1, 2. (a) I vyani ivikalanga ukuti antu yasiuvwana umu nsi ndakai? (b) A mauzyo ci yano tumaasuka umu cipande cii?

NKAZI umwi uwa ku Ulaya wiwisye ivyacitikanga mpiti, walanzile ukuti: “Ukufuma sile lino nali umwance, nalolanga sile kuno antu yakufyenga antu yauze. Cii calenzile ukuti impate imiteekele ya mu mpanga itu nupya natungililanga vino aingi yelenganyanga ukuti vingalenga ivintu ukusenuka. Nupya pa myaka ingi nacinanga nu mulumendo uwali cipondo.” Umwina umwi uwa ku south Africa nawe pa nsita imwi walolanga kwati unkalwe utaipa. Walanzile ukuti: “Nelenganyanga ukuti umutundu witu wacindime ukuluta imitundu yuze. Yatusambilizye ivya kukoma alwani itu ukuomvya masumo kumwi na amu mutundu witu aatungililanga utuungwe tuuze utwa vikanza vya miteekele.” Nkazi na muze aakaikala uku Ulaya walanzile ukuti: “Napasile antu yonsi aku mpanga zyuze nanti yano yakapepa uku mipepele yuze ino ntayamo.”

² Imyelenganyizizye ya yantu ndakai ikwipilako sile wakwe vino cali kuli yano itulandapo yatatu. Antu aakalwisya ukuti yakwate untungwa yaya sana nu unkalwe nupya yakuvulilako sile, antu mu nsi yasiuvwana pa mulandu ni vikanza vya miteekele. Nupya umu mpanga  izingi, antu aakafuma uku mpanga zyuze yakatiina pa mulandu wakuti yakayapata sana. Wakwe vino Baibo yasoowile, antu amisango yonsi “yasisunga ivipangano” umu manda yaa akusyalikizya. (2 Tim. 3:1, 3, NWT.) Uzye Aina Klistu yangacita uli pakuti yatwalilile ukuombela pamwi nanti icakuti antu umu nsi yasiuvwana? Tungasambilila ivingi kuli vino Yesu wacisile umu nsita ya Ina Klistu akutandikilako lino kwali sana ivikanza vya miteekele. Lekini tulande pa vintu vitatu: (1) U mulandu ci uno Yesu wakaniile ukuya umu tuungwe twa vikanza vya miteekele utwalwisyanga untungwa? (2) Uzye walangiliile uli vino aomvi yakwe Leza yalinzile ukucita pakuti yataatungilila imilandu ya mu nsi? (3) Uzye Yesu watusambilizye uli ukuti tutalinzile ukulola kwati unkalwe waya sile ningo?

3, 4. (a) I vyani vino Ayuda aliko umu manda yakwe Yesu yenekelanga? (b) Uzye vii vyalenzile Asambi yakwe Yesu ukuuvwa uli?

³ Ayuda aingi yano Yesu wasimikilangako yalondesyanga ukupoka untungwa uku miteekele ya ina Loma. Ayuda ya cipondoka yano yatemilwe sana impanga yao yatunkanga auze ukuti yayakolanya. Aingi pa yantu kwene yaa yalondelanga vino Yuda uwa ku Galile walandanga. Umuntu wii wali a Mesiya wa ufi umu nsita ya Ina Klistu ya kutandikilako. Umuyuda uwamanyile sana ilyasi lya mpiti uwizina lyakuti Josephus walanzile ukuti: Yuda “watunkanga aikala mpanga yauze ukuti yate ukulipila umusonko uku uteeko wa ina Loma, nupya wasowekanga yonsi alipilanga umusonko ukuti aacantete.” Aina Loma izile yalema Yuda nu kumukoma. (Mili. 5:37) Ayuda yamwi ya cipondoka yatandike nu kucita unkalwe pakuti vino yalondanga vicitike.

