1. I vyani ivyalenzile ukuti Aina Babiloni yatemwe kasesema Danieli?

 KASESEMA Danieli wali u mwance lino yamusenzile umuuzya uku Babiloni nu kumufumya uku mpanga iya kumwao. Nanti cakuti Danieli wali u mwance, vino wacitanga vyalenzile ukuti aakalamba aku Babiloni yamutemwe. Yailolile ukuti Danieli walolekanga ningo nu kuti wafumile uku lupwa ulucindame. (1 Sam. 16:7) Pa mulandu na vii, Aina Babiloni yapingwilepo ukumusambilizya pakuti aombela ukwi sano.—Dan. 1:3, 4, 6.

2. Uzye Yeova walolanga uli Danieli? (Ezekelo 14:14)

² Yeova atatemilwe Danieli pa mulandu na vino walolekanga nanti pa mulandu na vino antu yamulolanga umu wikazi, lelo wamutemilwe pa mulandu na vino wasoolwilepo ukumuombela. Alino, Danieli afwile wali ni myaka umupiipi na 20 lino Yeova wamulumbwilile pamwi na aonsi yaili kuli kuti Nowa na Yobo, yano yaombisye pa myaka iingi pakuti yaye na ucuza usuma na Leza. (Utan. 5:32; 6:9, 10; Yobo 42:16, 17; belengini Ezekelo 14:14.) Nupya Yeova watwalilile ukutemwa Danieli umu umi wakwe onsi.—Dan. 10:11, 19.

3. I vyani vino tumasambilila umu cipande cii?

³ Umu cipande cii, tumasambilila pa miyele iili ino Danieli wakweti iyalenzile ukuti aye umucindame kuli Yeova. Ica nkoleelo, tumalanda pa miyele ii alino na pa nsita ino walangizye imiyele kwene ii. Cakwe ciili, tumalanda ni vyamwazwilizye ukuya ni miyele kwene ii. Na cakwe citatu, tumalanda pali vino tungamukolanya. Nanti cakuti icipande cii cikulanda sana pa yacance, swensi kwene tungasambilila kuli vino Danieli wacisile.

4. Uzye Danieli walangilile uli ukuti wali u musipe? Langililini.

⁴ Antu aasipe insita zimwi yanguvwa intete, nomba yasileka cico ukuyalesya ukucita ivisuma. Danieli wali u wacance umusipe  sana. Katulande pa nsita ziili lino walangizye ukuti wali umusipe. Pa muku wa kutandikilapo lino walangizye ukusipa a pa cisila ca myaka iili lino Aina Babiloni yononyile umusuma uwa Yelusalemu. Umwene Nebukadineza walosile iciloto icalenzile auvwe intete muno waweni icilubi icikulu. Walanzile ukuti wali nu kukoma ya mpandamano yonsi pyu kumwi sile na Danieli ndi cakuti yatamunenyile iciloto alino nu upiliulo wa ciko. (Dan. 2:3-5) Danieli walinzile ukuombelapo zuwa zuwa pano antu aingi yali nu kufwa. Papo kwene sile Danieli waile uku “mwene ku kulenga kuti apelwe akasita, pakuti anganena umwene muno iciloto ciile.” (Dan. 2:16) Vino wacisile vikalangilila ukuti wali u musipe nupya wakweti utailo. Kutaya ivyalembwa ivili vyonsi ivikalangilila ukuti Danieli watazile ailulapo iviloto uku cisila. Danieli wanenyile ya cuza yakwe, kuli kuti Syadilaki, Mesyaki, na Abedinego “ukuti yapepe kuli Leza wa kwi yulu kuti aye na mizu kunoyali nu kumulenga kuti ayalondolwele inkama.” (Dan. 2:18) Yeova waswike mapepo yao. Leza wamwazwile ukwilula iciloto cino Nebukadineza walosile. Na cii calenzile ukuti Danieli na auze yapusuke.

