, nanti masitepu aya pa mutanto wakwe DNA.¹⁹ Elenganyini pa mutumba wa ma encyclopedia muno ibuku lyonga na lyonga likweti mafwa ukucila pali 1,000. Ivyeo ivyaya muli genome vingalembwa umu mabuku 428 amusango uwo. Nga twikapo na kope yakwe ciili ikazanwa umu lusandesande longa na longa lyene ale mabuku yangafika kuli 856. Nga mwali nu kutaipa ivyeo ivyaya muli genome mweineco, ingaya incito iyakuomba cila wanda ukwaula ukupuuza, iingamusendela imyaka 80!

Ukuya kwene vyonsi vino mwataipa vitanga vikwate incito uku mwili winu. Uzye mungingizya mutuuli mitumba ya mabuku mu lusandesande longa na longa pa nsandensande izinono sana zino mwakwata izyafika kuli 100 tililyoni? Tutange tukwanisye nanti a panono ukwingizya ivyeo vya musango uwo.

Uwasambilila sana biology ikalanda pa vya ma molecule na pali computer science walanzile ukuti: “Galamu yonga yakwe DNA ino nga yuma ingikala umu kambokosi akakulu apiipi na 1 cubic sentimita, ingasunga ivyeo ivingi mupiipi na vino ma CD 1 tililyoni yangasunga.”²⁰ Uzye cico cikupiliula cani? Iusyini ukuti DNA yakwata ma gene, kuli kuti ivyeo ivikatungulula pa kupanga umwili wa muntu uiyele. Cila lusandesande lwakwata ivyeo ivingi. DNA yakwata ivyeo ivingi sana icakuti kasupuni akanono kakwe DNA kangasenda ivyeo ivingapanga antu aya nu umi ndakai pano nsi apiipi na maila 350! DNA ingalondekwa pa kupanga antu 7 bilyoni aya nu umi ndakai pano nsi, itanga ipange na kamutumba pali kasupuni.²¹¹

Nanti icakuti kwaya ukulunduluka mu twakupangapanga utunono, kutaya kaombelo akakusungilamo ivyeo akapangwa na antu akangafika kuli DNA. Nomba compact disc aino tungakolanyako ningo kuli DNA. Elenganyini pali cii: Compact disc limwi ingatuzungusya pali vino ikaloleka, vino ikayengesa na vino yapangwa ningo. Fwandi twalola usininkizyo wakuti yapangwa na antu acenjele. Nomba cingaya uli ndi cakuti yakweti ivyeo ivicindame, ivyeo ivyuvwike pa vya kupanga masyini ipikaane, ivya kuisakamala alino ni vyakuilungisya? Ivyeo vivyo vitanga visenule ukufina nanti ukulu wakwe disc. Lelo ivyeo vivyo i vyacindamisya kuli disc. Uzye ivyeo vivyo ivilembwe vitanga vimupeele usininkizyo wakuti kwali umuntu umwi umucenjele uwavipanzile? Uzye kungaya ivyeo ivilembwe ukwaula uwa kuvilemba?

DNA yacilapo na sana nga twaikolanya kuli compact disc nanti ukwi buku limwi. Nupya ibuku limwi lyalanda pali genome ukuti: “Ukulanda ukuti genome yaya wi buku, asi cintu ca kukolanyako sile. I cacumi. Wakwe vino ibuku likakwata ivyeo . . . Avino na genome waya.” Ibuku lilyo lyalanda nu kuti: “Genome ibuku ilisuma sana, pano lingaikopolola ilineco nu kuibelenga ilineco.”²² Cii catuleta ku cintu na cuze icicindame pali DNA.

Lino imwimilila, mwatandika kwelengana ndi cakuti nucleus ya mu lusandesande ikala sile wakwe museum. Lyene mwalola icimanyililo na cuze. Apapela yi gilasi ilikweti cimwi icitali icikoline na DNA pali icimanyililo icikweti amazwi yakuti: “Tinikini Api Batani Pakuti Muvwe Ulondolozi.” Lyene mwatinika api batani, kalondolola walanda wati: “DNA yakwata imilimo iili icindame sana. Umulimo wa kutandikilapo u wa kusandana. DNA ifwile ukukopololwa pakuti ulusandesande longa na longa ulukupangika lukwate ivyeo ivili vimwi nu lusandesande lwa kutandikilako. Mukwai tambini pakuti mulole ivikavitika.”

 Lyene pa mulyango pa mpela yakwe disipule mwalola cimwi ikuloleka kwati a masyini ipikaane. Masyini wiyo a maloboti alemane. Masyini iiyo yaya yalematila kuli DNA nupya yatandika ukupita muli DNA wakwe vino isitima likapita mu njanji. likusimulisya sana icakuti mutanga mulole ningo vino likucita, nomba mungalola ningo uku cisila, lyene kwaya intambo ziili zyakwe DNA mu cifulo cakwe yonga.