⁴ Ayuda yano yataali ya cipondoka, yene yalolelanga ukuti Mesiya wali nu kwiza umu kuyateeka pa nsita kwene iiya. Yelenganyanga ukuti ndi Mesiya waloleka, wali nu kuleta ululumbi uku mutundu wao alino nu kuyakulula uku uteeko wa ina Loma. (Luka 2:38; 3:15) Aingi yelenganyanga ukuti Mesiya wali nu kutandika ukuteeka aina Izlaeli pano nsi. Lyene ndi caya vivyo, ale Ayuda ayile umu kwikala uku mpanga zyuze yali nu kuwela uku mpanga yao. Pa nsita imwi Yoane Kawatizya uzizye Yesu ati: ‘Uzye a wewe wino casoowilwe ukuti uliza nanti tumalolelanga muze?’ (Mate. 11:2, 3) Limwi Yoane walondanga ukumanya ndi cakuti kwali muze uwali nu kwiza fikilizya vino Ayuda yapaalilanga. Asambi yaili akomenkinye Yesu umu museo uwaya uku Emausi ala watatuutuluka, nayo yapaalilanga vimwi vino yelenganyanga ukuti Mesiya wali nu kucita. (Welengini Luka 24:21) Lino papisile kasita, atumwa yakwe Yesu yamuzizye yati: “Mwene, uzye lyene umawezezya Uwene ku Izlaeli?”—Mili. 1:6.

5. (a) U mulandu ci uno aina Galile yalondelanga ukuti Yesu aye Kateeka wao? (b) Uzye Yesu wayalungike uli?

⁵ Vino antu yenekelanga pali Mesiya vyalenzile ukuti antu amu Galile yalondesya ukuti Yesu aye kateeka wao. Yelenganyanga ukuti Yesu wali nu kuya intunguluzi isuma pano wamanyile sana ukuvwanga, wapozyanga alwale, nupya wapeelanga antu aali ni nzala ivyakulya. Lino Yesu walisizye aonsi 5,000, wizile ailuka vino antu yelenganyanga. Tukawelenga muli Baibo ukuti: “Lino Yesu wamanya vino yakulonda kumupatikizya kuya Mwene, afumapo aya ku mwamba kuko kuno wali wenga.” (Yoa. 6:10-15) Uwanda uwalondeliilepo lino Yesu wali uku mbalama yakwe Yemba wa Galile ala antu iyatala yata ukwelenganya pa kumwika pa wene, Yesu walondolwelile iumba pa mulimo uno wizile umu kuomba umu nsi. Wizile umu kusambilizya antu pali Leza, atiizile umu kuyapeela ivyakulya nanti ivintu vyuze vino yalondanga. Wayanenyile ati: “Mutaombela cakulya cino cikalowa, lelo mwaombela cakulya cino cikaikalilila manda pe nupya cikapeela umi wa pe.”—Yoa. 6:25-27.

6. Uzye Yesu walangilile uli ukuti ataalondanga ukuya kateeka pano nsi? (Lolini cikope ca kutandikilako.)

⁶ Lino kwasiile panono ukuti Yesu afwe, wilwike ukuti yamwi pa yalondezi yakwe yenekelanga ukuti wali nu kutandika ukuteeka pano nsi umu Yelusalemu kwene. Wayalungike lino wayanenyile icilangililo ca lupiya. Icilangililo calondolwile ningo ukuti, Yesu wino wali u ‘muntu wa ku wene’ wali nu kupita. Nupya cii cali nu kusenda insita. (Luka 19:11-13, 15) Nupya Yesu walondolwile ku ya mu uteeko wa ina Loma ukuti ataali umu vikanza vya miteekele. Ponti Pilato uzizye Yesu ati: “Uzye wewe uli Mwene wa Ayuda?” (Yoa. 18:33) Limwi Pilato watiinanga ukuti Yesu wali nu kuleta icimvulunganya umu miteekele. Yesu waswike ukuti: “Uwene wane usi uwa muno nsi!” (Yoa. 18:36) Yesu atayikanga umu vikanza vya miteekele pano Uwene wakwe wali u wa kwi yulu. Wanenyile Pilato ukuti umulimo wakwe pano nsi wali u “wakuti alande pa mulandu wa cumi.”—Welengini Yoane 18:37.

