NASAMBILILE sile api sukulu lyonga. Api sukulu lilyo antu yano mwatandikila nayo pamwi isukulu ala ayano mulamala nayo. Fwandi cangupile ukumanyana ningo na antu aingi kumwi na mazina kwene.

Umusumba wa Liberty wazingulwikwe na mafamu anono aingi nupya antu yalimanga sana cisaka. Navilwe ala ya tata yakaomba pa famu yakwe siulimi umwi uwa mu muzi kwene muno twikalanga. Lino nali mwance nasambilile ukupisya tulakita alino ni milimo yuze iya mu famu.

Navilwe ala ya tata iyakula. Yaali ni myaka 56 alino ya mayo nayo 35. Nomba nanti ciye vivyo ya tata yaali nu umi usuma na maka nupya yaombesyanga. Naswe kwene yatusambilizye ningo imilimo. Yatakwatanga impiya izingi, nomba yatusakamalanga ningo swensi. Yaafwile ala yali ni myaka 93. Ya mayo nayo yaafwile ni myaka 86. Nomba pali yoili pataali uwasambililepo icumi pali Yeova. Lelo umuto wane wenga waomba ueluda ni cisinka pa myaka ingi kufuma sile ku kutandika kwakwe ya 1970 lino mulimo uu watandike.

Ya mayo yatemilwe sana ivya mapepo. Yatusendanga ku calici cakwe ya Baptist lyonsi pa Mulungu.  Lino nafisizye imyaka 12, ali lino nuvwilepo icisambilizyo cakuti Muli Leza Wenga Mwaya Aeneco Yatatu. Campezizye mano nupya nuzizye ya mayo inti: “I cani cino Yesu angayela Umwana nupya pa nsita iliyonga kwene Isi?” Nayo yangaswike yati: “Mwanane, ala icipezya mano. Tutafwile kumanya muno calola.” Nani kwene canzungwisye. Nalyo kwene nanti icakuti ntuvwikisye, lino nali ni myaka 14 nawatiziwe mu kaluzi akayelile apiipi na kuno twikalanga. Nupya yantumpike mu manzi imiku itatu kulingana ni cizumilo cao icakuti Muli Leza Wenga Mwaya Aeneco Yatatu.

Lino nali ku sekondali, nakweti umunji uwalwanga ulwete lwa makofi ulwa kucimvyanya pakuti apange impiya. Nupya wanenyile ukuti nani ntandike ukusambilila ivya kulwa. Fwandi natandike ukusambilila nupya ningile mu kaungwe kamwi (Golden Gloves) akalwete kwene luu. Ntacitanga ningo, fwandi lino nalwileko imiku inono natiile ukulwa. Pa cisila yantwazile umwi umba lya yasilika aku U.S., nupya yantumile ku Germany. Lino naombelanga kuuku aakalamba ya yasilika yantumile kwi sukulu kuno yasambilizyanga ivya kuya intunguluzi pano yelenganyanga ukuti ningaya intunguluzi isuma sana. Yalondanga ukuti nalondesya ukuya musilika. Ntatemilwe usilika, fwandi lino namazile imyaka iili ino nali nu kuomba mulimo uu, natiile ukuomba mu 1956. Nomba pataalengile, ningile usilika upusaneko na uwa.

Lino ntatala nasambilila icumi, nelenganyanga ivipusaneko pali vino umonsi alinzile ukuya. Vino yakatambisya mu mafilimu na vino antu aya mu wikazi yakalanda pali vino umonsi alinzile ukuya vyalenzile naelenganya iviipe. Kulingana na vino nelenganyanga, nalolanga ya kasimikila ukuti aasile sile. Nomba kwali vino natandike ukusambilila ivyasenwile umi wane. Wanda umwi ala indi mu tauni na motoka, akazyana yaili yambaibisizye. Akazyana yaa nayamanyile, yaali ato yakwe mulamu wane uwatwazile mangulenzi. Nupya yaali a Nte Yakwe Yeova. Natazile impokapo Lupungu Lwa Mulinzi na Zyukini! kuli aliyo nomba nalolanga kwati Lupungu lwantalile sana ukuvwa. Nomba uwanda uwa wene yandalike ku kulongana kuno ndakai tukati Isambililo Lya Baibo pa Cilongano, lino yakwatilanga mu ng’anda mu mwao. Nayanenyile ukuti nimaelenganyapo. Nayo yanguzizye yati: “I cumi?” Avino nayanenyile inti: “Ee.”