5. I vyani na vyuze ivyacitiike ivyalondekwanga ukuti Danieli aye umusipe?

⁵ Lino papisile insita ukufuma pano Danieli wilwile iciloto ca cilubi cikulu, kwali na vyuze ivyacitike ivyalondekwanga ukuti aye umusipe sana. Nebukadineza walosile iciloto na cuze icalenzile auvwe intete. Mu ciloto cino walosile waweni icimuti icitalimpisye wakwe cimwi icafisile umwi yulu. Danieli wasifile nu kwilula iciloto. Wanenyile umwene ukuti wali nu kupena nu kuti ataali nu kutwalilila ukuya umwene pa nsita imwi. (Dan. 4:25) Umwene nga welenginye ukuti Danieli wamupondokile nupya nga wamukomile. Lelo Danieli wasifile nu kwilula iciloto.

6. I cani limwi icazwilizye Danieli ukuya umusipe?

⁶ I vyani vyazwilizye Danieli ukutwalilila ukuya umusipe umu umi wakwe? Lino Danieli wali umwance wasambililangako kuli vino ya nyina na ya isi yacitanga. Ukwaula nu kutwisika yuvwilanga masunde yano Yeova wapeezile avyazi Aina Izlaeli, nupya yasambilizyanga masunde yakwe Leza uku mwana wao.  (Malan. 6:6-9) Danieli wamanyile Masunde 10 alino ni vyeo na vyuze pa masunde, wakwe ivyeo api sunde ilyalandanga pali vino Umwina Izlaeli alinzile ukulya na vino atalinzile ukulya. b (Levi 11:4-8; Dan. 1:8, 11-13) Nupya Danieli wasambilile ivingi pa yaomvi yakwe Leza aliko mpiti nupya wamanyile ni vyayacitikilanga ndi cakuti yafilwa ukulondela masunde yakwe Yeova. (Dan. 9:10, 11) Ivyacitikile Danieli umu umi wakwe onsi vyalenzile ataile ukuti Yeova alino na ya malaika yakwe amaka yamwazwanga.—Dan. 2:19-24; 10:12, 18, 19.

7. I vyani na vyuze ivyazwile Danieli ukuya umusipe? (Loliniko ni cikope.)

⁷ Danieli waisambilizyanga masesemo yano ya kasesema yakwe Leza yalemvile, ukwikapo sile nu usesemo uno Yelemiya walemvile. Lino papisile insita, vino waisambilizyanga vyamwazwilizye ukwiluka ukuti ukusenda Ayuda umu uzya uku Babiloni kwali nu kusila. (Dan. 9:2) Kulola vino masesemo amuli Baibo yafikiliziwe kwalenzile utailo uno Danieli wakweti muli Yeova ukukomelako, nupya na yayo akwata utailo ukome muli Leza yangatwalilila ukuya asipe. (Loliniko na Loma 8:31, 32, 37-39.) Ni cicindame icakuti, Danieli wapepanga lyonsi kuli Tata wakwe uwa kwi yulu. (Dan. 6:10) Walenzile uwelelo kuli Yeova pali vino waluvyanyizye alino nu kumulondolwela vino wayuvwanga. Nupya Danieli walenganga uwazwilizyo. (Dan. 9:4, 5, 19) Wakwe vino caya na kuli sweswe, Danieli atavilwe umusipe. Lelo icalenzile ukuti aye umusipe u kuisambilizya, kupepa nu kutaila sana Yeova.

8. Tungacita uli pakuti tuye asipe?

⁸ I vyani vino tulinzile ukucita pakuti tuye asipe? Avyazi itu yangatukomelezya ukuya asipe, lelo tutanga tupyane ukusipa kwao. Ukuya nu kusipa kwaya kwati u kusambilila umulimo upya. Inzila yonga ino tungasambilililamo umulimo, u kulola vino kasambilizya akucita alino nu kukolanya vino akucita. Umu nzila ili imwi kwene, tukasambilila ivya kuya asipe ndi cakuti tukulolekesya vino yauze yakalanga imiyele ii alino nu kuyakolanya. Fwandi, i vyani vino twasambilila kuli Danieli? Wakwe vino wacisile, naswe kwene tulinzile ukumanya ningo izwi lyakwe Leza. Tulinzile ukulalanda na Yeova imiku iingi nu kulamunena vyonsi vino tukuyuvwa. Nupya tulinzile ukutaila Yeova nu kusininkizya ukuti alatwalilila ukutwazwa. Lyene lino tweziwa, tulatwalilila ukuya asipe.

