1, 2. I vintu ci ivipusanepusane vino antu yakalanda pali paladaise?

UWANDA uwa wali uwa ulanda sana. Lino aizile umu kulongana ukufuma uku mpanga zyuze yafumanga umu ciwansa umu Seoul, ku Korea pa cisila ca ukongano, ya Nte amu Korea yakolongine pamwi ala iyazinguluka. Aingi yabaibisyanga ala yakupunda yakuti: “Tulalolana umu Paladaise!” Uzye mukulola ukuti a paladaise ci wino yalandangapo?

² Paladaise akapiliula ivipusanepusane uku yantu aingi. Yamwi yakati paladaise i ciloto sile nanti icakwelenganya sile. Yauze yakati paladaise u kuli konsi kuno yazana uluzango nupya ivintu vikuyazipila. Umonsi ali ni nzala sana wino wazana ivyakulya ivingi sana angayuvwa ukuti ali umu paladaise. Lino umuntu umwi uwatandalanga muli ya 1800 waweni ulwanga umwali amaluwa aingi sana, wapunzile ati, “Iye mwe paladaise!” Incende iya ikaamwa ukuti Paladaise ukufika na ndakai nanti icakuti kukaya sana usu wa mvula cila mwaka. Uzye Paladaise ikapiliula cani kuli mwemwe? Uzye mukapaalila ukwizalola Paladaise?

3. Uzye Baibo ikatulenga uli ukwelenganya pali paladaise?

³ Baibo ikalanda pali paladaise iyaliko mpiti alino na pali paladaise ilayako uku nkoleelo. Ukuyako kwakwe Paladaise kwatandike ukulandwapo mpiti muli Baibo. Muli Baibo umwi wakwe ya Katolika  (Catholic Douay Version) uwasenwilwe ukufuma umu lulimi lwa Cilatin, akalanda pa Utandiko 2:8 ukuti: “Umwene Leza walimvile paladaise wa kuipakizya pa kutandika muno wisile [Adamu] wino waumvile.” (Ivilembo ivyativiyendama sweswe ituviyendamika.) Amazwi yaa umu Ciyebulai yakalanda ukuti icalo ca Edeni. Edeni akapiliula “Kuipakizya,” nupya icalo cici cali icisuma cuze. Mwali ivyakulya ivingi, impanga yalolekanga ningo sana nupya kwali ukuvwana sana ni nyama.—Utan. 1:29-31.

4. U mulandu ci uno tungakolanyizizya icalo ca Edeni kuli paladaise?

⁴ Pa·raʹdei·sos iizwi lya mu Cigiliki ilyasenula izwi lya Ciyebulai ilyakuti “icalo.” Ibuku limwi ilyalemvilwe na M’Clintock and Strong (Cyclopaedia) likalanda pali pa·raʹdei·sos ukuti: “Yali impanga iwatuke, muno mutali vyakucisa lelo umwali ivintu ivisuma ivicingililwe, ni vimuti visuma, nupya ivingi vyaasekanga, vyakontelelwanga na manzi amu nguzi asuma muno mwacinilanga tu mpombo nanti mfwele izingi, fwandi avino umutandazi umu Giliki welenganyanga pa mpanga ii.”—Loliniko na Utandiko 2:15, 16.

5, 6. Uzye paladaise waponzile uli, nupya amauzyo ci yano yamwi yakauzya?

⁵ Leza wisile Adamu na Eva muli paladaise wa musango uu, nomba yatatwalilile ukwikalamo. U mulandu ci? Yapanyizye isyuko lya kutwalilila ukukwilamo pano yatuvwilile Leza. Fwandi yaponzizye Paladaise wiya pamwi na ana yao. (Utan. 3:23, 24) Nanti icakuti mu calo cici mutikalanga aliwensi, catwalilile ukuyako ukufikila lino kwali Mulamba Mukalamba mu manda yakwe Nowa.

