1-2. I cintu ci icicindame cino Ayuda aikalanga uku Babiloni yalondekwanga ukupingulapo? (Ezila 1:2-4)

 UMWENE walanzile ukuti Aina Izlaeli yaswilile uku Izlaeli. Ayuda aasenzilwe umu uzya uku Babiloni pa myaka 70, yaswilile uku myao uku Izlaeli. (Belengini Ezila 1:2-4.) Yeova u wali nu kulenga sile cii ukucitika. U mulandu ci uno tungalandila vivyo? Aina Babiloni yatali nu kuleka Aina Izlaeli ukuswilila uku myao. (Eza. 14:4, 17) Uteeko wa Babiloni wizile iusila maka, nupya umwene umupya wizile anena Ayuda ukuti nga yakulonda yangaswilila uku myao. Fwandi cii cali nu kulenga Ayuda sana sana imitwe ya ndupwa ukusololapo ndi cakuti yali nu kwikala umu Babiloni nanti nga yali nu kuswilila uku myao. Citaali icanguke ukupingulapo ivya kucita. U mulandu ci?

² Pa mulandu na vino aingi walanga iyakota, yelenganyanga pa ntazi izyali nu kucitika lino yakuswilila uku Izlaeli. Nupya pa mulandu wakuti Ayuda aingi yavyalilwe umu Babiloni, ali mpanga sile ino yamanyile. Ana aavyalilwe umu Babiloni, yelenganyanga ukuti impanga iya Izlaeli yali i mpanga iyavikolwe vyao. Ayuda yamwi izile iyakwata sana ivyuma umu Babiloni, fwandi cayatalile ukusya mang’anda yao asuma nu uculuzi uno yacitanga nupya yataelizye imikalile iya ku mpanga yuze.

3. I visuma ci vino Ayuda aali nu kuswilila uku Izlaeli yali nu kuipakizya?

³ Ayuda ali na ucisinka, yamanyile ukuti ukuswilila uku Izlaeli kwali nu kulenga yaipakizya ivintu ivisuma ukucila na vino yali nu kusya. Nupya icintu icikalamba sana cino yali nu kulaipakizya u kupepa Leza. Nanti cakuti umu Babiloni mwali matempele  aakupepelamo tuleza twa ufi ukucila pali 50, mutaali itempele lyakwe Yeova nanti a lyonga umu musumba uwa Babiloni. Mutaali pano Aina Izlaeli yangapeelela malambo kuli Leza wakwe vino Masunde yakwe Mose yalandanga, nupya mutaali ya simapepo aakupeela malambo. Nupya umu musumba uwa mwali antu aingi aapepanga tuleza twaufi ukucila antu aacindike masunde yakwe Yeova nupya aamupepanga. Fwandi Ayuda aingi aatiinanga Leza yalondesyanga ukuswilila uku mpanga iya kumwao pakuti yakawezye ukupepa kwa cumi.

4. I vyani vino Yeova walavile ivyali nu kwazwa Ayuda lino yakuswilila uku Izlaeli?

⁴ Ulendo uwa kufuma uku Babiloni ukuya uku Izlaeli wali nu kuyasendela imyezi 4, nomba Yeova wayalavile ukuti wali nu kufumya vyonsi umu nzila ivyali nu kulenga ulendo ukutala. Ezaya walemvile ati: “Zifini umuseo umwakupita Mwene umu lwanga! Olololini inzila zyakwe Leza mu matololo. . . . Miseo iyongane ilololwa, inzila zya tulundu tulundu zilalinganyiwa.” (Eza. 40:3, 4) Elenganyini ukuti museo ukalamba wapita umu lwanga nupya wapita na pakasi ka myamba. Umu cumi antu aakupita umu museo uu yangaipakizya lino yakupitamo. Cingaangukila antu lino yakupitamo pano yatanga yatumbeela imyamba nanti ukutelemuka imilundu. Nupya yangaafika zuwa kuno yakuya.