7. U mulandu ci uno cingatutalila ukukanatungilila utuungwe twa miteekele umu myenzo itu?

⁷ Ndi twamanya ningo umulimo witu wakwe vino cali kuli Yesu, tutalaatungilila utuungwe twa vikanza vya miteekele umu myenzo itu. Citangupala ukucita vii. Umwangalizi umwi uwa ciputulwa walanzile ukuti: “Ndakai antu yakalonda sana ukusenula ivintu. Antu yaatemwa sana impanga zino yavyalilweko, nupya insita zimwi yangaelenganya ukuti imiteekele ya yantu iilaleenga ukuti ivintu viziipe. Icazipako icakuti aina yatwalilila ukuya alemane nupya yakasumba mano pa mulimo wa kusimikila ilandwe lisuma ilya Wene. Yataila ukuti Leza aliwe alasisyapo ulufyengo ni ntazi zyuze izikatuponela.”

8. Landini pali vino antu yateesilwe uzya umu nsita ya Ina Klistu akutandikilako.

⁸ Antu ndi yalola ukuti yakuyafyenga, ilingi yakatandika ukuombesya sana umu vikanza vya miteekele. Umu nsita yakwe Yesu, ilyasi lya misonko lyacindime sana. Nupya Yuda umwina Galile, uwatalumbulwa mpiti, wapondokiile uteeko wa ina Loma pa mulandu wa kuti akuno antu yalondekwanga ukulembesya nu kulipila imisonko. Pa antu aali umu Loma pali na yayo yonsi auvwilanga Yesu, yalondekwanga ukulipila imisonko iingi sana, wakwe pa vintu vino yakalanga, impanga, na mang’anda. Nupya ya kasonkesya ya misonko yalenzile antu yayuvwa ukuti yateesilwe uzya. Ya kasonkesya yaakalanga utufulo pakuti yaye na maka, lyene yakwatanga sana impiya izyafumanga umu misonko. Zakeyo umukalamba wakwe ya kasonkesya wikalanga uku Yeliko. Nupya wizile akwata sana icuma pa mulandu nu usomvi. (Luka 19:2, 8) Fwandi vino wacitanga ali vino yakasonkesya aingi yaali.

9, 10. (a) Uzye alwani yakwe Yesu yezizye uli ukuti yamuzane nu mulandu muli vino yamuzizye pa musonko? (b) I vyani vino tukusambilila kuli vino Yesu waswike? (Lolini cikope ca kutandikilako.)

 ⁹ Alwani yakwe Yesu yezizye ukuti yazane Yesu nu mulandu lino yamuzizye ukuti alande vimwi pa musonko. Umusonko uno yalandangapo a uwa uno yalipilanga “kuli Kesa” wakwe dinali wenga wino ateekwa ya ina Loma yalipilanga. (Welengini Mateo 22:16-18.) Ayuda yatatemilwe ukulipila umusonko uu. Nupya “antu yakwe Helodi” aliyo yakatwisye ilyasi lii ala yakupaalila ukuti ndi Yesu walesya ukulipila umusonko yamupeele umulandu wa kukatukila uteeko. Nupya Yesu aasuka ukuti ukulipila umusonko kwali sile ningo, alondezi yakwe nga yatiile ukumutungilila.

¹⁰ Yesu wacenjile sana pakuti atayika umu milandu ya misonko. Walanzile ukuti: “Peelini Kesa ivyakwakwe, Leza nawe mumupele vyakwakwe.” (Mate. 22:21) Yesu wamanyile ukuti ya kasonkesya yaali nu ucenjezi. Nomba ataalondanga ukuti yamuvulunganye pakuti ate ukwika amano pa mulimo ucindame sana. Wasumvile sana mano uku Wene Wakwe Leza pano wamanyile ukuti ali uno ulasisyapo intazi zyonsi. Fwandi wacisile ivyali nu kulenga ukuti alondezi yakwe yamukolanya. Yataali nu kuyika umu vikanza vya miteekele nanti icakuti calolekanga kwati yakweti insambu zya kulungika ivintu vimwi. Aina Klistu yakalonda Uwene Wakwe Leza nu wololoke wakwe. Yakacita vivyo ukuluta ukulanda vino yakwelenganya pakuti ulufyengo lufumepo.—Mate. 6:33.