⁶ Yamwi yangayuzya ukuti: ‘Uzye kulaya aliwensi alaipakizya Paladaise pano nsi?’ Uzye ivisinka vikalangilila vyani? Ndi cakuti mukapalila ukwiza ikala na atemwikwa inu umu Paladaise, uzye mwakwata imilandu isuma iyakupalila vivyo? Uzye mungalondolola umulandu uno mwasininkizizya ukuti Paladaise aliza?

7, 8. (a) I vyani vino Leza walavile Abulaamu? (b) Uzye ulayo uno Leza walavile wali nu kulenga Abulaamu ukwelenganya pali vyani?

⁷ Muno tungazana masuko uku mauzyo yayo u mwi buku ilyafuma kuli Kaumba uwapanzile Paladaise wa kutandikilako. Uvwini vino Leza wanenyile cuzakwe Abulaamu. Leza walanzile ukuti wali nu kusandulula anakwe “wa musensenga uwa mu nkumba yakwe yemba.” Nupya Yeova wamulavile ukuti: “Mu mwana wako amuno antu amu nko zyonsi pano nsi yalapolelelwa pa mulandu wakunjeela.” (Utan. 22:17, 18) Leza waswilizyepo ulayo uwo kuli mwana Abulaamu nu ku mwizikulu wakwe.—Welengini Utandiko 26:4; 28:14.

⁸ Muli Baibo mutaya apali ponsi pano tukawelenga ukuti Abulaamu welenginye ukuti antu yaali nu kupokelela icilambu ca kusyalikizya muli paladaise wa kwi yulu. Fwandi lino Leza walanzile ukuti “antu amu nko zyonsi pano nsi” yalapolelelwa, Abulaamu afwile welenginye pa mapaalo ya pano nsi. Ulayo uwo wafumile kuli Leza, fwandi walangilile ukuti kwali ivintu ivisuma ivilacitikila “antu amu nko zyonsi pano nsi.” Uzye ukulunduluka kwa yantu yakwe Leza kukatungilila imyelenganyizizye iyo?

9, 10. A malayo ci alavilwe aalenga tutaile mapaalo ali uku nkoleelo?

⁹ Davidi, uwafumile umu mupanda wakwe Abulaamu, walanzile pa nsita ya ku nkoleelo ukuti alino “antu aipe” na “yakaluvyanya” yalafumiziwapo. I vyani vilacitika? “Umwipe atalaya penepo.” (Masa. 37:1, 2, 10) Lyene, “aicefya yalapyana impanga nu kusyukila ulongo ulumalilike.” Nupya umupasi wa muzilo wazwilizye Davidi ukulemba ukuti: “Antu aololoke yalikala umutende umu mpanga, nu kuipyana umuyayaya.” (Masa. 37:11, 29; 2 Sam. 23:2) Uzye mukwelenganya ukuti amazwi yaa yazwilizye uli antu alondanga ukucita ukulonda kwakwe Leza?  Kwali ivyalenzile yataile ukuti wanda umwi antu aololoke sile aliyo yalaikala umu nsi nupya ilaya a paladaise alaya wa calo ca Edeni.

¹⁰ Lino papisile insita, aina Izlaeli aitunganga ukuti yaombelanga Yeova yamupondokiile nu kusya ukupepa kwa cumi. Fwandi Leza walesile aina Babiloni ukucimvya antu yakwe, ukonona impanga nu kusenda antu aingi umu uzya. (2 Mila. 36:15-21; Yele. 4:22-27) Nomba, ya kasema yakwe Leza yasoowile ukuti pa cisila ca myaka 70 antu yakwe yaali nu kuswilila uku mpanga yao. Amausoowelo yayo izile yafikiliziwa. Nomba yakwata upiliulo na kuli sweswe kwene. Lino tumatandika ukulanda pa mausoowelo yamwi, mwaiusya ukuti cino tukulandapo sana a paladaise alayako pano nsi.

