Mwaipekanyizizya limwi kuli vino vingacitika nga mwata ukupeepa

“Nasoolwilepo ukuta ukupeepa pakuti ncingilile umwana witu uwali nu kuvyalwa. Fwandi nalemvile icimanyisyo pa ng’anda pa ciumba icakuti ‘Kusi Ukupeepa’. Lyene apacisila ciawala lyonga, nizile nuvwile sana ulusale lwa kupeepa, nupya natozile na fwaka.” ​—Yoshimitsu, aaku Japan.

IVYACITIIKE kuli ya Yoshimitsu vikalangilila ukuti kungayako insita zino cingatalila wiyo akulonda ukuta ukupeepa. Nupya, aakalondezya yazana ukuti antu aingi sana yano yakaezya ukuta ukupeepa, yakaiza iyatandika nupya ukupeepa. Lelo, ndi cakuti mukulonda ukuta ukupeepa, mungakwanisya ndi cakuti mwaipekanyizizya calimwi ku ntanzi izingamucitikila lino mukulonda ukuta ukupeepa. Iintazi ci zizyo kwene?

Ulusala lwa kulondesya ukupeepa: Mungatandika ukuvwa ulusala lwa kulondesya ukupeepa nga papita amanda yatatu kufuma pano mwalekelizye ukupeepa nupya lungacepa apa cisila ca milungu umupiipi na iili. Umwi uwapeepangapo walanzile ukuti umu nsita kwene iyo “ulusala lwa kupeepa lukaiza; nomba lusitwalilila.” Nomba, nanti paapipa imyaka limwi munguvwa ulusala lwa kupeepa. Lelo nanti caya vivyo, mutalinzile ukupeepa. Ulusala lwa kupeepa lungasila nga papita amamineti 5 nanti ukucilako panono.

Vyuze ivikacitika nga mwata ukupeepa: Ilingi, cikatalila antu ukwika amano kuli vino yakucita nupya limwi cingalenga yaina zuwa. Nupya yangauvwa umwili ukuwaya, ukusanga, kukailwa, nu kuvwa cifuwa, alino nu kukanateeka umwenzo, kusoka zuwa, nanti sile kulwala amasakamika. Intazi izingi zikaaya zikucepa nga papita imilungu 4 kufika kuli 6.

Umu nsita zii izitale, kuli vimwi vino mungacita ivingamwazwa. Wakwe vii:

● Mwakwata insita yakupuuza ikulu.

● Mwamwa sana amanzi. Mwalya ivyalya ivingalenga muye nu umi usuma.

● Mwatukusya umwili.

● Mwapeema sana, nu kwelenganya ukuti mwingizya umuza usuma muli ya pwapwa.

Ivingalenga umwi alondesya ukupeepa: Ivingalenga umwi alondesya ukupeepa, i milimo imwi ino akuomba nanti vino akuyuvwa. Wakwe limwi mungakwata fwaka lino mu kumwa uwengwa. Nga caya vivyo, pakuta ukupeepa, mutaaya ukuli uwengwa. Nga papita insita, mulaipakizya ukumwa icilinge.

Kulingana na vino twalanda papela cikulanga sile ukuti mungaya na melenganyo yakupeepako nanti cakuti ipaleengela pano mwalekiile ukupeepa. Ya Torben atiyalandwapo yalanzile iyati: “Pacisila ca myaka 19 kufuma pano nalesile ukupeepa, ncili nkaeziwa uku peepako pa nsita ino nkupuuza.” Lelo, ukulonda ukupeepa pa nsita lino mukuomba vimwi nanti limwi lino mukupuuza, kulasila nga papita insita.

Ukumwa umwengwa kwene kwapusana nu kupeepa. I cacumi ukuti, nga mukulonda ukuta ukupeepa, mulinzile ukuta ukumwa uwengwa nu kukanazanwa uku ncende ukukaaya uwengwa, pano limwi cingalenga ukuti mutandike ukupeepa. Umulandu ci uno twalandila vivyo?

● Nanti sile mukumwa panono uwengwa cingalenga mwalondesya sana ukupeepa.

● Ilingi ndi cakuti mukumwa pamwi na antu aingi pakaya nu kupeepa.

