1, 2. U kusenuka kwa musango ci ukungacitika uku muntu aliwensi wakwe vino cali kuli kasukulu umwi?

KASUKULU uwi zina lyakuti Tony walondanga ukuta isukulu. Wali umwana wa nsiwa nupya ataatemilwe isukulu. Wayanga umu kutamba amafilimu nanti ukuya sile umu kwizya na auze pa mpela ya mulungu. Ataali nu unkalwe nupya ataomvyanga imilembo ikavulunganya uwongo. Ataamanyile vino umi wacindama. Nupya watwisikanga ndi cakuti Leza akuno waya. Lyene wizile akomenkana na ya Nte atwalane nu kulanda nayo pa mauzyo yano wakweti na pa vintu vino watwisikanga. Yamupeezile utubuku twili—The Origin of Life—Five Questions Worth Asking na kakuti Was Life Created?

² Lino atwalane yaswilile umu kulola Tony, yazanyile watasenuka umu myelenganyizizye. Wawelenzile utubuku tuno yamusiilile nupya yazanyile ala itukonkotana tusikuloleka na ningo. Walanzile ukuti: “Kufwile kwaya Leza.” Wazumiile ukutandika ukusambilila Baibo, nupya watandike ukusenuka panono panono. Nupya wizile aya sana na mano uku sukulu. Nanti sile umukalamba wi sukulu uwamanyile ukuti Tony watazana imipepele ipya wazungwike sana. Walanzile ukuti: “Watusenuka sana umu miyele nu mu miombele yako umu masambililo.  Uzye a pa mulandu wakuti ukalongana na ya Nte yakwe Yeova?” Tony wazumiile nupya wasimike unte usuma sana. Wamazile ningo sana isukulu nupya ndakai akaomba upainiya nupya u muomvi umu cilongano. Nupya waya sana ni nsansa pano lyene wazana Isi umusuma sana, Yeova.—Masa. 68:5.

3. U kupanda mano ukwa musango ci kuno Yeova akapeela acance?

³ Ivyacitikiile Tony vikatwiusyako ukuti Yeova watemwa sana acance yano tukaombela pamwi nayo. Akalonda ukuti mwaipakizya nu kuya nu umi usuma. Fwandi akamupanda mano ukuti: “Uwaiusya kaumba wako lino ucili mwance.” (Kasa. 12:1) Citangupala ukucita vivyo umu nsi ii ino twayamo ndakai. Nomba cico cingacitika. Ndi Yeova wamwazwa, ivintu vingamuzipila ndakai nu ku nkoleelo. Lekini tulangilile ukuomvya vino vyacitiiike lino aina Izlaeli yacimvizye antu aikalanga umu Mpanga ya Ulayo na kuli vino vyacitiike lino Davidi waile umu kulwisya Golyati.

4, 5. I vyani vino tungasambilila kuli vino aina Izlaeli yacimvizye aina Kenani na kuli vino Davidi walwisizye Golyati? (Lolini ivikope vya kutandikilako.)

⁴ Lino aina Izlaeli yapaliime uku Mpanga ya Ulayo, Leza atayanenyile ukuti yasambilile ivya kulwa inkondo nanti inzila zya kuomvya pa kucimvya alwani. (Malan. 28:1, 2) Lelo, wayanenyile ukuti yalondekwanga ukuvwila masunde yakwe nu kumutaila. (Yoswa 1:7-9) Ukulingana ni milolele ya yantu, ukupanda mano kwa musango uu kutanga kuyemo mano! Nomba kuu kwali u kupanda mano ukusuma sana, pano Yeova wazwanga antu yakwe ukucimvya aina Kenani pa miku iingi. (Yoswa 24:11-13) I cumicumi pakuti tuuvwile Yeova tulinzile ukuya sana nu utailo, nomba utailo wa musango uwo ukalenga ivintu vyatuziipila lyonsi. Icisinka cii cisisenuka nanti papita insita. Na ndakai kwene cikaomba.