11. I vyani vino Ezaya 11:6-9 ikafikilizya, nomba i cuzyo ci lyene cino tunguzya?

¹¹ Welengini Ezaya 11:6-9. Leza wasoowile ukupitila muli Ezaya ukuti pa cisila lino antu yakwe Leza yali nu kuswilila uku mpanga yao, yataali nu kucuziwa uku yantu ali yonsi nanti icili consi, nanti ukutiina ukuzanzwa uku cinyama icili consi nanti uku antu ali yonsi aipe. Ance na ikolo yali nu kuya acingililwe. Uzye usoowelo uwo usilenga mwaelenganya ivintu ivisuma wakwe vivi vino Leza wisile umu calo ca Edeni? (Eza. 51:3) Usesemo uwo ukupitila muli Ezaya nupya walanzile ukuti umu nsi yonsi ‘mulazula mwenemo amano akumanya Yeova ndi vino yemba wazula mwenemo amanzi,’ asi umu luko sile ulwa ina Izlaeli. A lilaci lino vilacitika?

12. (a) Uzye afumile umu uzya umu Babiloni yapolelilwe uli? (b) I vyani vikalangilila ukuti usoowelo wa pali Ezaya 35:5-10 ulafikiliziwa nupya uku nkoleelo?

¹² Welengini Ezaya 35:5-10. Ezaya nupya wakomaile ukuti yonsi ali nu kuswilila yatali nu kuvwa intete pa mulandu ni vinyama nanti antu. Umu mpanga yao mwali nu kuya ivizao ivingi, nupya mwali nu kuya amanzi aingi, wakwe viivi kwene vino mu calo ca Edeni mwali. (Utan. 2:10-14; Yele. 31:12) Uzye uwo ali usoowelo sile uwali nu kufikiliziwa? Kutaya ivisinka ivikalenga tusininkizye ukuti awezile ukufuma umu uzya yapolanga umu cizungusyo. Pano impafu zitatandike ukulola. Fwandi Leza walangililanga sile ukuti ukupola mu cizungusyo kulayako uku nkoleelo.

13, 14. Uzye afumile umu uzya yaweni uli ukufikiliziwa kwa usoowelo uwaya pali Ezaya 65:21-23, nomba i ciputulwa ci ica usoowelo icitatala cafikiliziwa? (Lolini cikope ca kutandikilako.)

¹³ Welengini Ezaya 65:21-23. Ayuda yatawezile iiza iyatandika ukwikala umu mang’anda yao asuma nanti ukuzana impanga ilimwe nupya umwali mpiti ivilimwa. Nomba vivyo vyali nu kucitika panono panono lino Leza akuya akuyapolelela. Yali sana ni nsansa ukukuula amang’anda yao nu kwikalamo. Nupya yalimanga nu kulema ivilimwa nu kuipakizya ukulya ivisekwa.

¹⁴ Lolini icisinka cimwi icicindame sana apa usesemo uu. Uzye insita iliza lino ‘tulalengela pano nsi, wa miti’? Imiti imwi ikaikala imyaka mazimbi. Antu yalinzile ukuya nu umi usuma pakuti ikale imyaka iyo. Ndi cakuti ikazile umu mpanga wakwe ino Ezaya wasoowile, kungaya u kufikiliziwa kwa vintu vino yelenganyangapo kuli kuti paladaise. Nupya usoowelo uwo ulafikiliziwa.

