I vyani vino ya sayansi aingi yakalanda? Aingi yakalanda ukuti ivya kuzikula vino yazana vikatungilila icisambilizyo cakuti ivya umi vyonsi vyafumile ku cintu cimwi icaliko mpiti. Yakalanda nu kuti vino ivintu vyonsi ivya umi vikaomvya icintu cimwi icakolana na “kompyuta,” kuli kuti DNA, fwandi ivya umi vyonsi vifwile vyasangwike ukufuma ku cintu cimwi icaliko mpiti.

Uzye Baibo ikalandapo uli? Ilyasi ilyaya mu Utandiko likalanda ukuti ivimelwa, ivya umi ivyaya muli yemba, inyama zya ku mulundu, ni vyuni vyaumvilwe umu “misango ni misango.” (Utandiko 1:12, 20-25) Ulondolozi ukalanga ukuti mu “musango” onga mungaya ivipusanepusane, lelo ukalanga nu kuti kwaya ivikalekanya imisango ipusanepusane. Ilyasi ilya mu Baibo ilikalanda pa uumbo likatulenga ukwelenganya ukuti ivya umi na vyuze ivipya vingalolekela zuwa umu vya kuzikula vino yazana nu kupangwa.

Uzye usininkizyo ukalanga cani? Uzye usininkizyo ukatungilila vino Baibo yalondolola vino ivintu vyacitike, nanti uzye vino Darwin walanzile i vya cumi? Uzye vino yazana pa myaka ukucila pali 150 vikalangilila cani?

Mu myaka ya ndakai, aasambilila sana vyakwe sayansi yezya kukolanya ma code yakwe genetic aa tuumbwa utwingi utunono sana utusiloleka utwakwata lusandesande longa alino na ma code ya ma genetic avimelwa ni nyama. Yatunganyizye ukuti ukukolanya kuko kungalenga paye usininkizyo kulozya uku “cimuti ca umi” icizile icimezya imisambo cino Darwin walanzilepo. Nomba vivyo asi vino caya.

I vyani vino yazana umu kulondelezya? Mu 1999, Malcolm S. Gordon uwasambilila sana pa vya umi walemvile ati: “Cikaloleka kwati ivintu vya umi vyafumile ku vintu ivingi. Cikaloleka kwati ivintu vya umi vyonsi vitafumile sile ku cintu conga.” Uzye kwaya usininkizyo wakuti imisambo yonsi ikalamba iya umi yamela ku cisinte conga, wakwe vino Darwin wazumile? Gordon watwalilile ukulanda ukuti: “Cisambilizyo kwene cii, cisilozya ku vintu ivipusanepusane wakwe vino camanyikwa  ndakai. Limwi cisilozya ku vya umi ivingi ivipusanepusane, nanti ku misango ipusanepusane iya vintu kwene vivyo ivya umi.”²⁹ *

Kulondelezya kwa ndakai kukatwalilila ukulanda ivipusaneko ku cisambilizyo cakwe Darwin icakuti ivintu vyonsi ivya umi vyafumile ku cintu conga. Mu 2009, icipande cimwi icafumile muli magazini wakuti New Scientist, cakwetimo amazwi yakwe Eri Bapteste uwazumila umukuti ivintu vyasangwike sile, aakuti: “Tutakwata usininkizyo uli onsi uwakuti icimuti ca umi i ca cumi cumi.”³⁰ Icipande icili cimwi kwene calimo mazwi yakwe Michael Rose uwasambilila sana pa vintu vya umi nupya uwazumila umu kusanguka, aakuti: “Swensi twamanya ukuti icisambilizyo ca cimuti ca umi cikuta ukuomba panono panono. Ndi cakuti cikutala ukuzumila umu cintu icitakweti usininkizyo ala tulinzile ukusenuka muli vino twamanya pa vya umi.”³¹ *

Aingi aasambilila sana pali sayansi yakalanda ukuti vintu vya kuzikula vikatungilila icisambilizyo cakuti ivya umi vyafumile ku cintu cimwi. Yakalanda ukuti ivya kuzikula vikalanga ukuti inswi zizile iziya ivinyama ivikaikala mu manzi nu ku mulundu, ni vikata mayai vizile ivitandika kuvyala ana. Nomba uzye ivintu vya kuzikula vikapeela usininkizyo ci?

