Uzye Mwamanyapo Uli?

LIZYINI

Uzye icacumi ukuti mpiti antu yamwi yatanga kalolo umu vyalo vya yantu yauze?

Ivyaya umu lupapulo kwene luu (1468 copy of the Digest by Emperor Justinian) vyaya pali vino vyalemvilwe mpiti ivikalanda pali vino imilandu yapingulwanga

PALI Mateo 13:24-26, paya amazwi yakwe Yesu akuti: “Uwene wa mwiyulu ukoline ni cikacitika lino umuntu wata imbezu zisuma mu calo cakwe. Lelo lino antu yati yakasula, mwanisi wakwe aiza ata kalolo mu ngano, nga apita. Lyene lino ingano zyamela, zikula nu kufukula, nga kalolo nawe aloleka.” Ya kalemba apusane pusane yakatwisika ndi cakuti icilangililo cii cikalanda pa vintu ivyacitikanga, lelo ivyalembwa umu masunde ya ina Loma aaliko mpiti vikalanga ukuti ivyalembwa umu cilangililo cii vyacitikanga.

Ibuku limwi ilyakwata ulondolozi wa mazwi amuli Baibo likati: “Ukuta kalolo umu calo cakwe umwi pakuti ulandule . . . wali u mulandu umu masunde ya ina Loma. Ukuya kwene ivya musango uu vyacitikanga.” Umuntu umwi uwamanya sana masunde Alastair Kerr, walondolwilwe ukuti umu 533 C.E., Kateeka wa ina Loma uwi zina lyakuti Justinian walemvile ulupapulo lumwi [Digest, a summary of Roman law and excerpts from jurists of the classical period of the law (about 100-250 C.E.)]. Ukulingana na vino walemvile umu lupapulo lulo (Digest, 9.2.27.14), Ulpian uwamanyile sana masunde walanzile pali vino kapingula wa ku Loma Celsus wapingwile umulandu umwi. Umuntu umwi watiile kalolo umu calo ca muze, ni cacitike icakuti, ivilimwa vyononike. Ulupapulo luulo (The Digest) lwalanzile pali vino umwineco wacalo wali nu kulipilwa pa vilimwa vyakwe ivyononike.

Vino ivya musango uu vyacitikanga umu Uteeko wa ina Loma uwaliko mpiti, fwandi vino Yesu walanzile umu cilangililo cakwe kalolo vyacitikanga.

Uzye uuntungwa wa musango ci uwa kupingula uno uteeko wa ina Loma wapeezile intunguluzi zya ku Yudeya umu ciputulwa ca myaka yakwe 100 B.C. ukufika 1 B.C.?

UMU ciputulwa ca nsita kwene ii, impanga ya Yudeya yatekwanga na ina Loma, kwayanga umuomvi wa mu uteeko wenga uwakwatanga iumba lya vita. Umulimo uno waombanga u wakupoka imisonko iya kutwala uku uteeko wa ina Loma nupya wasininkizyanga ukuti kuli umutende. Aina Loma yatalondanga antu aletanga ivimvulunganya nupya yapingulanga antu yamusango uwo nu kuyacuzya sana. Nomba aina Loma yasiilanga intunguluzi zya ikala mpanga vimwi vimwi ivyacitikanga cila wanda ukuti yaipingwila aineco.

Ayuda yakupingula imilandu umu cilye ca Sanihedilini

Icilye ca Sanihedilini, cali ali cilye cikalamba ica ya Yuda muno yapingwilanga imilandu. Kwali ni vilye ivinono umu mpanga yonsi iya Yudeya. Aina Loma yazumilizye ukuti aina Yudeya yapingula imilandu iingi umu vilye kwene vivyo. Nomba icintu conga sile cino aina Loma yatazumilizye ivilye vya ya Yuda ukucita, u kupingula ukukoma ivipondo. Imilandu ya musango uwo aina Loma aineco aipingwilanga. Ilyasi lyonga sile ilyamanyikwa aliili ilikalanda pali vino aomvi ya mu cilye ca Sanihedilini yapeezile Stivini umulandu nu kuleka kuti apolwe amawe suka nu kufwa.—Milimo 6:8-15; 7:54-60.

Fwandi icilye ca Sanihedilini capingulanga imilandu iingi. Lelo umuntu umwi uwasambilila sana, (Emil Schürer) walanzile ukuti, “ilingi aina Loma yapingulanga antu nga yatemwa ukuti yacite vivyo pa nsita ili yonsi, wakwe ndi yatunganya ukuti umwi akulonda ukukatukila uteeko.” Ica musango uwo cacitiike lino kwali intunguluzi ya vita ino yamanga ukuti Klaudio Lisiasi, uwayalile umutumwa Paulo umu cifungo, uwali umwikazi wa ku Loma.—Milimo 23:26-30.