11. Iinzila ci isuma ino tungacimvizyamo ulufyengo?

¹¹ Ya Nte Yakwe Yeova aingi yata ukuyika umu vikanza vya miteekele vino yaalimo mpiti. Nkazi umwi uwa ku Great Britain walanzile ukuti: “Lino nasambilile amasambililo ya ku yunivesiti aakalanda pa wikalo wa yantu, natandike ukuya na melenganyo aipe aakapatulula. Nalondanga ukulwisya pakuti antu atifi yakwate untungwa, pano yatufyenganga sana. Nanti icakuti nacimvyanga sana ndi tukupazyanya na yamwi, natwalilile ukuuvwa sana uyi. Ntamanyile ukuti tulinzile ukuta ukuya na kapatulula umu myenzo itu. Lino natandike ukusambilila Baibo, nilwike ukuti ndinzile ukuta ukuya na kapatulula umu mwenzo wane. Nupya Nkazi umuzungu aliwe wansambilizyanga Baibo. Lyene paa nene painiya umu cilongano ca lulimi lwa uciulu, nupya nkusambilila ivya kusimikila antu amisango yonsi.”

12. I “citutumusi” ci cino Yesu wanenyile alondezi yakwe ukuti yaalinzile ukutaalukako?

¹² Mu nsita ino Yesu wali pano nsi, amu mipepele yatungililanga ivikanza vya miteekele. Ibuku limwi (Daily Life in Palestine at the Time of Christ) lyalanzile ukuti: “Ayuda yaali umu maumba ya vya mapepo aali kwati a maumba ya vikanza vya miteekele.” Ali mulandu kwene uno Yesu wacelwilile alondezi yakwe ukuti: “Cenjelini nupya muye apempukile ku citutumusi ca Afaliseo na Helodi.” (Mako 8:15) Lino Yesu walumbwile Helodi, walozyanga kwi umba lya antu alondelanga Helodi. Iumba lyuze nalyo yali Afaliseo alondanga ukupoka untungwa ku miteekele ya ina Loma. Nupya Mateo walanzile na pali vino Yesu wacelwile alondezi yakwe ukuti yalinzile ukutaluka ku ya Saduke. Asaduke yaa yalondanga ukutwalilila ukuteekwa na ina Loma pano yuvwanga ningo pa mulandu na maka yano yapeezilwe mu vikanza vya miteekele. Yesu wacelwile alondezi yakwe ukuti yalinzile ukutaluka ku citutumusi nanti ku visambilizyo vino amaumba yaa yatatu yasambilizyanga. (Mate. 16:6, 12) Nupya ukulanzyanya kuu kwacitiike ale patatala palengela ukufuma pano antu yalondelanga ukumwika pa wene.

13, 14. (a) Uzye imilandu ya mipepele ni vikanza vya miteekele vyalenzile uli ukuti kuye unkalwe nu lufyengo? (b) U mulandu ci uno ulufyengo lutalinzile ukutulenga ukucita unkalwe? (Lolini cikope ca kutandikilako.)