● Uwengwa ukalenga tutapingula ningo pa vintu nupya ukazewanya. Baibo ikalanda ukuti: ‘Waini wene akaonona amano.’—Oseya 4:11.

Yano tukazanwa nayo: Mwasoolola ningo. Wakwe, mutazanwa na antu aakapeepa nanti angalonda kuti namwe mupeepeko. Nupya mutazanwa na antu akuti yatacindike vino mwapingulapo ukuta ukupeepa, limwi aangamuseka nu kumuseka.

Vino mukuyuvwa: Mukulondelezya kumwi yalanzile ukuti pali yano yakata ukupeepa yamwi yakaaya na masakamika. Ndi cakuti mwatandika ukuvwa ulusala lwa kupeepa mulinzile ukucitako vimwi, limwi mungamwako amanzi, ukusyeta babugamu, nanti umuzuuka mukutandala. Pakuti mwaya na melenganyo asuma, mulinzile ukupepa kuli Leza nanti ukubelengako Baibo.—Masamu 19:14.

Mutaipokolola

● Namakwetako sile lyonga.

Icisinka icakuti: Kukwetako sile nanti alyonga kukalenga ivyaya muli fwaka kutwalilila kuya muli ongo ongo pa maawazi yatutu. Nicingacitika icakuti tungatandika ukupeepa.

● Ukupeepa kukangazwa nga naaya nu ulanda.

Icisinka icakuti: Asambilila yazana ukuti fwaka ikalenga ulanda ukukulilako. Fwandi ndi cakuti umuntu uvwako ningo asi kuti fwaka iyalenga, lelo a pa mulandu wakuti intazi izikacitikila umwi zikuya zikusila.

● Impeepa pa nsita ikulu fwandi citanga cicitike ukuta.

Icisinka icakuti: Kwelenganya kuuko kungalenga ivintu ukwipilako. Baibo ikalanda ukuti: “Nga watovoka ala amaka yako yalacepelwa pa wanda uno wizilwa ni ntazi.” (Mapinda 24:10) Fwandi mutaelenganya ukuti mutanga mute ukupeepa. Umuntu wensi aakulonda ukuta ukupeepa, angakwanisya ndi cakuti akulondela ivisinte vya masunde wakwe vino itulandapo muli magazini yii.

● Ntanga nkwanisye ukuzizimizya intazi izikaiza nga wata ukupeepa.

Icisinka icakuti: I cacumi ukuti intazi izikacitika lino umwi wata ukupeepa ziipa, lelo zingacepa umu milingu sile inono. Fwandi mwatwalilila kuzizimizya! Ndi cakuti muvwa ulusala lwa kupeepa na lino papita imyezi iyingi nanti myaka kufuma pano mwateliile ukupeepa, mwaiusya ukuti ulusala lulo lungata umu mamineti sile anono ndi cakuti mutatoozile fwaka.

● Nalwala amelenganyo.

Icisinka icakuti: Ndi cakuti ya dokota yakamilwazya uku ndwala izili wa kulwala masakamika, mwaleenga uwazwilizyo kuli aliyo pakuti yamwazwe ukuta ukupeepa. Ya dokota yalaitemelwa ukumwazilizya, limwi yangamipeela imilembo yuze ingamicingilila kuli vino vingacitika uku ulwale pa mulandu na vino imupingulapo ukuta ukupeepa nanti kumineena umulembo uno mulinzile ukulamwa.

● Ndi cakuti naswilizyapo ukupeepa, ningaayuvwa ukuti ntanga nkwanisye ukuta.

Icisinka icakuti: Ndi cakuti mweziwa ukupeepako nupya, mwapepa wakwe vino aingi akaezya ukuta ukupeepa yakacita, mutalinzile ukutoovoka. Mulinzile ukutwalilila ukulaezya na maka ukuta ukupeepa. Nga mwafilwa lyonga asi ukuti mutanga mumale intazi iyo. Lelo nga mutacisilepo vimwi cingamutalila. Fwandi mwatwalilila ukucitapo vimwi, cilalenga ukuti panono panono mukacimvye intazi iyo!

