1, 2. (a) Uzye umi ungaya uli ndi cakuti kutaali Baibo? (b) I cani cingalenga tuipakizye sana ivyeo ivyaya muli Baibo?

ELENGANYINI vino umi winu wali nu kuya ndi cakuti kutaali Baibo? Nga mutakweti ukupandwa amano ukusuma ukungamwazwa cila wanda. Masuko inu pali Leza, umi, alino na pa vilacitika uku nkoleelo nga mutayazana akumanile. Nupya ndi mutamanya na vino Yeova wacitiile antu mpiti.

² Nomba icazipisyako icakuti ica musango uwo citacitika. Yeova watupeela Izwi lyakwe, Baibo. Nupya watupeela usininkizyo wakuti amazwi ayamo yene yalikalilila amanda pe. Umutumwa Petulo wakopolwile amazwi aya pali Ezaya 40:8. Twamanya ukuti amazwi yayo yasilanda pali Baibo kwene, lelo yakalanda pa mazwi aaya muli Baibo. (Welengini 1 Pet. 1:24, 25.) Mu cumi, tungaipakizya ivyeo ivyaya muli Baibo ndi cakuti yalembwa umu lulimi luno tukauvwikisya ningo. Yonsi aatemwa Izwi Lyakwe Leza yamanya icisinka cico. Pa myaka iingi antu yaombesya ukusenula Baibo pakuti antu yonsi yawelenga nanti icakuti citanguka ukucita vivyo. Cino yacitilanga vii yalondesyanga ukucita ukulonda kwakwe Leza ukwakuti ‘umuntu wensi atuulwe nu kumanya cumi.’—1 Tim. 2:3, 4.

3. I vyani vino tumasambilila umu cipande cii? (Lolini cikope cakutandikilako.)

 ³ Umu cipande cii tumasambilila pali vino Baibo yatwalilila ukuyako nanti icakuti (1) indimi zikasenuka, (2) mauteeko yakasenuka nu kuvulunganya ululimi luno antu yonsi yanguvwa na (3) kwaya akakanya umulimo wa kusenula Baibo. I visuma ci ivimacitika ndi twasambilila icipande cii? Icipande cii cimalenga twataizya sana Izwi Lyakwe Leza. Nupya cimalenga tutemwe sana Kalemba wakwe Baibo, u walemvile ukuti yatwazwa.—Mika 4:2; Loma 15:4.

4. (a) Uzye indimi zikasenuka uli mukuya kwa nsita? (b) I cani cikalangilila ukuti Leza ataya na kapatulula ka ndimi, nupya cico cikamulenga ukuvwa uli?

⁴ Lino insita ikupita, indimi zikaya zikusenuka. Amazwi yamwi nu ulondolozi vingatandika ukusenula vyuze. Tale elenganyini pa mazwi yamwi amu lulimi lwinu aasenuka. Vikwene avino caya nu ku Ciyebulai ni Cigiliki indimi izyaomviwe sana pa kulemba Baibo. Iciyebulai ni Cigiliki candakai capusana sana ni caomviwanga lino Baibo yalembwanga. Fwandi ali wensi akulonda ukuvwikisya Izwi Lyakwe Leza ndakai alinzile ukuwelenga Baibo iyasenulwa kumwi na yaya kwene aamanya sile Iciyebulai ni Cigliki ca ndakai. Yamwi yakaelenganya ukuti yalinzile ukusambilila Ciyebulai ni Cigiliki ca mpiti pakuti yawelenga Baibo mu lulimi luno yalembilwemo pa kutandika. Nomba ndi yacita vivyo, yakazana ukuti vino yelenganyanga vitacitike. * Icazipako i cakuti, ndakai Baibo yasenulwa yonsi nanti mu viputulwa mu ndimi mupipi na 3,000. Icumicumi Yeova akalonda “antu amuno nsi amisango yonsi, mitundu, ni ndimi ni nko zyonsi” yakwate ivisuma ivikafuma mu kuwelenga Baibo. (Welengini Umbwilo 14:6.) Uzye ukumanya vii kutange kumipalamike kuli Leza witu uwaya nu kutemwa nupya aataya na kapatulula?—Mili. 10:34.