¹³ Ndi cakuti antu yuminkanya ivikanza vya miteekele  alino ni vya mu mipepele, cikaangupala sana ukucita unkalwe. Yesu wanenyile asambi yakwe ukuti yatalondekwanga ukuyika umu milandu ya mu nsi ndi caya vivyo. Ivya musango uu i vyalenzile ukuti simapepo mukalamba na Afaliseo yaalondesya ukukoma Yesu. Yamulolanga kwati wali umu vikanza vya miteekele nu mu vya mapepo, nupya yelenganyanga ukuti angayapoka utufulo tuno yaakweti. Yalanzile ukuti: ‘Ndi twamutazyela, antu yonsi yamamutaila. Ni ntunguluzi zya Ciloma ziliza nu konona ing’anda ikulu yakwe Leza nga na antu amu luko lwitu.’ (Yoa. 11:48) Fwandi Simapepo Mukalamba Kayafa u watungulwile yonsi lino yalondanga inzila iya kukomelamo Yesu.—Yoa. 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Kayafa watumile asilika ukuti yakaleme Yesu usiku. Yesu wamanyile imyelenganyizizye yao, fwandi lino wali pa cakulya cakusyalikizyako pamwi na atumwa yakwe, wayanenyile ukuti yasende malupanga. Yasenzile sile yaili nupya yayokwene yalinzile pakuti ayasambilizye isambililo ilicindame. (Luka 22:36-38) Umu nsita ya usiku pa wanda kwene uwa, Petulo waomvizye ulupanga ukukoma umwi api umba lya vipondo. Wacisile vii pa mulandu wakuti wasosile sana pa lufyengo ulwacitiike pa kulema Yesu umu nsita kwene iiya iya usiku. (Yoa. 18:10) Nomba Yesu wanenyile Petulo ati: “Swilizya lupanga lwako mu cipata, pano yonsi akalema lupanga yene yalafwila ku lupanga.” (Mate. 26:52, 53) Isambililo kwene lii ilicindame sana, lyuvwanyile na vino Yesu walumbwile umwi pepo uwanda kwene uwa usiku. Walanzile ukuti yataalinzile ukuya wa antu amu nsi. (Welengini Yoane 17:16.) Leza ali wino yaali nu kusiila umulimo wa kulandula.

15, 16. (a) Uzye izwi lyakwe Leza lyazwa uli Aina Klistu ukukanapatukana? (b) Uupusano ci uno Yeova akalola mu nsi ndakai?

¹⁵ Nkazi uwa ku Ulaya uwatalumbulwa pa kutandika nawe wasambilile isambililo kwene lii ilicindame. Walanzile ati: “Nalola ukuti unkalwe usisisyapo ulufyengo. Naweni ukuti yaayo aakacita unkalwe ilingi yakafwilapo. Nupya aingi yakaya sile nu lupato. Nuvwile ningo sana ukusambilila muli Baibo ukuti aangafumyapo ulufyengo lonsi pano nsi a Leza sile. Lii ali landwe lino nkasimikila antu pa myaka 25 iyapitapo.” Umwina aakaikala uku kaeya umu Africa, lyene wata ukuomvya isumo, akaomvya “amazwi yakwe Leza yano umupasi wa muzilo ukapeela” lino akusimikila ilandwe lya mutende uku ina mupalamano amitundu yonsi. (Efes. 6:17) Lino nkazi aakaikala umu mpanga iyayela pa kasi ka Ulaya wizile aya Nte, watwazilwe uku mwina uwa mutundu uno ataatemilwe mpiti. Yonsi yaa yotatu yano twalandapo yasenwike pa mulandu wakuti yalondesyanga ukukolanya Klistu.

¹⁶ Cacindama sana ukusenuka wakwe vino aina yaa na ya nkazi yacisile. Baibo yakolanya antunze ku mayimbi ya pali yemba akaipuma kuu na kuu ukwaula ukuta. (Eza. 17:12; 57:20, 21; Umbw. 13:1) Nanti cakuti ivikanza vya miteekele vikalenga antu ukupatukana nu kuya sana nu unkalwe, swemo twatwalilila sile ukuya nu mutende nupya twalemana. Nupya ndi cakuti Yeova walola vino antunze yakapatukana mu nsi ii, akatemwa sana ukulola vino swemo swe yantu yakwe twalemana.—Welengini Zefaniya 3:17.

17. (a) Iinzila ci zitatu zino tungaomvya pakuti tutwalilile ukuya alemane? (b) I vyani vino tulasambilila mu cipande icilondelilepo?

¹⁷ Twasambilila ukuti Aina Klistu yangaya alemane mu nzila zitatu: (1) Tukataila ukuti Uwene Wakwe Leza sile uliwo ulafumyapo ulufyengo, (2) tusiyika mu vikanza vya miteekele, na (3) tukataluka ku unkalwe. Nomba insita zimwi kapatulula kangalenga tutaya alemane. Umu cipande icilondelilepo tulasambilila vino tungacita pakuti tucimvye intazi iyo, wakwe vino Aina Klistu yacisile mu nsita ya yatumwa.