9. I visuma ci vino tukaipakizya ndi cakuti tuli asipe?

⁹ Tukaipakizya ivintu vingi ivisuma ndi cakuti tuli asipe. Katulande pali vino vyacitikile Ben. Apa sukulu pano wasambililanga umu Germany, ya kasukulu yonsi yazumile umu kusanguka nupya yelenganyanga ukuti ilyasi lya mu Baibo ilikalanda pa uumbo i lya kwelenganya sile. Wanda umwi, Ben yamupeezile isyuko ilya kuyaimilila uku nkoleelo pakuti angalondolola umulandu uno wazumilile ukuti ivya umi vyaumvilwe. Wasifile nu kulondolola vino wazumilamo. I visuma ci ivyacitike? Ben walanzile ukuti: “Ya mwalimu yakutike, nupya yakopolwileko ivyeo vino naomvizye pa kuyalondolwela nu kupeelako ya kasukulu yonsi umu kilasi.” I vyani vino ya kasukulu ya yacisile? Ben watiile: “Aingi yakutike kuli vino nalanzile, nupya yalanzile ukuti yakumvilwe vino nacisile.” Wakwe vino vyacitikile Ben, antu asipe lyonsi yakayacindika kuli yauze. Nupya yangalenga ukuti antu akalondesya  ukumanya icumi yapalame kuli Yeova. Fwandi tulinzile ukuya asipe.

10. Uzye ukuya na ucisinka ali kutuuli?

¹⁰ Ilingi Baibo nga yalanda pali ucisinka nanti ukutemwa kwa cumi, ikalanda pa kutemwa kuno Leza akalanga kuli ya cuza yakwe. Izwi lili limwi kwene likaomviwa nu ku kulondolola ukutemwa kuno aomvi yakwe Leza yakalanga. (2 Sam. 9:6, 7) Ucisinka witu ungatwalilila ukukomelako lino insita ikuya ikupita. Lekini tulole vino ucisinka wakwe Danieli wizile ukomelako.

11. Uwezyo ci uno Danieli wakweti lino wali umukote uwezizye ucisinka wakwe? (Lolini icikope icili pa nkupo.)

¹¹ Kwayanga insita zimwi mu umi wakwe Danieli lino walondekwanga ukulanga ukuti wali na ucisinka kuli Yeova nanti foo. Uwezyo umwi utale wamucitikile lino wali ni myaka ukucila pali 90. Pa nsita ii, ala Ina Mede na Ina Pesya yacimvya Aina Babiloni nupya Umwene Dalyusi u wayateekanga. Aomvi akwi sano yapasile Danieli nupya yatacindike na Leza wino wapepanga. Fwandi yapanzile ukumukoma. Yalenzile umwene ukupanga isunde ilyali nu kwezya Danieli nga wali na ucisinka kuli Leza nanti uku mwene. Cino Danieli wali nu kucita pa kulanga ukuti wali uwa cisinka uku mwene, u kuta ukupepa Yeova pa manda 30 wakwe vino antu yonsi yacitanga. Danieli wasoolwilepo ukuya uwa cisinka kuli Yeova. Ni vyacitike ivya kuti yamusumbiile umu ciwina cakwe ya cisama. Lelo Yeova wamulambwile pali ucisinka wakwe nu kumupususya kuli ya cisama. (Dan. 6:12-15, 20-22) Uzye naswe tungalanga uli ukuti twaya acisinka kuli Yeova wakwe vino Danieli wacisile?