5. I cani calenzile Baibo wa King James Version ukuiyela?

⁵ Pa mulandu wakuti indimi zikaya zikusenuka cikalenga ukuti na Baibo kwene asenulwe vyuze. Ululimi ulwali ulwanguke ukuvwa luno yaomvizye pa kusenula Baibo pakutandikilako sile ndi papita insita lutange lwauvwika. Elenganyini pa kusenulwa kwakwe Baibo wa Cizungu. Baibo wakuti King James Version wapanzilwe umu 1611. Baibo wii wa Cizungu wizile amanyikwa sana, nanti icakuti vino amazwi yaomviwanga vyali nu konona ululimi lwa Cizungu. * Nomba Baibo wii uwa King James Version waomvizye izina lyakwe Leza imiku sile inono. Yaomvizye izina “Yeova” mu vikomo ivinono sile, nupya yaomvizye “UMWENE” umu vilembo ivikulu umu vikomo vyuze ivya mu Malembelo ya Ciyebulai pano pazanwanga Izina ilicindame sana lino Baibo yalembwanga. Lino papisile insita yatandike ukupulinta Amalembelo ya Cigiliki, umu vikomo vimwi yaomvyanga “UMWENE” umu vilembo ivikulu. Baibo wii walenzile cimanyikwe ukuti izina lyakwe Leza amuno lyali umu Upangano Upya.

6. U mulandu ci uno tukataizizya pali Baibo wa New World Translation?

⁶ Nanti ciye vivyo amazwi aingi ali muli King James Version iizile iyaya ampiti. Vikwene avino caya nu ku ma Baibo amu ndimi zyuze asenwilwe mpiti sana. Uzye lyene tusitaizya sana pali vino Baibo wa New World Translation of the Holy Scriptures  wasenulwa ukuomvya lulimi lwa ndakai? Baibo wii wasenulwa umupuma nanti mu ciputulwa sile umu ndimi 150. Pa mulandu wakuti amazwi ayamo yakauvwika sana calenga ukuti ivyeo ivyayamo vyatufika pansi ya mwenzo. (Masa. 119:97) Ukupusanako na ma Baibo yauze, Baibo wa New World Translation wakwata izina lyakwe Leza papa kwene pano lifwile ukuya umu Malembelo.

7, 8. (a) I cani calenzile ukuti Ayuda aingi umu 300 B.C.E. yatauvwikisya Amalembelo ya Ciyebulai? (b) Uzye Seputwaginti wa Cigiliki i cani?

⁷ Kusenuka kwa mauteeko kukalenga ukuti nu lulimi ulwamanyikwe sana pa nsita imwi ilusenuka. I vyani vino Leza wacita pakusininkizya ukuti mauteeko yaa yatalenzile ukuti antu yatauvwikisya vino yakuwelenga umwi Izwi Lyakwe? Vimwi ivyacitike mpiti vingalenga tumanye icasuko. Amabuku 39 aakutandikilako amuli Baibo yalemvilwe na ina Izlaeli, nanti Ayuda. Pano ali kuno “mazwi yakwe Leza yavwanzilwe.” (Loma 3:1, 2) Nomba lino papisile imyaka 300 Ayuda yatiile ukuvwa Iciyebulai. U mulandu ci? Apa mulandu wakuti Alexander Mukulu umwene wa ya Giliki wacimvizye impanga izingi izya mu nsi fwandi uteeko wakwe watandike ukuteeka impanga kwene zii. (Dan. 8:5-7, 20, 21) Lino uteeko uwo watandike ukuteeka, antu aingi amu mpanga zizi iizile iyatandika ukuvwanga Icigiliki ukwikako na Ayuda kwene aali umu mpanga zizi nupya ali lulimi ulwizile lumanyikwa sana. Nomba lino Ayuda yatandike ukuvwanga ululimi lwa Cigiliki, aingi yatiile ukuvwa ululimi lwa Ciyebulai. Nomba cali uli pakuti intazi iyo icimviwe?