15. Mungalondolola uli umu kwipimpazya mapaalo yamwi alandwapo umwi buuku lyakwe Ezaya?

¹⁵ Elenganyini pali vino malayo yano twalandapo yakalozya kuli paladaise alaya uku nkoleelo: Antu amu nsi yonsi yalapolelelwa na Leza. Kusi wino alazanzwa ni nyama nanti antu aipe wakwe cimwi. Impafu, ya cipuuli na alemale yalapola. Antu yalakuula amang’anda yao nu kuipakizya ukulima ivyakulya ivisuma. Yalaikala amanda aingi ukucila imiti. Mu cumi tukazana ivisinka muli Baibo ivikalenga tusininkizye ukuti ivintu vivyo vilacitika uku nkoleelo. Nomba antu yamwi yano tungalanzyanya nayo yangalanda ukuti mausesemo yaa yasipiliula ukuti kulaya paladaise pano nsi. Uzye mungasuka mutuuli? I milandu ci ino mukweti iyakutailila ukuti  uku nkoleelo insi ilaya paladaise? Umuntu mucindamisye uwikazile pano nsi, Yesu, watupeezile umulandu usuma uwakucitila vivyo.

16, 17. A lilaci lino Yesu walanzile pali Paladaise?

¹⁶ Nanti icakuti Yesu wali uwakaele, wapeezilwe imilandu nu kupopeelwa pa cimuti cakucuziwilwapo pakuti afwe, pamwi ni vipondo viili ivya ku Yuda conga kuu ni cuze kuu. Lino atatala wafwa, cipondo conga cilwike ukuti Yesu wali umwene nupya camunenyile ukuti: “We Yesu ukanjiusye lino uliza na maka mu Wene wako.” (Luka 23:39-42) Namwe kwene umi winu uwa ku nkoleelo usintilile pali vino Yesu waswike umu mazwi aya pali Luka 23:43. Antu yamwi aasambilila ayako ndakai yasenula amazwi yayo ukukonka izwi lyonga na lyonga yati: “Nakunena vino ilelo kwene umaya nani mu Paladaise.” Lekini tulande pi zwi lyakuti “ilelo.” I vyani vino Yesu walandangapo? Paya ivintu ivipusanepusane vino antu yakalandapo.

¹⁷ Umu ndimi izingi izyayako ndakai, makoma yakaomviwa ukukulenga icikulandwapo cimanyikwe nanti cuvwike. Lelo umu ma manyusikilipiti amu Cigiliki ca kutandikilapo yataomvyanga sana utumanyililo. Fwandi iuzyo ilyakuti: Uzye Yesu watangi, “Nakunena vino ilelo kwene umaya nani mu Paladaise”? Nanti walandanga ukuti, “Nakunena ilelo nati, ulaya nani mu Paladaise”? Ya kasenula yangika koma ukulingana na vino yakwelenganya ukuti avino Yesu walandangapo, nupya mungazana ukuti imilembele ii yonsi yoili yaseeka sana ukuzanwa umu Mabaibo apusanepusane.

18, 19. I cani icikatwazwa ukumanya muno Yesu walozizye?

¹⁸ Nomba, iusyini ukuti pakutandika Yesu wanenyile alondezi yakwe ukuti: “Umwana wa muntu alalala mu musili amanda yatatu musanya nu usiku.” Nupya watiile: “Umwana wa Muntu alakoopelwa ku antu. Yene yalamukoma, lelo pa cisila ca manda yatatu alazyukuka nu kuya nu umi.” (Mate. 12:40; 16:21; 17:22, 23; Mako 10:34) Umutumwa Petulo walanzile ukuti vikwene i vyacitike. (Mili. 10:39, 40) Fwandi Yesu ataile kuli Paladaise ili yonsi pa wanda uno wene ni cipondo yafwile. Yesu wali “umwi lindi” pa manda yamwi, ukufikila lino Leza wamutuutulwile.—Mili. 2:31, 32. *

¹⁹ Fwandi twalola ukuti ulayo uno Yesu walavile icipondo watandike na mazwi yakuti: “Nakunena ilelo nati.” Imilandile iyo yaomviwanga sana nu mu nsita yakwe Mose. Watiile: “Mutezya ukwilila amasunde yaa yano nkumupeela ilelo.”—Malan. 6:6; 7:11; 8:1, 19; 30:15.

