LINO nali ni myaka 12, nizile imanya ukuti nakweti icintu cimwi cisuma sana icakupeela yauze. Apa ukongano umwi, umwina wanguzizye ndi ningatemwa ukusimikila. Nazumile nanti icakuti ala ntatala nasimikilapo. Twaile uku cifulo ca kusimikilako nupya wampeezile utumabuku utwalandanga apa Wene Wakwe Leza. Umwina wanenyile ati: “Ukasimikile antu uku lusansa luulu ulwa museo nani namasimikila uku lusansa luu.” Natandike ukuya uku ng’anda ni ng’anda ala inuvwa intete, nupya canzungwisye ukuti umu nsita inono sile napeezile antu utumabuku tonsi tuno nakweti. Ukwaula nu kutwisika, antu aingi yalondanga vino nali nu kuyapeela.

Navilwe umu 1923 uku Chatham, Kent, England, nupya kuno nakuliile ivintu vyatazile sana. Umu myaka iiya ala Inkondo iya mu nsi yonsi yasila, antu yelenganyanga ukuti ivintu lyene vyali nu kuzipa. Avyazi yane nayo yatatemilwe ya simapepo aku Baptist alolekanga ukuti yatemilwe sana ulonsi. Lino nali ni myaka 9, ya mayo yatandike ukuya uku kulongana uku cikuulwa ca Yasambi Yakwe Baibo, muno antu aizile yatandika ukwamwa ukuti ya Nte Yakwe Yeova “yalonganilanga.” Nkazi umwi watusambilizyanga amasambililo ya muli Baibo ayance alino na amwi buku lyakuti The Harp of God. Natemilwe sana vino nasambililanga.

Lino nali umwance, natemilwe ukwazwa antu ukuomvya Baibo. Nanti icakuti ilingi naombanga nenga uku ng’anda ni ng’anda, nasambilile na vyuze lino naombanga pamwi na yauze. Wanda umwi lino twayanga uku kusimikila nu umwina wa cikalamba ala tuli ni njinga, twazanyile simapepo umu nzila indanda inti, “Imbuzi aiyo.” Umwina wimike injinga nu kunena ukuti twikale pansi. Walanzile ati: “A weni uwakupeela insambu zya kupingula ndi cakuti umuntu imbuzi? Leka twanena sile antu ilandwe lisuma nu kuleka Yeova ayapingula.” Nizile insambilila nu kumanya insansa izyaya umu kupeela.—Mate. 25:31-33; Mili. 20:35.

Umwina muze uwa cikalamba wansambilizye ukuti pa kuya ni nsansa izyaya umu kupeela, insita zimwi tulinzile ukuzizimizya ala ituteeka umwenzo. Mamakwe atatemwilwe ya Nte. Wanda umwi wanenyile ukuti tuye uku ng’anda ukwakwe ukuya lyako tumwi. Mamakwe wasosile sana pa mulandu wakuti umwina waile umu kusimikila nupya watandike ukututama na masamba. Umwina wii atasosile nupya waswilizye amasamba muno ikalanga. Lino papisile imyaka, umwina wii walambwilwe lino mamakwe wawatiziwe nu kuya Inte Yakwe Yeova.

 Natwalilile ukulondesya ukwazwa antu ukuya sana nu utailo wa vintu ivilacitika uku nkoleelo, nupya ya mayo nani twawatiziwe uku Dover umu Maaci umwaka wakwe 1940. Aku mpanga ya Britain yatandike ukulwa inkondo na ina Germany umu Sepetemba umwaka wakwe 1939 ala indi ni myaka 16. Umu Juni umwaka wakwe 1940, nalolanga kuno yakupisya asilika apuswike umu nkondo muli ya motoka ala njimi apa mulyango wa ng’anda itu. Asilika yaayo yapuswike uku Nkondo iyali uku Dunkirk. Naweni ukuti yataali nu upaalilo wa vintu ivilacitika uku nkoleelo, nupya nalondesyanga ukuyasimikila pa Wene Wakwe Leza. Uku mpela ya mwaka kwene uuwa, aina Germany yatandike ukusumba ama bomu umu Britain. Cila wanda usiku aina German asumbanga amabomu yapapukanga ni indeke uku ncende ya ku mwitu. Tuvwanga kuno amabomu yuvwikanga kwati umuluvi ala yakupona, calenzile twauvwa sana intete. Ndi twafuma apanzi akatondo, twazananga kuno amang’anda yatiyononeka. Natandike ukwelenganya sana ukuti Uwene Wakwe Leza sile uwali nu kuzifya ivintu uku nkoleelo.