Uwasambilila sana pa vya kuzikula nupya uwazumila ukuti vintu vyasangwike sile, David M. Raup walanzile ukulozya pa umi ati: “Mu cifulo ca kuzana ivisinka pali vino umi wizile iuyako panono panono, vino aasambilila pali vino insi yapangwa aliko mu nsita yakwe Darwin na ayako ndakai yazana vikapusanapusana sana; kuli kuti imisango ya viumbwa yakonkana zuwa sana, vikasenuka panono nanti ukukanasenuka kulingana ni nsita iyalembwa ino vyayelilepo nu umi, lyene mu nsita inono ivita ukuyako kulingana ni vyalembwa vino yasunga.”³²

Ivya kuzikulazikula ivingi vikalanga ukuti imisango imwi iya vya umi yaliko pa nsita itali. Usininkizyo usilanga ukuti vyasangwike ukufuma mu musango onga ukuya umu musango uze. Imilolekele ya mwili uiyele ikalolekela zuwa. Imilolekele ikasenuka zuwa. Utususu utukaomvya iciunda pa kumanya ukuyelile icintu cimwi twapusana sana ni cintu icaliko mpiti cino yakati twafumileko.

Nupya cikaloleka kwati ukucila pali hafu wa nyama zya misango ipusanepusane zizile iziyako pa nsita sile inono. Pa mulandu wakuti ivya umi vingi ivipusanepusane vikalolekela zuwa mu vintu vya kuzikula vino yasunga, aasambilila pa vya kuzikula yakaama iciputulwa kwene cii ica nsita ukuti “Cambrian explosion.” Uzye iciputulwa kwene cii ica nsita caliko lilaci?

Lekini twelenganye ukuti vino aakalondelezya pa vintu yakatunganya ivya cumi. Ilyasi lya mpiti ilikalanda pali vino insi izile iyako tungalikolanya ku ciputulwa ca nsita icingalingana nu utali wa cibansa ca kuteyelamo bola (1). Ukuomvya icipimo kwene cico, mungalondekwa ukupita intamfu inono ukwingila umu cibansa lino mutatala mwafika pa ciputulwa ca nsita ino aasambilila pa vya kuzikula yakaama ukuti Cambrian (2). Umu ciputulwa cinono ica nsita kwene iiyo, misango ya nyama izingi izipusane yalolekiile mu vyalembwa vya kuzikula. Uzye zyalolekiile uli zuwa? Lino mukupita umu cibansa, ivya umi vyonsi ivipusanepusane vyalolekela umu nsita sile inono!

Ukulolekela zuwa ukwa vintu vya umi ivingi kwalenga yamwi aakalondelezya pa  cisambilizyo cakuti ivintu vyasangwike sile ukutwisika icisambilizyo cakwe Darwin. Mu 2008, Stuart Newman uwazumila umukuti vintu vyasangwike sile nupya uwasambilila sana pa vya umi, lino yamuzizye walanzile ukuti kukulondekwa icisambilizyo icipya icikalanda pa kusanguka icingalondolola vino vintu vya umi vikapangika zuwa lino vikusanguka. Walanzile ati: “Inzila ino Darwin waomvizye pa kulondolola vino ivintu vikasanguka ilafumiziwapo, ukutaila ukuti limwi nayo yaya pa nzila izingi izitacindama nu kucindama pa kulondolola vino ivintu vyasangwike, kuli kuti ukusanguka ukukalamba ukwa milolekele ya vintu.”³³

Uzye lyene tungatuuli, pa vya kuzikula ivikaomviwa ukulangilila kuno inswi zikusanguka ukuya ivya umi ivikaikala umu manzi nu ku mulundu ni vikata amayayi ukusanguka iviya inyama izikavyala ana? Uzye vikapeela usininkizyo wa mpomvu uwakuti ivintu vyasangwike? Nga mwaceceta ningo sana ivya kuzikula kwene vivyo, mungazana intazi izingi.

Ica kutandikilapo, nga mwalola ukulu wa viumbwa vino yakati vyasangwike ukufuma kuli vino vikaata mayayi iviza iviya ivinyama ivikavyala ana, insita zimwi mungazana ukuti ivyalembwa mu mabuku ivya ufi. Mu cifulo cakuti vilingane, ivya umi vimwi vikaaya ivikulu sana, lelo vyuze vyene vikaya ivinono.