⁸ Pakasi ka myaka yakwe ya 300 B.C.E., amabuku 5 akutandikilako amuli Baibo yasenwilwe ukufuma umu Ciyebulai ukutwala umu Cigiliki. Ukusenulwa kwa Malembelo yauze amu Ciyebulai kwasizile umu myaka yakwe ya 200 B.C.E. Amabuku yayo amuli Baibo asenwilwe izile yamanyikwa ukuti Seputwaginti wa Cigiliki. Wi Seputwaginti u kusenulwa kwa Malembelo yonsi amu Ciyebulai ukwakutandikilako.

9. (a) Uzye Seputwaginti na ma Baibo yauze atandikilepo ukusenulwa yazwile uli antu awelenganga Izwi Lyakwe Leza? (b) I ciputulwa ci cino mwatemwa umu Malembelo ya Ciyebulai?

⁹ Seputwaginti walenzile ukuti Ayuda avwanganga Icigiliki na yauze yauvwikisya Amalembelo ya mu Ciyebulai. Elenganyini vino yuvwile ningo pakutandika ukuvwa nanti ukuwelenga Izwi Lyakwe Leza umu lulimi luno yamanyile sana! Patalengile Baibo wizile asenulwa nu mu ndimi zyuze izyamanyikwe, izili wa Cisyriac, Cigothic, ni Cilatini. Lino antu yawelenganga Malembelo ya Muzilo mu lulimi luno yuvwikisyanga, kufwile kwali iviputulwa vimwi vya muli Baibo vino yatemilwe sana wakwe vino caya na kuli sweswe ndakai. (Welengini Masamu 119:162-165.) Mu cumi cumi Izwi Lyakwe Leza lyatwalilila ukuyako nanti cakuti ululimi ulwamanyikwa sana lukasenulwa.

10. U mulandu ci uno antu aingi yatakwatiile Baibo umu nsita yakwe John Wycliffe?

¹⁰ Insita izingi amu mauteeko yezya na maka ukulenga ukuti antu atasambilila yatakwata Baibo. Nomba antu yamwi acumi yezya ukucimvya ukukanya kuko. Uvwini vino John Wycliffe wacisile, uwaliko umu myaka yakwe ya 1400. Wazumile ukuti antu yonsi yalinzile ukuipakizya ivyeo ivyaya umwi Izwi Lyakwe Leza. Nomba pa nsita iya, antu atasambilila umu England yatakwatanga Baibo. U mulandu ci? Icintu conga icalenzile i cakuti, aingi yatakwanisyanga ukukwata Baibo wao sile, pano insita iya ama Baibo yalembwanga uku minwe  fwandi yakomile sana umutengo pakuti yapangwe. Nomba antu aingi yatasambilile. Insita zimwi limwi yuvwanga sile iviputulwa vya muli Baibo ndi yaya uku calici. Nomba tutange tutwisike ukuti yatuvwikisyanga vino yuvwanga. U mulandu ci? Pano Baibo uwazumiliziwe ukuomviwa umu calici (uwakuti Vulgate) walembiilwe umu Cilatini. Nomba insita iiya ululimi lwa Cilatini lwali ulwa mpiti sana icakuti antu aatasambilile yatuvwikisyanga ululimi lulo! Nomba Yeova wacisile uli pa kusininkizya ukuti antu yonsi yakwata Baibo umu ndimi zyao?—Mapi. 2:1-5.

