IUZYO 1
Uzye Umi Watandike Uli?
Lino wali umwance, uzye watazile uzungusya avyazi yako pa kuyuzya uti, “Uzye aekwi kuno ana yakafuma?” Nga vino cili uzye yaswike uli? Ukulingana nu musinku wako alino na vino avyazi yako yaya, limwi yataakwaswike nanti limwi yakunenyile ivya kukuvwisya insonyi. Nanti limwi yakunenyile ivya ufi vino wizile umanya ukuti visi vya cumi. Kwene pakuti umwana aipakanye ningo kuli vino vilacitika lino alakula na lino alingila umu cupo, alinzile ukumanya ivikacitika pakuti umonsi nu mwanaci yakwate umwana.
Wakwe vino avyazi aingi cikayatalila ukulondolola kuno ana yakafuma, ya sayansi yamwi nayo kwene yasilonda ukwasuka iuzyo ilicindame ilyakuti, Aekwi kuno umi wafumile? Ndi cakuti umuntu wamanya icasuko ca cumi ukwi uzyo lilyo, cingalenga acindika umi wakwe nu umi wa vintu vyonsi. Uzye lyene umi watandike uli?
Ulusandesande lwi yayi lya muntu muno umwana akupangika, iyalukuzya maila umupiipi na 800
I vyani vino ya sayansi aingi yakalanda? Aingi aazumila umu cisambilizyo cakuti ivintu vyasangwike sile yangakunena ukuti imyaka mabilyoni iyapitapo, umi watandikile umu mbali nanti pakasi pali ciyemba icaliko mpiti sana. Yakaelenganya ukuti pa ncende imwi iya musango uwo, vimwi vyakolongine umu kukanaenekela nu kupanga ivyakolana ni tomvwe, navyo vizile ivipanga ma molecule apikaane nu kutandika ukusandana. Yazumila ukuti vya umi vyonsi pano nsi vyapangiike sile ukwaula ukwenekela ukufuma uku lusandesande longa nanti uku nsandensande izingi pali zizyo.
Ya sayansi yauze acindikwe aakatungilila cisambilizyo cakuti ivintu vyasangwike sile nayo yakalanda ivipusaneko. Yakatunganya ukuti insandensande zya kutandikilako nanti ivintu ivicindame ivyapanzile insandensande zizyo, vizile iviyako pano nsi ukufuma umu lwelele. U mulandu ci? Pano nanti cakuti ya sayansi yezya apapezile amaka yao, yafilwa ukupeela usininkizyo wakuti umi wafumile ku vintu ivisi vya umi. Mu 2008, Alexandre Meinesz uwasambilila sana pali Biology, walanzile pa ntazi imwi. Walanzile ati ukucila pa myaka 50 iyapitapo, kutaya usininkizyo ukalanga ukuti umi watandike pano nsi ukufuma kuli molecule nupya muli sayansi mutaya ulondolozi ukapeela usininkizyo uwo.”1
I vyani vino usininkizyo ukalanga? Icasuko ukwi uzyo lya kuti, Uzye ana yakafuma kwi? akuno caya nupya kusi na angapaazya. Lyonsi umi ukafuma ku vintu vya umi ivyako mpiti. Nomba ndi cakuti twaswilila ku nsita ya ku cisila sana, uzye tungati icisinka cii yataacilondiile? Uzye ica cumi umi wapangiike sile ukwaula ukwenekela ukufuma ku vintu ivisi vya umi? I vyani vimwi ivikalangilila ukuti icintu ca musango uu cingacitika?
Aakalondelezya yazana ukuti pakuti lusandesande lutwalilile ukuyako, tuma molecule utupusanepusane utupikaane nanti sile a tutatu tulinzile ukuombela pamwi, kuli kuti DNA (deoxyribonucleic acid), RNA (ribonucleic acid), na mapuloteni. Ndakai ya sayansi anono sile aliyo yangalanda sile ukuti ulusandesande lya umi lungapangika ukwaula ukwenekela ukufuma ku vintu ivisi vya umi ivisakanye. Nga lyene RNA nanti mapuloteni yangapangika uli ukwaula ukwenekela? *
STANLEY MILLER, MU 1953
Ya sayansi aingi yakaelenganya ukuti umi ungapangika ukwaula ukwenekela pa mulandu nu kwezya kwa kutandikilako ukwacitike umu 1953. Mu mwaka kwene uwa, Stanley L. Miller wapanzile ma Amino acid yamwi, kuli kuti ivintu ivikapanga mapuloteni, wacisile vivyo ukupitila umu kupisya malaiti umu miza isakane ino yelenganyanga ukuti imililangako umuza uwaliko mpiti pano nsi. Kufuma liili kwene ma amino acid yakazanwa nu mu mawe akapona ukufuma umu lwelele. Uzye ukulondelezya kuu kukupiliula ukuti vyonsi ivikapanga umi, vingapangika sile ukwaula kwenekela?
