ANTU aingi yamanya ukuti mpiti aina Ejipti yaomvyanga mapepala yano yapangilanga kuli makala. Agiliki na ina Loma nayo kwene yalembelanga pa mapepala yano yapangilanga kuli makala. * Nomba asi aingi amanyile ukuti makala yamuomvyanga nu ku kupangila mawato.

Pa myaka 2,500 iyapita, kasesema Ezaya walembiile antu aikalanga umupipi ni nguzi zya mu Ethiopia ukutuma intumi ukuomvya mawato aapangilwe na makala. Lino papisile insita, kasesema Yelemiya wasoowile ukuti lino umusumba wa Babiloni yali nu kuuzanza ku ina Medi na ina Pesya, yali nu koca mawato aapangilwe na makala pakuti aina Babiloni yatapuuka.—Eza. 18:1, 2; Yele. 51:32.

Baibo yafuma kuli Leza, fwandi asambi ya Baibo yenekelanga ukuti aakaimbulula ivintu vya mpiti yali nu kuzana vimwi ivyalangililanga ukuti mu nsita ino ivyalumbulwa muli Baibo vyacitikanga antu yapangilanga mawato na makala. (2 Tim. 3:16) I vyani vino yazana? Aakaimbulula ivintu vya mpiti yazana ivintu ivingi ivikalangilila ukuti aingi mu Ejipti yapangilanga mawato ukuomvya makala.

Mu malindi ya mu Ejipti mwaya ivikope vya kulenga ivikalangilila vino antu yaomvyanga makala ukupanga mawato. Aonsi yatemanga makala, iyamunyepa umu myanzi alino iyatandika ukunyepa imyanzi iyo pamwi. Makala wakwata imisilwa itatu, fwandi nga mwanyepenkanya pamwi ale amalemana nu kukoma. Ibuku ilikalanda pali vino vyacitikanga mpiti umu Ejipti lyalanzile ukuti, mawato yano yapangilanga na makala yayanga mamita ukufika kuli 17, nupya yakwatanga pa kwikala antu 10 ukufika kuli 12 ulusansa longa.

Mu Ejipti, makala wamelanga sana umwapisile uluzi lwa Nailo. Nupya mawato yakwe makala yataatazile ukupanga. Nanti sile alino antu yatandike ukuomvya mawato akulu apangilwa ni mbao, ya kavuwa na ya kalunga yene yatwalilile ukuomvya utuwato tunono tuno yapangilanga na makala.

Pa myaka ingi, antu yatwalilile ukuomvya mawato yano yapangilanga na makala. Kalemba Mugiliki Plutarch uwaliko umu nsita ya atumwa walanzile ukuti antu yamwi yatwalilile ukuomvya mawato yano yapangilanga na makala.