Umu 1941, natandike umulimo wa nsita yonsi uwalenga kuti inje sana ni nsansa. Paa ala nkaomba uku Royal Dockyard umu Chatham kuno nasambililanga umulimo wa kupanga amato, uu wali u mulimo uno antu yalondanga sana nupya mwali umuzano. Pa nsita iiya ala aomvi yakwe Yeova yamanya ukuti Aina Klistu yatalinzile ukulwako inkondo, kuli kuti umutundu ukukatukila umutundu uze. Lino umwaka wakwe 1941 wafisile, twizile tumanya ukuti tutalinzile ukuombako imilimo yakupanga ivyanzo. (Yoa. 18:36) Vino apakusungila amato yapangilangapo amato ya nkondo, napingwilepo ukuta incito nu kutandika umulimo wa nsita yonsi. Yatandikilepo uku ntuma uku Cirencester, itauni ilisuma sana ilyayela uku Cotswolds .

Lino nafisiizye imyaka 18 iya kuvyalwa, yanjalile umu cifungo pano nakanyile ukuombako umulimo wa usilika. Nuvwile uyi sana lino yanjalile umu cifungo nu kunsya nenga. Alinzi na afungwa yatandike ukunguzya umulandu uno yandetiile umu cifungo, nupya nuvwile ningo ukuyalondolwela vino nazumiilemo.

Lino nafumile, yanenyile ukuti inje umu kuombela pamwi na ya Leonard Smith * umu kusimikila uku mpanga ya ku mwitu iya Kent. Pakuti indeke zyakwe ya Nazi ziye uku kusumba amabomu uku London, zyapitanga apa Kent. Ukutandika umu 1944, yasumvile amabomu yano yamanga ukuti doodlebugs ukucila pali 1000 umu Kent, nupya indeke kwene zii mutayanga antu mwayanga sile utupata. Tuvwanga sana intete, pano ndi tuvwa indeke yata ukulila, twamanyanga  ukuti pamapita sile akasita akanono ale indeke yapona nu kupuulika. Twatandike ukusambilizya Baibo amu lupwa lumwi aali 5. Insita zimwi, twikalanga umwisika lyakwe tebulo wa cela wino yapanzile ukuti ulupwa lungacingililwa ndi ng’anda yaongoloka. Yonsi amu lupwa luulu izile yawatiziwa.

Lino inkondo yasizile, naomvile upainiya uku southern Ireland pa myaka iili. Tutamanyile upusano uwali pa mpanga ya Ireland ni mpanga ya England. Twayanga uku ng’anda ni ng’anda ala tukulonda umwakwikala, ala tukunena antu ukuti sweswe ya misyonali, nupya twapeelanga antu ya magazini umu museo. Aingi yelenganyanga ukuti “citalimo amano” ukwelenganya ukuti antu yanguvwa nu kusenuka umu mpanga kwene iiya umwali ya Katolika aingi. Limo umonsi umwi watutinyizye, naile injilizyanya kuli kapokola, uwalanzile ati, “Lyene icani cino ukwenekela?” Tutamanyile ukuti ya simapepo yakweti sana amaka. Yazinganga antu incito aapokanga amabuku itu, nupya yatuzinganga muno twikalanga.