12. I vyani ivyalenzile Danieli atwalilile ukuya uwa cisinka kuli Yeova?

¹² Wakwe vino itulandapo mpiti, pakuti tuye acisinka kuli Yeova tulinzile ukumutemwa sana. Danieli watwalilile ukuya uwa cisinka kuli Yeova pa mulandu wakuti watemilwe sana Isi wakwe uwa kwi yulu. Ukwaula nu kutwisika Danieli watemilwe sana Yeova nupya wakwatanga insita iyakwelenganya pa miyele yakwe Yeova nu kulola vino walanganga imiyele kwene ii. (Dan. 9:4) Nupya Danieli welenganyanga pa visuma vyonsi vino Yeova  wamucitilanga alino na vino wacitilanga antu yakwe.—Dan. 2:20-23; 9:15, 16.

13. (a) A mezyo ci yano acance yakakwata? Langililini. (Loliniko ni cikope.) (b) Kulingana ni vili muli vidyo, uzye mungasuka uli nga yamyuzizye ndi cakuti ya Nte Yakwe Yeova yakatungilila ukutwalana kwa yonsi yatupu nanti anaci yatupu?

¹³ Wakwe vino cali kuli Danieli, acance yakazanwa na antu atacindika Yeova alino na masunde yakwe. Antu yaa yangapata aliwensi pa mulandu wakuti watemwa Yeova. Yamwi yakaezya ukucuzya acance pakuti yangata ukuya acisinka kuli Yeova. Elenganyini pali vino vyacitikile uwacance uwizina lyakuti Graeme, aakaikala uku Australia. Lino wali ukwi sukulu lya ku sekondali wakweti intazi. Ya mwalimu yuzizye ya kasukulu umu kilasi vino yangacita ndi cakuti umwi walanzile ukuti akalaala na aonsi yatupu nanti anaci yatupu. Ya mwalimu yanenyile ya kasukulu ukuti aakutungilila akalaala na aonsi yatupu nanti anaci yatupu yimilile uku lusansa longa alino akukanya yimilile uku lusansa luze. Graeme watiile: “Ya kasukulu yonsi umu kilasi yatungilile akalaala na aonsi yatupu nanti anaci yatupu ukufumyako sile nene na Nte munji.” Ivintu vizile ivitala sana, nupya Graeme wali nu kulanga ukuti wali uwa cisinka kuli Yeova. Graeme watiile: “Ya kasukulu na ya mwalimu yatandike ukututumfya. Nezizye na maka ukulondolola vino nazumilamo mu nzila isuma, lelo yatakutike kuli vino nalanzile.” Uzye Graeme wayuvwile uli? Watiile, “Ntuvwile ningo pali vino ya kasukulu ya ntumfyanga, lelo nali ni nsansa pa mulandu wakuti nasifile nu kulondolola vino nazumilamo.” c

14. I cani icingatwazwa ukutwalilila ukuya acisinka kuli Yeova?

¹⁴ Wakwe vino cali kuli Danieli, ndi cakuti tukutwalilila ukutemelwako Yeova, tulatwalilila ukuya acisinka kuli aliwe. Pakuti tutwalilile ukutemwa Yeova tulinzile ukulasambilila pa miyele yakwe. Wakwe, ukusambilila pa vintu vino waumba. (Loma 1:20) Nga mukulonda ukutemwa nu kucindika sana Yeova, mungabelenga icipande icaya umu ciputulwa cakuti “Uzye Kwaya Uwacipanzile?” nanti mungatamba mavidyo. Mungabelenga kabuku kakuti Was Life Created? na kakuti Vino Umi Watandike​—Mauzyo 5 Acindame Sana. Lolini vino nkazi uwacance Esther aakaikala uku Denmark walanzile apa mpapulo zii, watile: “Ivyeo ivyaya umu tubuku tuu vyalembwa ningo sana. Visilanda pali vino umuntu alinzile ukuzumilamo; lelo vikalanda sile pa visinka nu kuleka umuntu aliwe aisoolwele umwineco ndi cakuti amazumila nanti foo.” Ben, wino itulandapo walanzile ukuti: “Impapulo zii zyakomizye utailo wane. Zyalenzile insininkizye ukuti Leza u waumvile ivya umi vyonsi.” Pa cisila ca kusambilila umu tubuku tuu, mulazumila amazwi yano Baibo yalanda, aakuti: “Walinga we Yeova Leza witu ukupokelela ululumbi nu mucinzi na maka, pano waumvile ivintu vyonsi.”—Kuso. 4:11. d