Nalangulwike pali vino nayanenyile inti nimaelenganyapo, nomba pataali vino nali nu kucitapo. Fwandi manguzi naileko. Natemilwe sana vino ance yasukanga. Nazungwike ukulola vino yamanyile ivya muli Baibo. Pa manda yonsi yano twayanga na ya mayo ku calici, i vinono sile vino namanyile ivyaya muli Baibo. Fwandi natandike ukulondesya ukusambilila ivingi. Nazumile ukutandika ukusambilila Baibo. Pataalengile nizile imanya ukuti izina lyakwe Leza wa Maka Yonsi a Yeova. Mpiti lino nuzizye ya mayo pali ya Nte Yakwe Yeova yalanzile sile iyati: “Yakapepa sile umukombe umwi wino yakati Yeova.” Nomba pa nsita ii ala intandika ukumanya icumi!

Pa mulandu wakuti namanyile ukuti inzana icumi, nalundulwike zuwa sana. Nawatiziwe mu Maaci mu 1957 ala papita sile imyezi 9 kufuma pano nailile ku kulongana umuku wa kutandikilapo. Nasenwike muli vino nalolanga ivintu. Nkauvwa ningo sana pa kumanya vino Baibo ikasambilizya pali vino umonsi alinzile ukuya. Yesu wali umumalilike. Wakweti amaka kuluta antu yonsi. Nomba nanti ciye vivyo, wakwe viivi kwene vino casowilwe, atalwanga na antu, nupya  ‘wene walesile ukuti yaamucuzya.’ (Eza. 53:2, 7) Nasambilile ukuti umulondezi wakwe Yesu uwa cumi “alinzile kuya uwa luse kuli onsi.”—2 Tim. 2:24.

Lyene mu 1958 natandike upainiya. Nomba pataalengile, natazile inta pa nsita inono. I cani icalenzile? Nalondanga ukutwala Gloria, wenga pa yakazyana yaaya yaili aandalike ku kulongana. Ntatala nalangulukapo pali vino napingwilepo ukutwala mukazyana wiya. Gloria waali umuyembe cuze insita iiya nupya nalikwene avino waya. Wacindama sana kuli nene ukuluta iwe lya mutengo sana lino yakati Daimondi, acino namutwalile. Lekini amusimikileko pa umi wakwe:

“Twavilwe 17. Ya mayo yali aa Nte, nupya yaafwile ale indi ni myaka 14. Lilyo kwene alino ya tata yatandike ukusambilila Baibo. Nupya yaile iyalanda nu mukalamba wa pa sukulu, yamuzizye ndi cakuti nemo na mangulezi tungaaya ku sukulu pa manda apusane. Pa nsita iiya swensi sweili twali ku sekondali pi sukulu ilili limwi. Nupya mukalamba wi sukulu wazumile. Fwandi wenga wasyalanga pa ng’anda pakuti asakamala ance alino nu kweleka ivya kulya vya manguzi lino ya tata yatatala yawela ku ncito. Twacitanga vikwene mpaka lino mangulenzi wamazile isukulu. Amu ndupwa ziili zyakwe ya Nte yatusambilizyanga Baibo nupya swe yali 11 twizile tuya ya Nte. Natemwa sana mulimo wa kusimikila nanti icakuti nakwata insonyi. Ya Sam yakangavwa ukucimvya intazi ii.”