5. I zina ci lino yapeezile umuseo uwa unkolanya uwafumile uku Babiloni ukuya uku Izlaeli?

⁵ Ndakai, imiseo ikalamba ikakwata mazina nanti manamba. Nu museo ukalamba uno Ezaya walemvilepo wakwata izina. Tukabelenga ukuti: “Kulaya umuseo ukalamba uno ulaamwa ukuti Umuseo wakutungulula kuli Umuzilo. Umuntu umukowele atalapita mwenemo.” (Eza. 35:8) Uzye ulayo uu wapiliulanga cani uku Ina Izlaeli pa nsita iya? Nupya ndakai ukapiliula cani kuli sweswe?

6. U mulandu ci uno umuseo uu yawamilanga ukuti wa muzilo?

⁶ Izina ilyakuti “Umuseo wakutungulula kuli Umuzilo” i zina ilisuma sana ilya museo uu! U mulandu ci uno umuseo uu yawamilanga ukuti wa muzilo? A pa mulandu wakuti “umuntu umukowele” kuli kuti Umuyuda wensi uwacitanga ivintu iviipe, kupepa utulubi nanti ukucita imembu zyuze izipisye, ataali nu kuzumiliziwa ukwikala umu Izlaeli. Ayuda aaswilile uku Izlaeli izile iyaya “antu ya muzilo” kuli Leza. (Malan. 7:6, NWT.) Cico citapiliulanga ukuti yayo asyazile uku Babiloni yatalondekwanga ukusenuka muli vimwi pakuti yazanzya Yeova.

7. A muli vyani muno Ayuda yamwi yalondekwanga ukusenuka? Langililini.

⁷ Wakwe vino itulandapo mpiti, Ayuda aingi yavyalilwe umu Babiloni, nupya aingi yaelizye imikalile ni micitile iya Ina Babiloni. Lino papisile imyaka iingi, Ezila wizile amanya ukuti Ayuda aakutandikilako aaswilile uku Izlaeli izile iyatandika ukutwala anaci aatapepanga Leza. (Kufu. 34:15, 16; Ezila 9:1, 2) Nupya lino papisile insita, Neemiya wizile azunguka lino wamanyile ukuti ana aavyalilwe umu Izlaeli yataamanyile ululimi lwa ya Yuda. (Malan. 6:6, 7; Neem. 13:23, 24) Uzye ana yaa aatamanyile ululimi lwa Ciebele muno Izwi Lyakwe Leza lyalembiilwemo, yali nu kutemwa uli Yeova alino nu kulamupepa? (Ezila 10:3, 44) Fwandi Ayuda yaa yalondekwanga sana ukusenuka nupya cali nu kuyangukila ukusenuka lino yali umu Izlaeli muno ukupepa kwa cumi kwaweziwanga panono panono.—Neem. 8:8, 9.

8. U mulandu ci uno ivintu ivyacitike mpiti sana vingatwazwila ndakai? (Lolini icikope icili pa nkupo.)

⁸ Sweingi cingatuzungusya, yamwi yangaelenganya nu kuti, ‘Uzye ivyacitikiile Ayuda imyaka iingi uku cisila vingatwazwa naswe ndakai?’  Ee vingatwazwa, pano vino tukacita vyakolana nu kupita umu “Museo wakutungulula kuli Umuzilo.” Asi mulandu sweswe yapakwe nanti amu “mfwele nazyuze,” swensi kwene tulinzile ukutwalilila ukupita umu “Museo wakutungulula kuli Umuzilo” ulatwazwa ukulapepa Yeova ndakai nu ku nkoleelo lino Uwene wakwe Leza ulaleta ivisuma pano nsi. b (Yoa. 10:16) Ukufuma umu 1919 C.E., aonsi aingi, anaci, na ana yafuma muli Babiloni Mukalamba ukupepa kwa ufi ukwaya umu nsi yonsi nu kutandika ukupita umu museo uu uwa unkolanya. Namwe kwene mufwile mwaya pa yantu yaa. Antu yatandike ukupitia umu museo uu imyaka 100 uku cisila, lelo yamwi yene yatandike ukuipekanyizizya limwi ukupita umu museo uu mpiti sana.