Robert Shapiro, pulofesa uwasambilile vyakwe chemistry pa Yunivesiti ku New York walanzile ati, “Ya kalemba yamwi yakaelenganya ukuti vyonsi ivikapanga umi vingapangika zuwa ukuomvya inzila ino Stanley Miller waomvizye, nupya vyonsi vino waomvizye vyazanyilwe mu mawe aakapona ukufuma mu lwelele. Nomba vivyo asi vino caya.”2 *
Elenganyini pali molecule yakwe RNA. Ikapangwa ku tuma molecule tunono utukaamwa ukuti ma nucleotide. Nucleotide a molecule ipusaneko ikafuma muli amino acid nupya ali molecule iyapikanisya ukucila auze. Shapiro walanzile ukuti, “kutaya ma nucleotide akapangwa ukuomvya malaiti nupya yasizanwa umu mawe akapona ukufuma umu lwelele.””3 Nupya walanzile ukuti ukusandana kwakwe molecule wakwe RNA ukufuma uku vintu ivisakane kusicitika, nupya ndi cakuti kwacitike nanti sile u muku onga ukuli konsi umu vintu ivyaya umwi yulu na pano nsi, lingaya sile i syuko.”4
RNA (1) ikalondekwa pa kupanga mapuloteni (2), lelo mapuloteni yafwile ukuyapo pakuti RNA ipangike. Uzye conga pali vii cingaipangikila uli icineco nanti vyoili kwene? Ma Ribosome (3) yalondololwa umu ciputulwa 2.
Nga ma molecule aya muli puloteni? Yangapangwa na ma amino acid anono ukutandika pali 50 nanti aingi sana aakalemana ningo sana. Ulusandesande ulunono lukakwata mapuloteni aakwata ma amino acid ukufika kuli 200. Nanti sile u mu nsandensande zizyo mwaya mapuloteni apusanepusane aingi sana. Icitale ukuvwikisya ukulanda ukuti puloteni wenga aakweti sile ma amino acid 100 angaipangikila pano nsi.
Ndi cakuti cikalondekwa umuntu umucenjele uwamanya sayansi pa kupanga ma molecule apikaane umu laboletali, uzye ama molecule apikaane sana yene aya umu lusandesande yangaipangikila sile?
Hubert P. Yockey, aakalondelezya nupya akatungilila icisambilizyo cakuti ivintu vyasangwike sile walunzilepo ati: “Citanga cicitike umi ufume umu ‘mapuloteni.’”5 RNA ikalondekwa pa kupanga mapuloteni, lelo mapuloteni yalinzile ukuyapo pakuti RNA ipangiike. Nga ndi cakuti ma molecule aya umu mapuloteni na muli RNA yaipangikile sile pa ncende ili imwi na pa nsita ili imwi? Uzye cingaya uli pakuti viombele pamwi nu kupanga icintu ca umi icakuti casandana? Dr. Carol Cleland *, akaomba umu kaungwe ka National Aeronautics and Space Administration’s Astrobiology Institute walanzile ati, “Citakumanila ukulanda ukuti cii cingaicitikila sile, ndi cakuti mapuloteni na RNA ivisakana.” Lelo watwalilile ukulanda ati, “Cikaloleka kwati aakalondelezya aingi yakaelenganya ukuti, ndi cakuti yangapanga mapuloteni yonga na RNA yonga ukuomvya ivintu ivyayako mpiti, ale ivyasyala vingaicitikila sile ivineco.” Ukulozya uku visambilizyo vya ndakai, ivikalanda pali vino vikalenga umi ukuyako ivizile iviyako ukwaula ukwenekela, walanzile ati: “Kusi icisambilizyo nanti conga icikalenga tumanye ivyasuko ivikumanile pali vino ivintu vivyo vyacitike.”6
Ndi cakuti cikalondekwa umuntu umucenjele ukupanga iloboti ilitaaya nu umi nu kulipanga umu musango wakuti lyacita vino akulonda, uzye citanga cicile napo pa kupanga ulusandesande ulwa umi, na pa cisila ukupanga umuntu?