Twatwaline na Gloria mu Febuluwale mu 1959. Nupya twaipakizyanga ukuombela pamwi upainiya. Lyene mu Julai twasaine mafomu yakuzizyapo ngi cakuti tungaya mu kuombela pa Betele pano twalondesyanga ukuombelako pa maofesi yakalamba yakwe ya Nte umu nsi. Umwina Simon Kraker watuuzizye pa milimo ino twamanyile. Watunenyile ati pa nsita iiya yataamanga atwalane pa Betele. Lelo nalyo kwene tutatiile ukulondesya ukuombela pa Betele. Nomba calolike sile ukuti paali nu kulengela pakuti sile tukaombelepo.

Lyene twalemvile kalata ku maofesi yakalamba yakwe ya Nte mu nsi yonsi, ukuuzya ngi cakuti yangatuzumilizya ukuya mu kuombela kuno ya kasimikila yacepa. Yatupeezile sile incende yonga ukwa kuya, ali kuti ku musumba wa Pine Bluff ku Arkansas. Pa nsita iiya mu Pine Bluff mwali sile vilongano viili. Conga mwali aazungu yatupu, cuze naco mwali atifi yatupu. Yatutumile ukuya mu cilongano ca yatifi yatupu umwali sile ya kasimikila 14.

Limwi cingamuzungusya ukumanya ukuti nu mu vilongano vyakwe ya Nte Yakwe Yeova kwene mungaya kapatulula. Icisinka i cakuti, pa nsita iiya kutaali ukuicitila sile ivintu. Kwali amasunde alesyanga azungu na atifi kuminkana nupya yacuzyanga sana yano yazana yali pamwi. Umu ncende izingi, aina yatiinanga ukuti ndi cakuti yatandika ukulonganila pamwi azungu na atifi, limwi yangayatamila Ing’anda ya Wene. Ivya musango uu vyacitikanga. Ndi cakuti atifi yaaya mu kusimikila mu mang’anda ya yazungu yayalemanga nu kuyayalila mu cifungo nupya limwi yayumanga nu kuyuma. Fwandi pakuti twasimikila ningo, twalondelanga amasunde, nupya twatailanga ukuti ivintu vilasuka vizipe wanda umwi.

Lino twaombanga mulimo wa kusimikila twakwatanga amavya yamwi. Ndi cakuti tukuombela mu cifulo cino aina atifi yapeezilwe ukuombelamo, insita zimwi ukwaula nu kwenekelela twaizananga sile twakonkonsya pa ng’anda ya yazungu. Fwandi twali nu kupingulapo zuwa zuwa ngi cakuti tungayasimikilako panono nanti ukulenga sile uwelelo nu kufumapo. Mu manda yaya, avino vintu vyali mu ncende zimwi.

Ukuya kwene twalondekwanga ukuzana incito nu kuombesya pakuti twaomba ningo upainiya. Insita iya aomvi yafolanga sile ulupiya lunono. Gloria waombangako incito ya kuzifya mu mang’anda ya antu. Pa ncende imwi yanzumilizye ukuti naazwa Gloria ukuzifya pakuti twamala zuwa. Yatupeelangako ivya kulya vya kasanya vino twalyanga lino tutatala twapita. Cila mulungu, Gloria waciisilanga ulupwa lumwi ivya kuzwala. Nani naombanga imilimo ya pa musolo, nu kuzifya mawindo alino ni milimo yuze. Pa ng’anda ya muzungu umwi, twazifizye amawindo. Gloria wazifizye mukasi nani ale nkuzifya panzi. Catusendile uwanda onsi fwandi yatupeezile icakulya ca kasanya kuuku kwene. Gloria waliliile mu ng’anda mukasi nomba ala atenzi wenga pa mbali, nomba nemo naliliile panzi muno yasungilanga ya motoka. Nomba cico citansakamike. Ivya kulya vyazifile sana. Amu lupwa luu yali ningo sana, yatitikiziwe sile ni cimusango cici kwene icaliko ica  kapatulula. Nkaiusya wanda umwi lino twali pano yakakazya mafuta. Lino yamazile ukutwikila amafuta muli motoka, nuzizye uwaombelanga papa kwene ngi cakuti Gloria angaya akaomvyeko icimbusu. Wandolekisye uyi uyi alino anena ati: “I cifunge!”