9. Uzye ilembo lyakwe Ezaya 57:14, likalanda uli vino “Umuseo wakutungulula kuli Umuzilo” wapekanyiziwe?

⁹ Lino Ayuda yaswililanga uku Izlaeli, Yeova wasininkizye ukuti kusi icili consi ica kuyapumvyanya. (Belengini Ezaya 57:14.) Nga ndakai, i vyani vino Yeova akasininkizya ukuti vyacitika umu “Museo wakutungulula kuli Umuzilo” uwayako ndakai? Imyaka iingi uku cisila lino umwaka wa 1919 utatala wafika, Yeova waomvizye antu aamutiinanga ukwazwa yauze ukufuma muli Babiloni Mukalamba. (Loliniko na Ezaya 40:3.) Yaombisye pakuti yangacita ivintu ivingaca vilenge cangukile antu aakalondesya ukumanya Yeova ukufuma muli Babiloni Mukalamba nu kuya muli paladaise uwa unkolanya muno ukupepa kwa cumi kwakwe Yeova kwaweziwe. I vyani ivyali muli vino yapekanyanga? Katulande pali vimwi vino yacitanga pa kupekanya.

10-11. Uzye ukupulinta nu kusenula Baibo kwalenga uli icumi ca muli Baibo ukumanyikwa? (Loliniko ni cikope.)

¹⁰ Kupulinta. Ukufika ku mwaka wakwe 1450, antu yakopololanga sile Baibo uku minwe. Casendanga sana insita pakuti yamale ukukopolola nupya Mabaibo akopololwe yataavuzile, fwandi yakomile sana umutengo. Nomba lino izile iyatandika ukupulinta Mabaibo ukuomvya ci masyini, Mabaibo aingi yapulinsilwe nupya antu aingi izile iyakwata.

¹¹ Kusenula. Pa myaka iingi, Baibo yali sile umu lulimi lwa Cilatin citundu cino antu aasambilile sile aliyo yuvwikisyanga. Lino ya masyini yakupulintila yavuzile, antu aacindike Leza yatandike ukusenula Baibo nu mu ndimi zino antu aatali aasambile yalandanga. Antu aabelenganga Baibo yatandike ukulinganya vino ya simapepo yayasambilizyanga na vino Baibo ikasambilizya.

12-13. Langililini vino asambi ya Baibo aa cumi aliko muli ya 1800 ukufika kuli ya 1900 yatandike ukunena antu yauze pa ufi uno amu mipepele yasambilizyanga.

¹² Vintu ivyakuomvya pa kusambilila Baibo. Antu aalondelezyanga sana lino yakusambilila Baibo, yasambilile ivingi sana lino yabelenganga Izwi Lyakwe Leza. Lelo ya simapepo yasosile sana lino aasambililanga Baibo yatandiike ukunena yauze pali vino yasambililanga. Wakwe, ukufuma umu 1835 aonsi aingi aacisinka yatandike ukupulinta utupepala twi landwe utwalandanga pa visambilizyo vya ufi vino yasambilizyanga umu maceici.

¹³ Umupiipi nu mwaka uwa 1835 umuntu umwi uwatiinanga Leza Henry Grew wafumizye kapepala ki landwe akalandanga pali vino cikaya umuntu nga wafwa. Ukupusanko na vino amu maceici aingi yasambilizyanga, apa kapepala kaa pali amalembo alangililanga ukuti ukukwata umi usifwa u wila ukufuma kuli Leza. Umu 1837, kasimikila umwi uwi zina lyakuti George Storrs wazanyile kapepala kaa lino wakwelanga umwi sitima. Lino wabelenzile wasininkizye ukuti ali cumi. Wapingwilepo ukunenako yauze pali vino wasambiliile. Umu 1842 walanzile malyasi aingi aalandanga pa mutwe  uwakweti iuzyo lyakuti, “Uzye Antu Aipe Yakwata Umi Uusifwa?” Vino George Storrs walemvile vyazwile sana umonsi uwacance uwi zina ilyakuti Charles Taze Russell.

14. U mu nzila ci muno Umwina Rusell na auze yaipakizye ukupita mu museo wa muzilo uwaliko mpiti? (Loliniko ni cikope.)

¹⁴ U mu nzila ci muno Umwina Rusell na auze yaipakizye ukupita mu museo wa muzilo uwaliko mpiti? Lino Yatatala yatandika kuomba umulimo wao, yalondelezyanga mu madikisyonali, mu mabuku ya mpiti nu mu Mabaibo apusanepusane aliko pa nsita iya. Nupya ivyeo vya muli Baibo vino aonsi wakwe Henry Grew, George Storrs na yauze yalondelizye vyayavwile sana. Umwina Rusell na auze yalenzile ukuti ciyangukile ukupita mu museo wa muzilo lino yalemvile mabuku aingi nu tupepala twi landwe ivyalandanga pa malyasi ya muli Baibo.