11. Uzye Baibo wakwe Wycliffe walenzile ukuti ciye uli?

¹¹ Umu 1382, Baibo wa Cizungu uwizile amanyikwa ukuti Baibo wakwe Wycliffe wapanzilwe. Baibo wii wizile amanyikwa sana uku yantu alondelanga Wycliffe. Pakuti Izwi Lyakwe Leza lifike antu aatasambilila pa mwenzo nupya yuvwikisye, alondezi yaa yapitanga intamfu iitali ukuya umu mizi ipusane pusane iya mu England yonsi pa ngazo. Ilingi alondezi yaa yawelengelanga antu yonsi yano yazana iviputulwa ivya muli Baibo wakwe Wycliffe nu kuyasilako vimwi ivyalembwanga uku minwe. Ukuombesya kwao kwalenzile Baibo ukumanyikwa sana.

12. Uzye ya simapepo yacisile uli pali vino Wycliffe wacisile?

¹² Uzye ya simapepo yacisile uli? Yalangilile ukuti yapasile Wycliffe, Baibo wakwe, alino na alondezi yakwe. Ya simapepo yazunyanga alondezi yaa, nupya yononanga nu kulepola Baibo wakwe Wycliffe konsi kuno yamuzana. Na pacisila lino Wycliffe wafwile ulupato lwao kuli aliwe lwalolike. Kwene, yatange yacuzye umuntu uwatafwa. Nomba nanti ciye vivyo yaile yazikula amafupa yakwe Wycliffe nu kuyoca iyasumbila ni itwi umu luzi. Nomba antu aingi yalondesyanga ukuwelenga Baibo nu kuvwikisya ivyayamo, nupya amu calici yafizilwe ukulesya cico. Umwaka uwalondelilepo, aingi amu Europe na amu mpanga zyuze izya muno nsi yatandike ukupanga nu kusenula ama Baibo yauze pakuti yazwe antu aatasambilila.

13. I vyani vino twasininkizya, nupya cico cikalenga uli utailo witu ukukomelako?

¹³ Aina Klistu ndakai yatalinzile ukwelenganya ukuti ukusenulwa kwakwe Seputwaginti, Baibo wakwe Wycliffe, na King James  Version, nanti ma Baibo yauze asenulwa kwatungulwilwe nu mupasi wa muzilo. Nomba, lino twelenganya pali vino vyacitike mpiti pakusenulwa kwa Mabaibo yaa nu kupangwa, vyonsi vikalanga ukuti vikatungilila icisinka cakuti Izwi Lyakwe Leza lilikalilila amanda pe wakwe vivi kwene vino umwineco walavile. Uzye ukuvwa vivyo kusilenga utailo winu ukukomelako nu kusininkizya ukuti na malayo yauze yonsi yano Yeova walaya yalafikiliziwa?—Yoswa 23:14.

14. Uzye Izwi Lyakwe Leza likalenga uli ukuti tutemwe sana Leza?

¹⁴ Ukwelenganya pali vino Baibo yatwalilila ukuyako pa myaka iingi kukalenga utailo witu ukukomelako nupya kulalenga nu kuti tutemwe sana Yeova. * U mulandu ci uno Yeova watupeelile Baibo? Nupya umulandu ci uno watulaile ukuti alaicingilila pakuti ikatwalilile ukuyako amanda pe? A pa mulandu wakuti watutemwa, nupya akalonda ukutusambilizya pakuti ivintu vyatuzipila. (Welengini Ezaya 48:17, 18.) Fwandi caticilinga ukuti nafwe tumutemwe nu kulondela masunde yakwe.—1 Yoa. 4:19; 5:3.

15. I vyani vino tulasambilila umu cipande icilondelilepo?

¹⁵ Pa mulandu wakuti twatemwa sana Izwi Lyakwe Leza tukalondesya ukuipakizya ivyeo ivyayamo. Nomba tungacita uli pakuti twaipakizya vino tukuwelenga muli Baibo? I vyani vingatwazwa ukuomvya sana Baibo lino tuli mu mulimo wa kusimikila? Uzye aakasambilizya umu cilongano yangasininkizya uli ukuti yakuomvya sana Baibo lino yakusambilizya? Tulasuka amauzyo yaa umu cipande icilondelilepo.