20. I vyani vikatungilila vino twamanya pali vino Yesu walanzile?

²⁰ Kasenula wakwe Baibo uwa ku Middle East walanzile pali vino Yesu waswike ukuti: “Icifwile ukukomailwapo sana umu mazwi yaa iizwi lyakuti ‘ilelo’ nupya amazwi yayo yalinzile ukuwelengwa ukuti, ‘Nakunena ilelo nati, ulaya nani mu Paladaise.’ Ulayo walavilwe uwanda kwene uwa nupya wali nu kufikiliziwa uku nkoleelo. Vino amazwi yano Yesu walanzile yalembwa vikalangilila ukuti ulayo uwa walavilwe pa wanda umwi nupya ulayo uwo ulasungwa.” Baibo wa muli ya 500 uwa Syriac walanda amazwi yano Yesu waswike ukuti: “Ameni, nakunena ilelo nati ulaya nani umu Calo ca Edeni.” Swensi tukakomeleziwa nu ulayo uwo.

21. I vyani ivitacitikile icipondo, nupya u mulandu ci?

²¹ Icipondo cici icali pa kufwa citamanyile ukuti Yesu wapanzile icipangano na atumwa yakwe acisinka ukuti yalaya nawe umu Wene wa mwi yulu. (Luka 22:29) Nupya icipondo cici citawatiziwe nu kuwatiziwa. (Yoa. 3:3-6, 12) Fwandi  tunguvwikisya ukuti ulayo uno Yesu walavile wali a paladaise wa pano nsi. Lino papisile insita, umutumwa Paulo walanzile icilolwa ca monsi “uwasenzilwe ku paladaise.” (2 Kol. 12:1-4) Ukucila icipondo cici icali umu kufwa, Paulo wene na atumwa yauze acisinka yasoolwilwe ukuya ukwi yulu pakuti yakateeke pamwi na Yesu. Nomba cino Paulo walandangapo i cintu icali nu kucitika uku nkoleelo, kuli kuti “paladaise” wino alayako uku nkoleelo. * Uzye paladaise wiyo wali nu kuya pano nsi? Nupya uzye namwe mungikalamo?

22, 23. I vyani vino mukaapalila ukuti vikacitike?

²² Mwaiusya ukuti Davidi waloliile limwi insita lino “antu aololoke yalikala umutende umu mpanga.” (Masa. 37:29; 2 Pet. 3:13) Cino Davidi walandangapo i cakuti insita iliza lino antu pano nsi yalikala ukulingana ni miyele ino Leza akalonda. Usoowelo uwaya pali Ezaya 65:22 ukati: “Pano antu yane yalalengela pano nsi, wa miti.” Usoowelo uu ukalozya mukuti antu yalikala imyaka amazimbi. Uzye mungenekela ivya musango uwo ukucitika? Sana sile pano ukulingana na Umbwilo 21:1-4, Leza aliika amano nupya uku antu, nupya pa malayo yayo ulayo onga u wakuti “kutalaya imfwa nupya” nupya antu yalaombela Leza umu ololoke umu nsi ipya.

²³ Fwandi twamanya ningo ivilacitika. Adamu na Eva yaponzizye Paladaise umu Edeni, nomba itaponzile amanda pe. Wakwe vino Leza walavile, antu pano nsi yalapolelelwa uku nkoleelo. Lino Davidi wapeezilwe umupasi wa muzilo walanzile ukuti afuuke na aololoke yalapyana insi nu kwikalamo amanda pe. Amausesemo aaya umwi buku lyakwe Ezaya yalinzile ukutulenga twalondesya ukwizalola ivintu vivyo ivisuma vikucitika. A lilaci lilyo? Lino ulayo uno Yesu walavile icipondo ica ku Yuda ulafikiliziwa. Mungayamo muli Paladaise. Pa nsita iiya, mazwi yano antu azanyilwe uku ukongano uwaliko uku Korea yalanzile akuti: “Tulalolana Umu Paladaise!” yalafikiliziwa.