Twakwatanga utusita utusuma sana na ina, nupya twatemilwe sana mulimo wa kusimikila. Lino twafisile sile mu Pine Bluff, twatandike ukwikala nu mwina umwi uwali muomvi wa cilongano pa nsita iiya. Umuci wa mwina wii aatali kapepa wakwe Yeova pa nsita iiya, nupya Gloria watandike ukusambilila nawe Baibo. Nani natandike ukusambilila nu mwanao mukazyana alino na iya. Lyene ya nyina nu mwana mukazyana yizile yapingulapo ukuwatiziwa nu kutandika ukuombela Yeova.

Nu mu cilongano ca yazungu kwene twakweti ya cuza. Yatwamanga ku cakulya ca manguzi, nomba twayangako ndi kwafita. Akaungwe akatungililanga kapatulula ka nkanda alino nu unkalwe kano yamanga ukuti Ku Klux Klan (KKK), kakomile sana. Nkwiusya ukuti naweni umonsi umwi ala atenzi panzi pa ng’anda pakwe usiku ala watazwala ica kuzwala citiswe icakweti ni cisote, wakwe viivi kwene vino ya KKK yazwalanga. Lelo ivya musango uwo vitaalesizye aina ukulanga icikuuku ku yauze. Kwali mwaka umwi uno twalondekwanga impiya izya kuila ku ukongano wa citungu, nupya umwina umwi wazumile ukukala motoka witu pakuti tukwate impiya zizyo. Lino papisile umwezi onga, wanda umwi twafumile mu kusimikila ku ng’anda ni ng’anda nu kutungulula amasambililo. Lyene twazungwike vino twazanyile. Twazanyile motoka wino twakazizye pa ng’anda! Lyene twazanyile kapepala pi galasi lyakwe motoka ilya ku nkoleelo, ala iyalembapo ukuti: “Namupeela motoka wii. Nene mwina winu.”

Kuli na cuze cino ntalilila cino aina yatucitiile icalenzile nkomeleziwe. Mu 1962, yangamile kwi Isukulu Lya Mulimo wa Wene mu musumba wa South Lansing, ku New York. Kwali amasambililo ya pa mwezi onga yakwe yakangalila ya mu vilongano, angalizi ya viputulwa alino na angalizi ya vitungu. Lino yangamile, ntaombanga incito iliyonsi nupya twakweti sile ulupiya lunono. Nomba nanti ciye vivyo, aku kampani ka mafoni mu Pine Bluff yalondanga ukunjingizya incito. Ndi cakuti iningila incito iiya, nga nene nali mutifi wakutandikilapo ukuomba pa kampani kaaka. Lyene yanenyile ukuti iyazumila ukunjingizya incito. Uzye nali nu kucita uli? Kwene ntakweti impiya zya kuyila ku New York. Ukulanda sile icisinka nelenginye ukuti ntandike ukuomba incito iiya nu kukana ukuya uku sukulu. Fwandi kwasile sile panono ukuti ndembe kalata wa kukanilapo ukuya ku sukulu. Nomba kwali cimwi icacitike cino ntalatala nilile.