Twizile itwiluka ukuti ndi twafika uku cifulo cino tutamanya, calondekwanga itucova injinga ituya ukutali na kuno tukwikalanga, ala tukusimikila ukwaya simapepo muze. Lyene twasyalikizyanga ukutandalila apiipi. Umu Kilkenny, twasambililanga imiku itatu umu mulungu nu mulumendo umwi nanti icakuti amaumba ya yantu yatutinyanga. Nuvwanga ningo sana umulimo wa kusambilizya Baibo icakuti napingwilepo ukuuzya ukuya ukwi Sukulu lya Baibo ilya Gilyadi.

Pa cisila ca kusambilila imyezi 5 uku New York, yatutumile swemuno twali 4 ukuya uku vilila ivyaya pali yemba wa Caribbean. Umu Novemba umu mwaka wakwe 1948, twafumile umu musumba wa New York ukuomvya uwato unono uwali amamita 18 uno yamanga yakuti Sibia. Pa nsita ii ala ntatala napitapo pa manzi, fwandi nazanzile sana. Wenga pali sweswe, umwina Gust Maki, wamanyile sana ukupisya amato. Watusambilizyeko vimwi ivya kucita pa kupisya uwato, wakwe ivya kusimuzya nanti ukuwezyako umusenselo wa wato, ivya kuomvya kampasi, ni vya kupisya uwato ndi kuli icimuza. Umwina Gust watupisizye pa manda 30 umu maimbi aipisye itusuka itufika uku Bahamas.

Lino papisile imyezi inono ala tukasimikila apa vilila ivinono ivyaya uku Bahamas, twakatwike itutandika ukuya uku vilila vya ku Leeward na Windward, apaaya intamfu ya makilomita 800 ukufuma uku vilila vya Virgin apiipi na Puerto Rico nu kuya fika apiipi na Trinidad. Pa myaka 5 twasimikilanga apa vilila ivyaya ukutali ukutaali ya Nte. Insita zimwi papitanga imilungu ala tutaatala twatuma nanti ukupokelela amakalata. Nomba twali sana ni nsansa ukulanda pali Yeova umu vilila!—Yele. 31:10.

Ndi twimilila umu nkumba yakwe yemba, antu aingi izanga ukufuma umu mizi, pakuti ize yalole aali umu wato. Yamwi ala yataatala yalolapo uwato uukaloleka wa wato uno twaomvyanga nupya ala yataatala yalolapo umuzungu. Aikazi ya mu vilila yali na ucuza nupya yatemilwe sana Baibo pano yali aakapepa. Ilingi yatupeelanga inswi, makotapela, alino ni mbalala. Uwato witu wakweti sile incende inono apaakulala, apaakwelekela, nanti apaakufulila ivizwalo, nomba twakwanisyanga.

Twapitanga umulongo umu nkumba yakwe yemba ala tukutandalila antu uwanda onsi. Twayanenanga ukuti kumaya ilyasi lya Baibo. Lyene amanguzi twalizyanga inyenjele ya mu wato. Twatemwanga sana ukulola kuno antu aingi yakwiza. Amalampi yano izanga nayo yalolekanga wa ntanda umu mbali ya  myamba. Insita zimwi kwizanga antu 100, nupya ikalanga mpaka amanguzi sana ala yakuuzya ivyuzyo. Yaipakizyanga ukwimba, fwandi twataipanga inyimbo zya Wene nu kuyapeela. Lino swe yali 4 twezyanga sana na maka ukwimba ningo, antu yatukonkangamo, nupya amazwi yao yuvwikanga ningo sana. Twazanganga sana!

Ndi twatungulula isambililo lya Baibo, asambi yamwi yatukonkanga uku ndupwa zyuze iyaya yazanwapo nupya lino tukusambilizya. Nanti cakuti uku ncende zimwi twafumangako ndi twaombelako sile umulungu onga, ilingi twanenanga aatemwanga sana vino twasambilizyanga ukutwalilila ukusambilila na yauze ukufikila lino twaswililako. Catuzanzyanga sana ukulola vino yamwi yaombesyanga.