U mulandu ci uno kumanya vii kwacindamila? Elenganyini pa ntazi zino akalondelezya yakakwata, aakaelenganya ukuti umi wizile iuyako sile ukwaula ukwenekela. Yazana ma amino acid yamwi akazanwa nu mu nsandensande zya umi. Mu malaboletali yao, yapanga ma molecule na yauze apikaane sana ukupitila mu kwezya inzila izipusanepusane. Cino yakalondesya u kupanga vyonsi ivikalondekwa pakuti ulusandesande lupangike. Vino yakacita tungavikolanya uku muntu uwamanya sana sayansi akatola ivintu ivyako mpiti; avisangula iviya icela, pulasitiki, silikoni na waya; alino apangamo iloboti. Lyene akalipanga umu musango wakuti lyapanga maloboti yauze. Nga wacita vivyo, ale usininkizyo ci uno wapeela? Akapeela sile usininkizyo wakuti umuntu umucenjele angapanga masyini isuma.
Umu nzila ili imwi kwene, ndi cakuti ya sayansi yangapanga ulusandesande, yangapanga icintu cimwi ica kuzungusya, nomba uzye nga yacisile vivyo yangapeela usininkizyo wakuti ulusandesande lungapangika sile ulwineco? Uzye nga yacita vivyo yatanga yapeele sile usininkizyo upusaneko?
Uzye mukwelenganyapo uli? Usininkizyo onsi wakwe ya sayansi uwayako ndakai, ukalangilila sile ukuti ivya umi vyonsi ivyayako, vingafuma sile uku vya umi ivyaliko mpiti. Ukuzumila ukuti ulusandesande lwapangike sile ukwaula ukwenekela kufuma ku vintu ivitaya nu umi, caya kwati ukuzumila umu cintu cimwi icitakwata usininkizyo.
Vino imumanya ivisinka, uzye mumatwalilila ukuzumila umu vintu vivyo ivitakwata usininkizyo? Lino mutatala mwasuka iuzyo lilyo, sambililini pali vino ulusandesande lukapangwa. Ukucita vivyo kumamwazwa ukumanya ndi cakuti ivisambilizyo vino ya sayansi yamwi yakasambilizya pali vino umi watandike, ivya cumi nanti vyaya ivya kwelenganya sile, wakwe vino avyazi yamwi yakanena ana yao kuno ana yakafuma.
^ pala. 8 Ivyeo ivikalanda pa kupangika kwakwe DNA ivilondololwa umu ciputulwa 3 icikuti, “Uzye Ivyeo Vyafumile Kwi?”
^ pala. 10 Shapiro atazumila ukuti ivya umi vyaumvilwe. Wazumila ukuti ivya umi vizile iviyako ukwaula ukwenekela umu nzila iitamanyikwa ningo. Mu 2009, ya sayansi apa Yunivesiti ya ku Manchester, ku England, yalanzile ukuti yapanzile ma molecule yamwi aakazanwa umu vya umi muli labu yao. Lelo Shapiro walanzile ukuti vino yaomvye “vitaalingine ni vya cumi vino namanya pali RNA.”
^ pala. 13 Dr. Cleland atazumila muli vino Baibo yalanda ukuti ivintu vyaumvilwe. Wazumila ukuti umi wizile iuyako umu nzila imwi itamanyikwa ningo.
Limwi Mungatemwa Ukulolako na Vii
ACANCE YAKAUZYA
Uzye Ivintu Vyaumvilwe Nanti Vyasangwike Sile?—Ciputulwa 2: U Mulandu ci Uno Ulinzile Ukukana Icisambilizyo ca Kuti Ivintu Vyasangwike Sile?
Ivisinka vitatu ivingalenga uzumile ukuti kwaya Kaumba.