Kalondolola walanda wati: “Ikwene ali nzila iyangupale sana ikulangilila ivikacitika lino DNA ikusandana. Iumba lyakwe ya masyini yakwe molecule aakaamwa ukuti ma enzyme yakapita muli DNA, inkoleelo yakaankanya DNA paili, lyene intambo yonga na yonga ikaomviwa ukukolanyako pa kupanga intambo yuze ipya. Tutanga tumulange vyonsi ivyayamo, utwaya uku nkoleelo yakwe masyini ikaomviwa ku kusandana nupya utukaputula lusansa longa lwakwe DNA pakuti iyazinguluka ningo ukwaula intazi. Nupya tutanga tumulange vino DNA ikaibelenga maila aingi. Ikamanya nu kulungika ivisi ningo umu nzila iya kuzungusya.” Lolini icikope apifwa  16 na 17.

Kalondolola watwalilila ukulanda ukuti: “Cino tungamulanga ningo i misimwile. Uzye mutali mwalola ukuti iloboti ilikusimula sana? Enzyme ikasimula umu ‘nzila’ yakwe DNA papiipi na masitepu nanti ma base pair 100, pali cila sekondi.²³ Ndi cakuti ‘inzila’ yakwe DNA yaali ikulu wa njanji umukapita isitima, ale ‘injini’ yii ingaasimula makilomita 80 api awala lyonga. Umu tuzizi utunono sana tuno yakaama ukuti bacteria, tumasyini tuto utunono sana utukaomviwa pa kusandana tungasimula maila 10 ukucilapo! Mu lusandesande lwa muntu, ya masyini aingi aakaomviwa pa kusandana, yakaombela umu ncende izipusanepusane umu ‘nzila’ zyakwe DNA. Yakakopolola genome wensi umu maawazi sile 8.”²⁴ (Lolini kambokosi akakuti “ Molecule Ingabelengwa nu Kukopololwa,” pi fwa 20.)

Maloboti yakwe DNA akaomviwa umu kusandana yakupita panono panono. Lyene kwaloleka masyini na yuze. Nayo kwene ikupita muli DNA, nomba yene ikupita panono panono sana. Mwalola intambo yakwe DNA ingila muli masyini iiyo ku mbali yuze nu kuya fumila ku mpela yuze, ale ikuloleka viivi kwene vino yali ikuloleka. Lelo intambo yonga ipya ikufuma muli masyini, pa kapongo kauze kwati umusinda ukumela. I cani icikucitika?

Nupya kwene kalondolola walanda wati: “Mulimo wakwe ciili wakwe DNA, u kukopolola ivyeo. DNA isifuma pa ncende icingililwe yakwe nucleus. Uzye lyene ma gene, kuli kuti ivikaomviwa pa kupanga mapuloteni yonsi umu mwili winu, yangabelengwa nu kuomviwa uli? Masyini yakwe enzyme ikazana incende muli DNA muno gene ikatandika ukuomba nga yapokelela ivimanyililo vimwi  ukufuma ukunzi yakwe nucleus ya lusandesande. Lyene masyini yii ikaomvya molecule iikaamwa ukuti RNA (ribonucleic acid) pa kupanga kope yakwe gene iiyo. RNA yakolana sana ni ntambo yonga yakwe DNA, nomba yapusana. Umulimo wakwe RNA u kusenda ivyeo ivili mu ma gene. RNA ikasenda ivyeo vivyo lino icili muli masyini wakwe enzyme, lyene ikafuma muli nucleus nu kuya kuli riboseme wenga, kuno ivyeo vivyo vikaya vikuomviwa pa kupanga puloteni.”

Lino mukutamba ivikucitika, mwazunguka sana. Mwatemwa sana museum iiyo alino nu kucenjela kwakwe yano yapanzile ya masyini ayamo. Nomba cingaya uli ndi cakuti vyonsi ivyayamo vyapitanga, ukulangilila imilimo yonsi iingi sana iikaombwa nu lusandesande lwa muntu pa nsita ili yonga kwene? I cumi icintu cico cingaya icizungusyo!

Nomba mwiluka ukuti imilimo yii yonsi ikaombwa na tumasyini tunono sana utupikaane, ikucitika umu nsandensande zinu izyaya 100 tililyoni! DNA inu ikubelengwa nu kupeela ivyeo pa vya kupanga mapuloteni aingi sana apusanepusane aakapanga umwili winu, kuli kuti ma enzyme, minyefu, vilundwa alino na vyuze. Nupya vikwene DNA inu ikukopololwa nu kupitulukwamo pakuti nga muli vimwi ivisi ningo, ivyeo  ivipya vipeelwe kuli cila lusandesande longa na longa ulupya.