Nkazi umwi umu cilongano citu wino iya ataali Nte wizile uku ng’anda uku mwitu nu kwiza konkonsya katondotondo ampeela enivelopu. Mwali impiya izingi. Nkazi wii pamwi na ana yakwe yayanga katondotondo mu kuombela impiya mu vyalo vyakwe kotoni. Yacitanga vii pakuti yakampeele impiya zya kuyila uku New York. Walanzile ukuti: “Muce mwapita uku  sukulu mukasambilile ivingi nupya muce muwele ukwiza umu kutusambilizya!” Lyene naile indenga aku kampani ka mafoni ukuti ince ntandike ukuomba ndi papita imilungu 5 ukufuma pa wanda uno nali nu kutandika incito. Yakanyile yamyanta nu musili! Nomba ntasakamile. Pano ala impingulapo mpiti ivya kucita. Cazifile ukuti ntatandike ukuomba incito iiya.

Uvwini vino Gloria akaiusya pa nsita ino twali mu musumba wa Pine Bluff: “Natemilwe sana icifulo cino twaombelangamo! Natungululanga masambililo ya Baibo 15 ukufika kuli 20. Fwandi twayanga mu kusimikila ku ng’anda ni ng’anda katondo lyene masambililo twatungululanga insita iyasyalako ukufika amanguzi, insita zimwi twafisyanga na 11 koloko ya usiku. Mulimo uu uvwikanga ningo sana. Nga natemilwe sana ukutwalilila ukuomba viivi kwene. Ningati sile ntalondanga ukusya mulimo uu nu kutandika mulimo wa kutandalila vilongano. Nomba Yeova wene welenganyanga vyuze.” I cacumi sana.

Lino tucili tukuomba upainiya mu Pine Bluff, twasaine fomu wa kulengelapo upainiya uyiyele. Twamanyile ukuti yalatwasuka zuwa pano umwangalizi wa citungu walondanga ukuti tukazwilizyeko icilongano cimwi mu musumba wa Texas. Nupya walondanga tuye ya painiya aiyele kuuku. Twatemilwe sana vino watunenyile. Fwandi twatandike ukulolela ukuti aku maofesi yakalamba yamatwasuka, nomba twalolanga sile kuli mya. Lyene wanda umwi mu Januwale mu 1965, twapokelile kalata uwalanzile ukuti iyatutuma mu mulimo wa kutandalila vilongano. Umwina Leon Weaver, kalemanya wakwe Komiti ya Musambo mu United States pali ndakai, nawe kwene wasonsilwe ukuya umwangalizi wa ciputulwa pa nsita ili imwi kwene.

Nuvwanga intete ukuya mwangalizi wa ciputulwa. Nomba icankomelizye i cakuti mwaka onga ku cisila lino ntatala naya umwangalizi naomvile nu mwina James A. Thompson pakuti alole ngi ndinga ukuomba. Wanenyile ningo muno ndinzile ukuzifya, alino anena na vino ndinzile ukucita pakuti inje umwangalizi musuma. Lino naomvileko sile insita inono mu mulimo uu, naweni ukuti fwandi vino umwina wii wanenyile vingangazwa sana. Lino nasonsilwe, umwina Thompson ali mwangalizi wa citungu wino natandikilepo ukuomba nawe. Nasambilile ivingi sana ku mwina wii uwa cisinka.

Pa nsita iiya angalizi ya viputulwa yayasambilizyanga sile panono ivya kuomba mulimo uu. Namazile umulungu ala nkulola vino umwangalizi wa ciputulwa uwatandalile icilongano cimwi wacitanga. Lyene nawe wamazile umulungu onga ala akulola vino nkucita lino natandalile icilongano cuze. Wandangilile ivya kucita. Nomba pa cisila twapaalukine. Lyene lino caya vivyo, nanenyile Gloria inti: “Uzye i cacumi  umwina wii akutusya swenga?” Nomba nilwike icintu cimwi cicindame. Lyonsi kukaya aina acisinka angakwazwa ndi cakuti ukulonda ukuti yakwazwe. Ncili nkataizya sana pa kwazwa kuno aina yangazwile, alikuti umwina J. R. Brown uwali umwangalizi wa ciputulwa pa nsita iiya, alino nu mwina Fred Rusk uwaombelanga pa Betele.