⁵ Icita camaka Golyati wali umutali ukufika uku mamita 2.9 nupya wakweti ivyanzo ivipisye. (1 Sam. 17:4-7) Nomba Davidi wene wakweti sile ivintu viili kulikuti legeni nu utailo muli Yeova. Uku yantu aatakweti utailo, Davidi walolike kwati ataakweti mano. Nomba yaponzile sana! Golyati ali wino ataakweti amano.—1 Sam. 17:48-51.

6. I vyani vino tumasambilila umu cipande cii?

⁶ Icipande icafumileko calanzile pa vintu 4 ivikalenga tuye ni nsansa nu kuomba ningo umu umi. Vintu vivyo u kwika sana mano kuli vyakwe Leza, ukutaizya pa vyuza vino Leza watupeela, ukwimika mauyo asuma, nu kutaizya pa untungwa uno Leza akatupeela. Lekini tusambilile na vyuze pa malyasi yaa, paa lyene tumasambilila ivisinte ivyaya mu Masamu 16.

7. (a) Uzye mungalondolola uli umuntu aakaika sana mano kuli vyakwe Leza? (b) Uzye pali vyonsi vino Davidi wakweti paali cani, nupya cii calenzile ukuti auvwa uli?

⁷ Umuntu aakaika mano kuli vyakwe Leza akataila sana Leza nupya akaelenganya wakwe aliwe pa vintu. Akaleka kuti Leza amutungulula nupya akalondesya ukumuvwila. (1 Kol. 2:12, 13) Vikwene avino Davidi wacisile. Wimvile ati: “We Yeova, wewe uli vyonsi vino nakwata nu kumpeela ukampeela vyonsi vino nkalonda.” (Masa. 16:5) Pali vyonsi vino Davidi wakweti pali na ucuza wakwe na Leza, wino wazinanga mwenemo. (Masa. 16:1) I vyani ivyafumilemo? Walemvile ukuti: “Umwili wane utakweti icifinya mwili.” I cumicumi kutaali icalenganga Davidi ukuya ni nsansa ukuluta pali ucuza wakwe na Leza.—Welengini Masamu 16:9, 11.

8. I vintu ci vimwi ivingalenga muye ni nsansa zya cumi?

⁸ Antu aakaika sana mano uku vintu vya kuizanzya nu ku vyuma yasikwata insansa wakwe zino Davidi wakweti. (1 Tim. 6:9, 10) Umwina uwa ku Canada walanzile ati: “Insansa zya cumi zisiiza pa vintu vino tungakwata umu umi, lelo zikaiza  pa mulandu na vino tukapeela kuli Kapeela wa wila usuma onsi, Leza witu Yeova.” (Yako. 1:17) Ukutaila Yeova nu kumuombela kulalenga ivintu vyamuzipila umu umi. Uzye mungacita uli pakuti muye sana nu utailo? Mulinzile ukuya pamwi na Yeova, kulikuti mulinzile ukuwelenga Izwi Lyakwe, ukulola ivintu vino waumba, nu kwelenganya pa miyele yakwe, ukwikako sile na pali vino akalanga ukutemwa kuno muli.—Loma 1:20; 5:8.

9. Uzye mungaleka uli ukuti Izwi Lyakwe Leza lyamutungulula wakwe vino cali kuli Davidi?

⁹ Insita zimwi Leza akalanga ukuti watutemwa lino akutulungika wakwe vino umuvyazi akacita. Davidi watemilwe sana ukulungika kwa musango uwo. Walanzile ati: ‘Namalumbanyanga Yeova, wiyo akampanda amano. Umwenzo wane ukanceula nu usiku kwene.’ (Masa. 16:7) Welenganyanga pa melenganyo yakwe Leza nupya walesile ukuti Yeova aliwe atungulula amelenganyo yakwe. Ndi cakuti namwe mukucita ndi vino Davidi wacisile, mulatemwa sana Leza nupya mulalondesya ukumuvwila. Nupya mulalunduluka muli vyakwe Leza nu kumanya ivingi pali aliwe. Nkazi uwizina lyakuti Christin walanzile ati: “Ndi nalondelezya ivyeo nu kwelenganya sana pali vino nkuwelenga, nkayuvwa ukuti Yeova walembiile sile nene ivyeo vivyo!”