Ndakai, ivilila ivingi vino twasimikilangamo lyene kukaya antu aakafuma uku mpanga zyuze aakaya umu kutandala, nomba pa nsita iiya kutaayanga sana antu nupya kwali sile umucanga ni myale. Ilingi twapitanga usiku pa kuya uku vilila vyuze. Iviswi vino yakaama ukut Amadofini vyowanga apiipi nu wato, nupya tuvwanga sile icilulumo ca wato witu ala kuli mya. Umwezi ndi wawala kwalolekanga ningo sana.

Lino papisile imyaka 5 ala tukasimikila pa vilila, twaile uku Puerto Rico pakuti tukakauzye uwato tutole uwakweti injini. Lino twafisile, naile ntemwa Maxine Boyd, nkazi misyonali uwali umuyembe cuze. Wali a kasimikila wi landwe lisuma umucincile sana ukufuma uku wance wakwe. Mukuya kwa nsita, waile umu kuomba umisyonali uku Dominican Republic ukufika lino uteeko wakwe ya Katolika wamuzinzile umu mwaka wakwe 1950. Vino nene napisyanga uwato, nakweti ivitupa vya kunzumilizya ukwikala umu Puerto Rico pa mwezi onga sile. Nali nu kuya uku vilila vyuze nu kuombelako imyaka inono. Lyene naivwanzizye inti, ‘Ronald, ndi cakuti ukulonda umukazyana wii, ufwile ukucitapo cimwi zuwa sana.’ Lino papisile imilungu itatu namulanzizye, nupya lino papisile imilungu 6 nafumalile. Maxine nani yatutumile uku Puerto Rico, fwandi nemo ntaomvizyeko uwato upya.

Umu 1956 twatandike umulimo wa kutandalila ivilongano. Aina itu aingi yali apina, nomba twatemilwe sana ukuyatandalila. Umu muzi wa Potala Pastillo, mwali indupwa ziili zyakwe ya Nte aakweti ana aingi sana, nupya nayalizizyanga icinanda. Nuzizye umukazyana uwizina lyakuti Hilda ndi cakuti angatemwa ukuti aye umu kusimikila pamwi naswe. Walanzile ati: “Ningatemwa, nomba ntangampite namwe. Ntakweti insapato.” Twamukaliile insapato nupya watukonsile itutandika ukusimikila pamwi nawe. Lino papisile imyaka ingi ala Maxine nani tukutandala uku Betele uku Brooklyn umu 1972, nkazi umwi uwamazile sile Isukulu lya Gilyadi wizile kuli sweswe. Wali pa lwendo lwa kuya kuno yamutumile uku Ecuador, walanzile ati: “Uzye mwatimumanya? Nene mukazyana uwa ku Pastillo aatakweti insapato.” Wali a Hilda! Twatemilwe sana icakuti twalizile nu kulila!

Umu 1960 yatutumile ukuti tukaombele uku musambo wa Puerto Rico, uwali apa ng’anda iya ntunti ziili umu Santurce, San Juan. Pa kutandika,umwina Lennart Johnson nani sweswe twaombanga imilimo ingi. Umwina Lennart Johnson na mamakwe aliyo yali ya Nte Yakwe Yeova akutandikilapo umu Dominican Republic, nupya yafisile uku Puerto Rico umu 1957. Lino papisile insita, Maxine watandike ukupekanya amasabusikilipusyoni yakwe yaayo alembesyanga ya magazini, wapekanyanga amasabusikilipusyoni ukucila pali 1000 pa mulungu. Waipakizyanga ukuomba umulimo kwene uu pano welenganyanga pa yantu apokelelanga ya magazini kwene yaayo.