Kapatulula kakuzile sana pa nsita iiya. Uwanda umwi ya KKK izile mu musumba uwa Tennessee uno twatandalilanga. Insita na yuze amwi umba lya mulimo witu yaile mu cikulwa cino yakakazizyamo ivya kulya. Naile ukuti mbomvyeko icimbusu, lyene naweni sile umuntu umwi icipombolo ala wakwata ni vilembwe pa mwili wankonka. Nomba umwina umwi umuzungu uwali na maka ukuluta umuntu wiyo wizile. Lyene anguzya ati: “Ya Herd uzye ivintu vili sile ningo?” Avino muntu wiya wafumile zuwa zuwa ukwaula ukuomvya cimbusu. Pa myaka iingi nazana ukuti icalenga kuye kapatulula asi mulandu nu kupusana kwa nkanda lelo a pa mulandu nu luyembu luno twapyana kuli Adamu. Nupya nasambilila nu kuti swemo yonsi kwene a ina itu asi mulandu u muzungu nanti mutifi nupya yangatufwila nu kutufwila nga calondekwa ukucita vivyo.

Twaomvile imyaka 33 mu mulimo wa kutandalila vilongano, nomba imyaka 21 twaomvileko mulimo wa kwangalila vitungu. Twakomeleziwe sana pa myaka yonsi ii nupya mwali amapaalo aingi. Amapaalo na yauze yali nu kwiza pa cisila. Mu Ogasiti mu 1997 icintu cino twalondesyanga, cacitike. Yatwamile ukuya mu kuombela pa Betele ya ku United States ala papita ni myaka 38 kufuma pano twasainile mafomu ya kuziizyapo ngi cakuti tungaya tukaombeleko. Umwezi uwalondelilepo, twatandike ukuombela pa Betele. Nemo nalolanga ukuti limwi aina ya pa Betele yalondanga ukuti nkazwilizyeko sile pa nsita inono, nomba asi vino cali.

Pa kutandika yanenyile ukuombela ku Dipatimenti ya Mulimo. Fwandi nali nu kutandika ukusambilila. Aina yaombanga ni milandu iingi sana itale na mauzyo ukufuma kuli ya eluda mu vilongano na angalizi ya viputulwa amu mpanga yonsi. Nataizyanga sana pali vino aina yaya yanteekelile pa kunsambilizya. Nomba na likwene nkauvwa ukuti ndi cakuti naswilile kuuku, cingaya kwati natandika sile giledi wanu.

Nemo na Gloria twatemwa sana ukuombela pa Betele. Ukufuma na mpiti twaelezya ukuzyuka zuwa, nupya ci cikatwazwa mu mulimo witu uwa pa Betele. Lino papisile umwaka onga, natandike ukwazwilizya muli Komiti wa Mulimo Uwi Umba Ilikatungulula Lyakwe ya Nte Yakwe Yeova. Lyene mu 1999 yansonsile ukuya mwi Umba Ilikatungulula. Nasambilila ivingi sana mu mulimo uu. Nomba isambililo likalamba lino nasambilila ilyakuti aakatungulula icilongano ca Ina Klistu asi muntu foo, lelo a Yesu Klistu.

Nga nelenganya pa umi wane, nkauvwa wakwe kasema Amosi. Yeova waweni ukuicefya kwakwe kacema wiya uwaombanga sile incito ya pansi iya kuzombola masamvu. Alyanga masamvu kwene yayo aapiina. Leza wasolwile Amosi ukuomba umulimo ucindame sana wakwe ukasema. (Amo. 7:14, 15) Nani kwene avino Yeova wansolwile, ne mwana umupiina uwa mulimi uwikalanga ku Liberty nu kumpaala wakwe cimwi, amapaalo yano ntange nkwanisye ukulondolola. (Mapi. 10:22) Nkauvwa ukuti pa kutandika nali umupiina, nomba ndakai naya mukankala muli vyakwe Leza. Ukankala uwakuti ntatazile nelenganye napo.