10. Wakwe vino itulola pali Ezaya 26:3, i visuma ci ivyaya umu kwika sana mano kuli vyakwe Leza?

¹⁰ Nga mwalanda ukuti ukwika mano kuli vyakwe Leza kukalenga mumanye ivingi nu kumulenga mwalola ivintu ivilacitika uku nkoleelo wakwe vino Leza akalola, ala musikukukumya sile. Uzye Leza akamupeela uli amano ya musango uwo nu kwiluka? Akalonda kuti mwakolezya ivintu ivicindame umu umi, ukupingula ningo pa vintu nu kutaila ukuti uku nkoleelo ivintu vilazipa sana! (Welengini Ezaya 26:3.) Umwina uwizina lyakuti Joshua, aakaikala uku United States walanzile ukuti: “Ukupalama kuli Yeova kukalenga ivintu vyonsi vyatuzipila.” Amazwi yaa aacumi nupya ukucita vivyo kukalenga tuye sana ni nsansa.

11. Uzye Davidi wasokolwile uli ucindami uwaya umu kupanga ivyuza vya cumi?

¹¹ Welengini Masamu 16:3. Davidi wamanyile inkama iyaya umu kuzana ya cuza ya cumi. Wazananga sana uluzango umu kuya pamwi na antu atemilwe Yeova. Wayalondolwile ukuti yali amuzilo kuli kuti amiyele isuma. Kalemba wa masamu muze wayuvwile umu nzila iliimwi kwene pa kusoolola ivyuza visuma. Walemvile ukuti: “Nene cuza wakwe yayo yonsi akakoopa, yayo yonsi akayela amasunde yako.” (Masa. 119:63) Wakwe vino twaweni umu cipande icafumileko, namwe kwene mungazana ya cuza asuma aingi pali yano yakatiina nu kuvwila Yeova. Papo paaya amisinku ipusanepusane.

12. I vyani ivyalenzile Davidi na Yonatani yaye sana ivyuza?

¹² Kalemba wa masamu Davidi atakweti ivyuza antu amusinku wakwe sile. Uzye mungalumbula umwi pali ya cuza yakwe Davidi? A Yonatani. Ucuza wao wazifile sana wakwe vino tukawelenga muli Baibo. Nomba uzye mwamanya ukuti Yonatani walusile Davidi ni myaka 30? I cani icalenzile yaye ivyuza? Uutailo muli Leza, ukucindikana, nu kuilolela aineco vino yaali asipe pa kulwisya alwani yakwe Leza.—1 Sam. 13:3; 14:13; 17:48-50; 18:1.

13. Uzye mungacita uli pakuti mukwate ya cuza apusanepusane? Langililini.

¹³ Wakwe Davidi na Yonatani, naswe tungaya sana ni nsansa ndi tukutemwa antu aatemwa Yeova nupya aakwata utailo muli aliwe. Ya Kiera, aombela Leza pa myaka ingi yalanzile yati: “Napanga ivyuza umu nsi yonsi na antu ankulilo ni ntambi izipusanepusane.” Ndi mukuzana ya cuza wakwe vii, mulailolela ukuti antu yakwe Leza yalemana pa mulandu ni Izwi Lyakwe alino nu mupasi wakwe.

14. (a) I cani icingamwazwa ukwimika mauyo asuma umu umi? (b) Uzye acance yamwi yakayuvwa uli pa kwimika mauyo ya kuombela Leza?