Cakwe ciili, uwavya ukalamba sana u wakuti kutaya usininkizyo ukalangilila ukuti vya umi vivyo vyakolana muli vimwi. Ivya kuzikula nga yaviika ukulingana ni nsita ino vyayelilepo nu umi, pakaya sana upusano nupya aakalondelezya yakati limwi papitanga myaka mamilyoni. Henry Gee uwasambilila sana pa nyama walanzile pa nsita iyapitangapo ukuomvya ivya kuzikula kwene vivyo ati: “Insita iyapitangapo yakulanga sana, icakuti tutanga tusininkizye ukukolana ukwalipo pali cino yakati catandikile ukuyapo ni cizile icilondelelapo.”³⁴ *

 Malcolm S. Gordon uwasambilila sana pa vya umi walanzile pa vya kuzikula ivya nswi, ni vintu vya umi ivikaikala uku mulundu nu mu manzi ukuti, ivintu vya kuzikula vino yazana vikaimililako utuntu utunono sana “utwali pa vintu vya umi ivipusanepusane ivyaliko pa nsita iiya.” Nupya walanzile ati: “Tutanga tumanye ningo ndi cakuti utwa umi utwaliko pa kutandika twizile itwaloleka icili cimwi nu twizile ituyako pa cisila, nanti ukumanya vino tuvwananga nu kutuze.”³⁵ *

Icipande icali umu lupapulo lwa kuti National Geographic mu 2004 cakolinye ivintu vya kuzikula kuli “fyumu iikalangilila ivintu ivyasangwike umwali ivikope 1,000, nomba ipaponga ivili 999 mu muputule wa kuputwilamo.”³⁶ Elenganyini icingacitika umu cilangililo cico.

Elenganyini ukuti mwazana ivikope 100 ivyali muli fyumu ino pa kutandika yakweti ivikope 100,000. Uzye mungamanya uli ivili muli fyumu? Mungatandika ukutunganya, nomba nga ndi mwazana ukuti pa vikope 100 ivili muli fyumu pali sile ivili 5 ivikutungilila vino imukutunganya, lyene ivili 95 vyene vikulanda sile pi lyasi lyuze ilipusaneko? Uzye cingaya sile ningo ukulanda ukuti vino imukutunganya ukuti ivili muli fyumu vili sile ningo, mulandu sile ni vikope vivyo 5? Uzye a pa mulandu wakuti imwatantika ivikope vivyo 5 pa mulandu sile wakuti ivilingana na vino mwazumilamo? Uzye citanga ciye ningo sana, kuleka ivikope vyuze 95 visenule melenganyo inu?

Uzye icilangililo cico cakolana uli na vino azumila ukuti ivintu vyasangwike yakalola ivintu vya kuzikula vino yasunga? Pa myaka iingi, aakalondelezya yataazumile ukuti vintu ivingi pa vya kuzikula, kuli kuti ivikope 95 ivya muli fyumu vyalangilile ukuti misango ya vintu ikasenuka sile panono sana umu kuya kwa nsita. U mulandu ci uno kutaali ukusokolola usininkizyo uu ucindame? Richard Morris kalemba wa mabuku walanzile ati: “Aasambilila sana pa vya kuzikula yafwile yalondiile vino ya orthodox yazumilamo ukuti ivintu vyasangukanga panono panono, nupya yatungilile icizumilo kwene cico nanti icakuti  yazanyile usininkizyo upusaneko. Yezyanga ukulondolola usininkizyo wa vintu vya kuzikula kulingana ni cizumilo cakuti ivintu vyasangwike sile.”³⁷

Nga antu ayako ndakai azumila mukuti ivintu vyasangwike sile yene caya uli? Uzye ale yatwalilila ukutantika ivya kuzikula umu musango umwi asi pa mulandu wakuti ukutantika kuko kukatungililwa sana ni vya kuzikula ivingi alino nu usininkizyo wa ma genetic, lelo a pa mulandu wakuti ukucita vivyo kukauvwana ni cizumilo ca ndakai icakuti ivintu vyasangwike sile? *

Uzye mukwelenganyapo uli? Insondwelelo ci ikauvwana ningo nu usininkizyo? Elenganyini pa visinka vino itulandapo ukufika paa.

• Ica umi icatandikilepo ukuyako pano nsi cali “icipikaane.”

• Citanga cicitike ukuti ivyapanga ulusandesande vize ziyeko sile ukwaula ukwenekela.

• DNA, iyakolana na “puloglamu ya pa kompyuta” nanti code, iikatungulula ulusandesande yapikaana sana nupya yacila puloglamu ili yonsi iyapangwa na antu nanti ica kusungilamo ivyeo.

• Aalondelezya pa ma gene yazana ukuti ivya umi vitafumile uku cintu cimwi icaliko mpiti. Nupya umu vya kuzikula vino yazana, mukalolekela zuwa maumba ya nyama izingi izipusanepusane.

Ukulingana ni visinka vii, uzye musikwelenganya ukuti caya sile ningo ukusondwelela ukuti usininkizyo uno yazana ukauvwana na vino Baibo ikalondolola pali vino umi watandike? Lelo antu aingi yakalanda ukuti ivingi vino sayansi ikalanda pa vintu ivyayako vyapusana sana na vino Baibo ikalanda pa uumbo. Uzye cico ica cumi? I vyani vino Baibo ikalanda?