15. I cani na cuze icingatwazwa ukukomya ucuza witu na Yeova?

¹⁵ Cuze icingamwazwa ukutwalilila ukutemwelwako Yeova u kusambilila sana pa umi wa Mwanakwe, Yesu. Vikwene i vyacisile nkazi uwacance Samira, aakaikala uku Germany. Watiile: “Ukusambilila pali Yesu kwalenzile imanye ningo Yeova.” Lino Samira wali umwance, camutalilanga ukuvwikisya vino Yeova akayuvwa. Lelo uvwikisyanga vino Yesu wayuvwanga. Watiile, “Natemilwe Yesu pano  wali na ucuza nupya watemilwe ana anono.” Lino watwalilile ukusambilila pali Yesu, watandike ukutemelwako Yeova. I cani calenzile? Walanzile ati: “Panono panono natandike ukuvwikisya ukuti Yesu wakolanyanga sana Isi. Yakolana sana umu vingi. Nizile imanya ukuti ukwene ali mulandu uno Yeova watumile Yesu ukwiza pano nsi, pakuti azwe antu ukumanya ningo Yeova.” (Yoa. 14:9) Ndi cakuti mukulonda ukukomya ucuza winu na Yeova, mwasambilila sana pali Yesu. Nga mwacita vivyo, mulatemelwako sana Yeova nupya mulalondesya ukuya acisinka kuli aliwe.

16. I visuma ci ivikacitika ndi cakuti tuli na ucisinka? (Masamu 18:25; Mika 6:8)

¹⁶ Ndi cakuti tuli acisinka tulakwata ya cuza apalamisye nupya acisinka kuli sweswe. (Luti 1:14-17) Nupya antu aaya na ucisinka kuli Yeova yakaipakizya umutende wa mu melenganyo. U mulandu ci? Pano Yeova walaya ukuti alaya uwa cisinka kuli yayo acisinka. (Belengini Masamu 18:25; Mika 6:8.) Elenganyini pali cii, Kaumba uwakwatisya amaka waitemelwa ukuya cuza witu! Nupya nga twaya na ucuza ukome na Yeova, kusi icili consi icingatupatukanya kuli aliwe, nanti intazi, nanti ukucuziwa, nanti sile imfwa. (Dan. 12:13; Luka 20:37, 38; Loma 8:38, 39) Fwandi icicindama ukuti twakolanya Danieli nu kutwalilila ukuya acisinka kuli Yeova.

17-18. I vyani na vyuze vino tungasambilila kuli Danieli?

¹⁷ Umu cipande cii, itusambilila apa miyele iili ino Danieli wakweti. Lelo kuli na vyuze vino tungasambililako. Wakwe, Yeova wapeezile Danieli amaka yakulola ivilolwa nu kulola iviloto ivipusanepusane, nupya wamupeezile na maka aakulondolola upiliulo wa masesemo. Amasesemo aingi pali yayo yafikiliziwa. Yauze nayo yakalanda pa vintu ivilacitika uku nkoleelo ivilakuma antu yonsi pano nsi.

¹⁸ Umu cipande icilondelilepo, tulalanda pa masesemo yaili yano Danieli walemvile. Ukuvwikisya masesemo yaa kulatwazwa swensi kwene, ance na aikolo, ukulapingula ningo pa vintu ndakai. Nupya yalatwazwa ukuipekanyizizya calimwi kuli vino vyasyavicitike likwene pano yalatwazwa ukuya asipe nu kuya sana acisinka kuli Yeova.