¹⁴ Welengini Masamu 16:8. Davidi wisile sana mano uku kuombela Leza umu umi wakwe onsi. Mulaipakizya sana ndi cakuti mwakolezya ukuombela Yeova umu umi winu nu kwimika mauyo aangalenga ukuti mwamuombela ningo. Umwina uwi zina lyakuti Steven walanzile ukuti: “Ukuomba pakuti mfikilizye uyo umwi, nu kwiza elenganya pali vino imiombele yane yazipilako kukalenga inje ni nsansa.” Umwina uwacance uwafuma ku Germany wino lyene akaombela uku mpanga yuze walanzile ati: “Lino ndakota, nsikulonda ince nalanguluka ukuti nasumvile sile mano kuli vino nemwineco nalondanga.” Tukutaila ukuti namwe avino mukayuvwa. Ndi cakuti avino cili, mwaomvya amawila inu uku kucindika Leza nu kwazwa antu yauze muli vino yakalondekwa uwazwilizyo. (Gala. 6:10) Mwaimika mauyo mweisikulu, nupya mwapepa kuli Yeova pakuti angamwazwa ukufikilizya amauyo yayo. Akatemwa sana ukwasuka mapepo ya musango uwo.—1 Yoa. 3:22; 5:14, 15.

15. A mauyo ci yano mungimika? (Lolini akambokosi akakuti “Amauyo Yamwi Yano Mungimika.”)

¹⁵ A mauyo ci yano mungatemwa ukwimika? Pa mauyo yayo pangaya ukwasukapo umu mazwi yako pa kulongana, ukuombako upainiya, nanti ukuya uku Betele. Limwi mungezya ukusambilila ululimi luze pakuti mukaombeleko uku cifulo cino yakalanda ululimi lulo. Barak, uwacance uwaya umu mulimo wa nsita yonsi walanzile ukuti: “Ukuzyuka lyonsi akatondo ala natimanya ukuti nkuombela Yeova na maka yane yonsi kukalenga nayuvwa ukuti kutaaya umulimo uze ungalenga inje ni nsansa wakwe vii.”

16. Uzye Davidi wayuvwanga uli pa masunde yakwe Yeova awololoke, nupya u mulandu ci?

¹⁶ Welengini Masamu 16:2, 4, NWT. Wakwe vino twaweni umu cipande icafumileko, Leza akatwazwa ukutemwa sana ivisuma nu kupata iviipe ukupitila umu masunde yakwe ni visinte ivyaya muli Baibo. (Amo. 5:15) Kalemba wa masamu Davidi wamanyile ukuti Yeova aliwe walenganga ukuti ivintu vyonsi ivisuma vyamucitikila umu umi. Izwi lino yasenula muli Baibo ukuti “usuma” lyayamo ni miyele isuma sana, nanti  ukusanguluka. Yeova umusuma muli vyonsi vino akacita, nupya ivisuma vyonsi vino twakwata vyafuma kuli aliwe. Davidi waombisye pakuti akolanya usuma wakwe Leza. Nupya Davidi wapasile ivintu vino Leza akalola ukuti i viipe. Pa vintu vivyo paya ukupepa utuluwi, ivicitwa ivikazewanya antu nu kuleka ukuti Yeova ataapeelwa ululumbi luno alinzile ukupeelwa.—Eza. 2:8, 9; Umbw. 4:11.

17, 18. (a) I vyani vino Davidi walanzile pali vino vikacitika pa mulandu nu kupepa kwa ufi? (b) I cani icikalenga antu ndakai ‘ukuiletela intazi izingi’?

¹⁷ Umu nsita ino Baibo yalembwanga, umu kupepa kwaufi mwacitikanga upulumusi uwipisye. (Ose. 4:13, 14) Ukulanda sile icisinka, imipepele ya musango uwo yazanzyanga umwili wa luyembu. Nomba italetanga insansa izisisila. Yaletelanga antu malanda! Davidi walanzile ukuti: ‘Yayo apepanga tuleza twaufi, yailetelanga sile intazi.’ Nupya yalenganga ukuti ana aingi yacula sana. (Eza. 57:5) Yeova wapasile sana unkalwe wa musango uwo! (Yele. 7:31) Namwe nga mwaliko umu nsita kwene iiya, nga muvwile ningo sana ukukwata avyazi auvwilanga Yeova nu kumutaila sana.