Nupya kwene lekini tuyuzye tuti, ‘Aekwi kuno ivyeo vii vyonsi vyafumile?’ Baibo ikalanda ukuti “ibuku” lii ni vyalembwamo vyafuma kuli umwi uwacila antunze. Uzye i cacumi mazwi yayo yata ukuomba nanti yasiuvwana na vyakwe ya sayansi?

Elenganyini pali cii: Uzye antu yangapanga museum wakwe ino yatilondololwa? Yangakwata sana intazi ndi cakuti yezizye ukucita vivyo. Ivintu ivingi pali genome ya muntu na pali vino ikaomba vitali vimanyikwe sana. Aasambilila sana vyakwe sayansi yacili yakulondelezya kuno ma gene yonsi yakazanwa alino na vino yakaomba. Nupya ma gene yapangwa sile na katambo kanono kakwe DNA. Nga pa ntambo zyuze zyonsi izyasyala izitali izitakwata ma gene, uzye zyene cingaya uli? Aasambilila sayansi yakaama intambo zizyo ukuti a DNA iitakwata incito, lelo ndakai  yasenula imyelenganyizizye iyo. Intambo zizyo zikatungulula vino ma gene yalinzile ukuomba na vino yangaomviwa. Nupya nanti icakuti ya sayansi yangapanga icakolana na DNA alino na ya masyini ya kukopolola DNA nu kuibelenga, uzye DNA iyo ingaomba wakwe DNA iya cumi cumi?

Richard Feynman uwasambilile sana vyakwe sayansi nupya uwalumbuka, wasile walemba pa bodi ala ali mupiipi nu kufwa ati: “Ntanga mpange cino ntamanya.”²⁵Ukuicefya kwakwe kukakomelezya, nupya mazwi yakwe aacumi ukulozya kuli DNA. Aasambilila vyakwe sayansi yatanga yapange DNA iyakwata ya masyini yonsi aakaomviwa pa kusandana na pa kukopolola; nupya yatanga yuvwikisye vyonsi pali DNA. Lelo yamwi yakalanda ukuti yamanya ukuti DNA izile iyako sile ukwaula ukwenekela. Uzye usininkizyo uno mwasambilila paa, ukasininkizya ukuti cico i ca cumi?

Antu yamwi asambilila yazana ukuti usininkizyo ukalanga ivipusaneko. Francis Crick, uwasambilila sana vyakwe sayansi uwazwilizye mu kulondelezya pali vino DNA ikaloleka walanzile ukuti vino molecule yii yapekanyiziwa ningo citanga cicitike iize iyeko sile ukwaula ukwenekela. Walanzile ukuti umwi umucenjele ukufuma kuze afwile uwatumile DNA pano nsi kuti iyazwilizye kupanga ivintu vya umi ivyayako.²⁶

Patalengile pano Antony Flew, uwasambilila sana pa mano ya untunze uwatungilile icisambilizyo cakuti kutaya Leza pa myaka 50, wizile asenuka muli vino wamanyile. Lino wali ni myaka 81 watandike ukuzumila ukuti umwi umucenjele afwile u waumvile ivintu vya umi. U mulandu ci uno wasenukile? A pa mulandu nu kusambilila pali DNA. Lino yamuzizye pali vino wali nu kuvwa ndi cakuti yauze aasambilila pali vyakwe sayansi yatatemilwe imyelenganyizizye yakwe ipya, Flew waswike ati: “Ale caipa sana. Umi wane onsi ukukatungululwa ni cisinte ica kulondela usininkizyo . . . asi mulandu na vino usininkizyo uwo ukulandapo.”²⁷

Uzye mukwelenganyapo uli? Uzye usininkizyo ukalanga cani? Elenganyini ukuti mwazana umuputule wakwe kompyuta pakasi kakwe fakitoli. Kompyuta iiyo ikuomvya puloglamu ipikaane ikalenga ukuti vyonsi ivyaya umu fakitoli iyo vyaomba. Ni cicindame i cakuti puloglamu yii ikutuma ivyeo pa vya kupanga ya masyini yonsi umu fakitoli nu kuyasakamala, nupya ikaikopolola iineco nu kupituluka umu makope yao. Uzye usininkizyo uwo ungalenga musondwelele vyani? Uzye mungasondwelela ukuti kompyuta na puloglamu ino yakwata vyaipanzile ivineco, nanti kwali antu acenjele aavipanzile? Usininkizyo iuilanga paswe.