15. I vintu ci ivicindame ivyacitiike umu 1919?

¹⁵ Umu 1919, Babiloni Mukalamba walesile ukutungulula antu yakwe Leza. Mu mwaka kwene uwa, amuno “umuomvi mutailwe nupya uwa mano” watandike ukwazwa antu aalondesyanga icumi pakuti yangatandika ukulapita umu “Museo wakutungulula kuli Umuzilo.” (Mate. 24:45-47) Milimo ino antu aliko uku cisila yaomvile pakuti yapekanye umu museo uu, vyazwa antu ukutandika ukupita umu museo ukalamba nu kumanya ivingi pali Yeova alino na vino akalonda ukucita. (Mapi. 4:18) Nupya vyayazwile ukulacita ivintu ukulingana na vino Yeova akalonda. Yeova atenekelanga antu yakwe ukuti yasenuke muli vyonsi pa muku onga. Lelo, watwalilila ukuyazwa ukusenuka panono panono. (Lolini kambokosi akakuti “Yeova Akaazwa Antu Yakwe Ukusenuka Panono Panono.”) Tulaya sana ni nsansa lino tulazanzya Leza witu muli vyonsi vino tukucita.—Kolo. 1:10.

16. Ukufuma umu 1919, u kuzifya ci ukwacitika umu “Museo wakutungulula kuli Umuzilo”? (Ezaya 48:17; 60:17)

¹⁶ Pakuti museo utwalilile ukuya usuma ukalondekwa ukulazifiwa. Ukufuma umu 1919,  “Museo wakutungulula kuli Umuzilo” watwalilila ukuzifiwa pakuti caangukila antu ukufuma muli Babiloni Mukalamba. Lino “umuomvi mutailwe nupya uwa mano” wasonsilwe, watandike ukuomba nupya umu 1921 iizile iyatandika ukupanga ivya kuomvya pa kusambilila Baibo pakuti yangazwa apya ukumanya icumi ica muli Baibo. Ibuku lyakuti The Harp of God, lyapulinsilwe ukufika kuli 6 milyoni umu ndimi 36, nupya antu aingi yasambilile icumi ukuomvya ibuku kwene lii. Ndakai, tukweti ibuku ilisuma sana ilya kutungulwilamo masambililo aa Baibo ilyakuti Mungaya ni Nsansa Manda Pe! Ukufuma pano twayela umu manda aakusyalikizya, Yeova akaomvya iuvi lyakwe ukutupekanyizizya ivya kutwazwa muli ukapepa pakuti swensi kwene twatwalilila ukupita umu “Museo wakutungulula kuli Umuzilo.”—Belengini Ezaya 48:17; 60:17.

17-18. Uzye “Umuseo wakutungulula kuli Umuzilo” ukatungulula kwi?

¹⁷ Tungalanda sile ukuti ndi cakuti umwi wapingulapo ukutandika ukusambilila Baibo, ala umuntu wiyo wakwata isyuko ilya kutandika ukulapita umu “Museo wakutungulula kuli Umuzilo.” Yamwi yakapita sile intamfu inono umu museo uu nu kuleka ukupitamo. Yamwi yakalondesya ukutwalilila ukupita umu museo uu mpaka yakafike kuno wapeleela. Aekwi kuno wapeleela?

¹⁸ Kuli yano yakwata upaalilo wa kwikala ukwi yulu, “Museo wakutungulula kuli Umuzilo” ukayatungulula kuli “paladaise wakwe Leza” uwayela ukwi yulu. (Kuso. 2:7) Nupya kuli yano yakwata upaalilo uwa kwikala pano nsi, umuseo uu ukalamba ukayatungulula uku kumalilika lino imyaka 1,000 ilasila umu kuteeka kwakwe Klistu. Ndi cakuti mukapita umu museo uu ukalamba, mutalinzile ukulaenganya pa vintu vino mwasya uku cisila. Nupya mulinzile ukutwalilila ukupita umu museo uu mpaka nu mu nsi ipya. Twalililini ukulapita ningo umu museo uu!