¹⁸ Na ndakai kwene, umu mipepele ya ufi mwaya sana upulumusi, nupya yakazumilizya nu kutwalana kwa yonsi yatupu na ya mama yatupu. Nomba ivikafuma umu vicitwa kwene vii vino antu yakalola ukuti ali untungwa pa miyele vitasenuka ukufuma sile umu nsita ino Baibo yalembwanga. (1 Kol. 6:18, 19) Antu ‘yakailetela intazi’ wakwe vino limwi namwe mukalola vikucitika. Fwandi mwe yacance, mwauvwila Tata winu uwa kwi yulu. Mwaisinila mweisikulu ukuti ndi mukumuvwila alino ivintu vingamuzipila. Mwaiusya ukuti intazi izikaiza pa mulandu ni vicitwa viipe zikavulisya ukucila ukuizanzya kwa pa kasita. (Gala. 6:8) Joshua wino itulandapo mpiti walanzile nu kuti: “Tungaomvya untungwa witu umu nzila iliyonsi ino tungatemwa, nomba ukuomvya untungwa uwo umu nzila iipe kusileta ivintu ivisuma.”

19, 20. I visuma ci ivilacitikila acance aakauvwila Yeova nu kumutaila?

¹⁹ Yesu wanenyile alondezi yakwe ati: “Ndi mukuyela mazwi yane, mu cumi ale mwemwe alondezi yane. Mulamanya icumi ca pali Leza, nga ni cumi cilamukulula.” (Yoa. 8:31, 32) Mu Untungwa uwo mwaya nu untungwa ukufuma uku mipepele ya ufi, ututu, nu kutaila imipasi. Nupya mwaya na vyuze ivingi. Wakwe vino itulola, uku nkoleelo ulayamo nu “lulumbi lwa ana yakwe Leza.” (Loma 8:21) Mwaezya ukuya nu untungwa kwene uu lino mukwezya ‘ukuyela mazwi yakwe Klistu,’ nanti ivisambilizyo vyakwe. Ndi mukucita vivyo, “mulamanya icumi” asi kucisambilila sile, lelo mulaomvya vino mukusambilila umu umi winu.

²⁰ Mwe yacance, mwalanga ukuti mwatemwa sana untungwa uno Leza wamupeela. Mwaomvya ningo untungwa uwo pakuti mwaipekanyizizya umufula usuma uku nkoleelo. Umwina umwi uwacance walanzile ukuti: “Ndi cakuti uwacance akuomvya ningo untungwa, ivintu vikaiza vikuzipa uku nkoleelo lino kwaya ivintu ivikulu vino alinzile ukupingulapo wakwe ukuzana incito iliinge nanti ukupingulapo ukwingila umu cupo nanti foo pa nsita imwi.”

21. Uzye mungatwalilila uli umu nzila ya ku ‘umi wa cumi’?

²¹ Umu nsi ii ino yasya iyononwe, ni mikalile kwene ino antu yakalola ukuti isuma sana, i ya pa kasita sile akanono nupya itamanyikwa ningo. Tusimanya ivingatucitikila mutondo. (Yako. 4:13, 14) Fwandi icintu ca mano u kutwalilila umu nzila ikatungulula uku “umi wa pe uwa cumi.” (1 Tim. 6:19) Ukuya kwene Leza asitupatikizya ukuya umu nzila kwene ii. Tulinzile ukuisoolwela sweisikulu. Mwaleka Yeova aya ‘ivintu vyonsi ivisuma kuli mwemwe.’ Mwalanga ukuti mukataizya pa vintu ivingi vino wamupeela. (Masa. 103:5) Nupya mwataila ukuti alamulenga ukuti ‘mwazanga cuze’ nu ‘kuya ni nsansa manda pe.’—Masa. 16:11.