Elenganyini pali ya Romualdo aapeepanga pa myaka 26, nupya pano yateeliile ukupeepa ipapita imyaka 30. Yalemvile ukuti: “Ntanga ni iusye ni imiku ino naswilizyangapo ukupeepa, nupya nuvwanga sana uyi cakuti nelenganyanga nu kuti ntanga inte ukupeepa. Lelo lino napanzile ucuza usuma na Yeova Leza nu kutwalilila ukupepa kuli aliwe, cangavwile sana.”

Umu cipande ca kusyalikizyako, tumalanda pali vino vingamwazwa ukuya ni nsansa lino mwata ukupeepa fwaka.

 [Kambokosi/​Cikope pifwa]

FWAKA AALI WENSI AKAKOMA

Fwaka akaomviwa umu nzila izipusanepusane. Fwaka umwi yakamukazizya na muno yakakazizya ivyakulya alino na muno yakakazizya imilembo. Lelo, akaungwe akakalolekesya pa umi kano yakati World Health Organization, kalanzile ukuti: “Fwaka aali wensi akakoma.” Yamwi yakafwa pa mulandu ni ndwala izikaizako pa mulandu nu kupeepa fwaka, izili wakwe kansa ni ndwala ya ku mwenzo. Ya namayo aali apa ukulu nga yakupeepa fwaka yakaika umi wa mwana atali avyalwe umu uzanzo. Aemwi muno fwaka ikaomviwa?

Fwaka yakupomba ku minwe: Fwaka yakupombela ku minwe yaseeka sana uku Asia. Muli fwaka ii mwaya vimwi ivikaonona umi (wakwe vino yakati tar, nicotine, na carbon monoxide) ivitaya muli ya fwaka yauze.

Fwaka ino yakapombela mu mafwa yakwe fwaka kwene: Fwaka yii yakaipombela mu mafwa yakwe fwaka nanti mu mapeepala aapangilwa na fwaka kwene. Fwaka ii yakalipa sana ukucila na fwaka iyaseka sana ndakai, pano nanti sile umuntu akuiomvya ukwaula kwasya, nikotini ingingila umukanwa.

Fwaka ino yakati Kiletekisi (Kreteks): Fwaka iyavula sana muli fwaka yii, a fwaka ino yakati tobako. Nupya mwaya vino yakati tar, nikotini, na carbon monoxide ukucila yafwaka aseeka sana.

Mpaipi: Inzila yakuomvya ka mu paipi pa kupeepa fwaka itaya ningo, pano nayo kwene ikaleta kansa alino ni ndwala zyuze.

Inzila na zyuze izya kupeepelamo: Inzila zii mwaya ukusyeta sile, kusunka, nupya kwaya ni inzila yuze ino yakati gutika ikaomviwa sana ku Southeast Asia. Ukuomvya inzila zii kukalenga nikotini ukuya umu misipa ya wazi. Ukupeepa fwaka munzila ii nako kwene kwipa.

Tumipaipi twamanzi: Inzila ii, ikalenga icusi cakwe fwaka ukutala icipita mu manzi lino umuntu atali acipeepe. Lelo intazi yene ino fwaka ikaleta, wakwe kansa, isicepa.

 [Kambokos/​Cikope]

VINO MUNGAZWA UMWI UKUTA UKUPEEPA

● Mwalola ivisuma. Kutaizya nu kulambula umwi kwazipa ukucila ukususya nanti ukulanenoola umwi. Ukuomvya amazwi wakwe “Nkwelenganya ukuti nga wezya nupya, ungakwanisya” yakakomelezya, ukucila ukulanda ukuti; “Nupya kwene wavilwa!”

● Mwaeleela. Mutaya ni cipyu nanti ukusokela umuntu aakwezya ukuta ukupeepa. Mwaomvya amazwi aacikuuku wakwe, “Kwene cisi cangupale ukucita vii, nomba inuvwa ningo vino wemo ukwezya ukuta ukupeepa.” Mutaomvya amazwi akuti, “Wali ningo sana lino wapeepanga!”

● Mwaya cuza umusuma. Baibo ikalanda ukuti: “Cuza, umukundwe insita ili yonsi. Uwina nao uwacani fwandi ndi cakuti asi wa kuculila pamwi?” (Mapinda 17:17) I cacumi, mwaezya ukuya nu kutemwa nu kuya ateekele “insita zyonsi” kuli wino akulonda ukuta ukupeepa; asi mulandu na vino ivintu vili nanti vino umuntu wiyo ali.