Nkaipakizya ukuombela pa Betele, pano umulimo ukaombwa u wakwazwa antu yauze. Nomba pa kuomba umulimo uu insita zimwi kukaya ni intazi. Lino kwali ukongano wa kutandikilako uwa mpanga izingi uku Puerto Rico umu 1967, nakweti imilimo ingi cuze. Umwina Nathan Knorr, uwatungululanga iuvi lyakwe ya Nte Yakwe Yeova pa nsita iiya, wizile uku Puerto Rico. Welenginye ukuti limwi ntasumvile amano uku kupekanya imipitile yako ya misyonali aizile uku ukongano, nanti icakuti ala natinjapekanyizizya ningo. Wizile ankalipila nu kunena ukuti ataatemilwe imiombele yane. Ntalondanga ukumupaazya, nomba nayuvwile ukuti wamfyenzile nupya nasosile pa kasita kanono. Nomba lino Maxine nani twizile tulolana nu Mwina Knorr nupya, watwamile uku muputule wakwe nu kutwelekela ivyakulya.

Lino twali uku Puerto Rico, twatandalilanga ulupwa lwane uku England imiku ingi. Ya tata yene yatazumile  icumi lino ya mayo nani twasambililanga. Nomba lino ya kalanda ya malyasi yatutangalilanga ukufuma uku Betele, ya mayo yayapokelelanga ukumwitu. Ya tata yailolile vino angalizi kwene yaa aafumanga uku Betele yaicefizye ukupusanako na ya simapepo aayasosyanga imyaka ya kucisila. Lyene umu 1962 ya tata yawatiziwe nu kuya Inte Yakwe Yeova.

Mamane Maxine, wafwile umu 2011. Nkalondesya ukwiza mulola nupya lino kulaya ukututuluka kwa yantu afwa. Nkazanga sana ukwelenganya pali cii! Pa myaka 58 ino twali pamwi, Maxine nani twaweni kuno antu yakwe Yeova umu Puerto Rico yakuvulilako ukufuma pali ya Nte 650 ukufika kuli 26,000! Lyene umu 2013 umusambo wa ku Puerto Rico yauminkinye nu musambo wa ku United States, nupya yantumile ukuya umu kuombela apa Wallkill, uku New York. Pa cisila ca kuomba imyaka 60 apa cilila, nayuvwile kwati a kacula ka ku Puerto Rico akakalila amanguzi kakuti ko-kee, ko-kee. Nomba natwalilile ukuomba.

Ncili nkaipakizya ukuombela Leza apa Betele. Lyene paa indi ni myaka 90, nupya nakwata umulimo wa kukomelezya aomvi aaya umu lupwa lwa pa Betele. Yanena ukuti natandalila ali 600 pano niziile uku Wallkill. Yamwi akaiza kuli nene yakalonda itulanzyanya pa ntazi zya pa lwao nanti intazi zya mu lupwa. Yauze nayo yakalonda ukumanya vino yangacita pakuti yaomba ningo umulimo wa pa Betele. Lyene kukaya na yauze akuti alino yatwaline aakalonda ukuyapandako amano pa cupo. Yamwi yayatuma umu mulimo wa kusimikila. Nkasumbako sana amano lino yonsi yakuneena vimwi, nupya ndi calinga nkayanena inti: “‘Leza watemwa muntu wino akapeela ni nsansa.’ Fwandi mwaomba nu luzango. A Yeova wino mukuombela.”—2 Kol. 9:7.

Ndi mukulonda ukuya ni nsansa apa Betele nanti kuuze kuno mukuombela: Mulinzile ukwelenganya sana pali vino umulimo uno mukuomba wacindama sana. Imilimo yonsi ino tukaomba pa Betele i yakwe Leza. Tukaazwilizya “umuomvi mutailwe uwa mano” ukupeela aina umu nsi yonsi ivyakulya vino Leza akapeela. (Mate. 24:45) Konsi kuno tukuombela, twakwata isyuko lya kulumbanya Yeova. Lekini twaipakizya ukuomba vyonsi vino watunena ukucita, pano “Leza watemwa muntu wino akapeela ni nsansa.”