Yosefu, uwali kawaza umu Nazaleti, u wizile aya isi wakwe Yesu pano nsi. Nga lyene isi wakwe Yosefu wali a weni? Ilandwe Lisuma lyakwe Mateo likalanda ukuti Yesu u wa mu mupanda wakwe Yakobo, ibuku lyakwe Luka nalyo likalanda ukuti Yosefu wali u “mwana wakwe Heli.” U mulandu ci uno vyapusanila?—Luka 3:23; Mateo 1:16.

Ilyasi ilya muli Mateo likalanda ukuti: “Yakobo wali a isi wakwe Yosefu,” izwi lii lino yasenula paa ukufuma mu Cigliki, likalangilila sile apaswe ukuti Yakobo wali a isi wakwe Yosefu kololo. Fwandi, Mateo walumbulanga ulupwa luno Yosefu wafumilemo, watandikile umu mupanda wa mwene Davidi suka nu kwizafika kuli Yosefu kwene uwizile aya isi wakwe Yesu pano nsi.

Lyene ilyasi ilya muli Luka, nalyo likati: ‘Yosefu, umwana wakwe Heli.’ Amazwi aakuti, “mwana wakwe,” yangalozya nu mu kuti “sivyala wakwe.” Vikwene avino caya na pali Luka 3:27, Salatieli walumbulwa ukuti, “mwana wakwe Neli,’ nomba isi wakwe uwa cumi, a Yekoniya ( Mwene Yeoyakini). (1 Milandu 3:17; Mateo 1:12) Salatieli afwile watwazile umukazyana mwana Neli wino yataalumbula izina lyakwe, fwandi wali a sivyala wakwe Neli. Na Yosefu kwene aka-amwa ukuti “mwana” wakwe Heli, pano watwazile Maliya umwana wakwe Heli. Fwandi Luka walumbulanga vino umupanda uno Yesu wavyalilwemo wali kulingana nu untunze, ukwizafika na kuli Maliya, nyina wakwe Yesu. (Loma 1:3) Fwandi i calenga nu kuti Baibo ilande ivipusane, nupya ikalondolola ningo vino umupanda wakwe Yesu wali.

Uku mpanga iya ku Asia, yaomvyanga sana mavumbu ya mfwele uku kupangilako ivya kuzwala, wakwe vivi vikwene vino na mavumbu aambuzi na angamila yaomviwanga. Ivyakuzwala ivyavuzile sana apa nsita iiya i vya mavumbu, nupya muli Baibo yalumbulamo sana imfwele, mavumbu yano yapelanga, alino ni vizwalo ivyapangilwa na mavumbu. (1 Samueli 25:2; 2 Yamwene 3:⁠4; Yobo 31:20) Fulakisi nanti katani ali kuno yafumyangako intambo izya kusumila, nupya vyazanwanga sile uku Eguputo nu ku Izlaeli. (Utandiko 41:42; Yoswa 2:⁠6) Aina Izlaeli alandwapo muli Baibo, yatalimanga kotoni, lelo Amalembelo yakalanda ukuti antu aali umu mpanga iya Pesya yene yaomvyanga intambo zyakwe kotoni. (Esita 1:⁠6) Insalu izyalolekanga izisuma sana (siliko), zyakomile umutengo wakwe cimwi, nupya aaculuzi aaletanga insalu zii yafwile yafumanga ukutali sana.​—Umbwilo 18:​11, 12.

“Ibuku limwi (Jesus and His World) likalanda ukuti ivyakuzwala vya mavumbu vyalolekanga ivipusane-pusane, vimwi vyayanga ivitiswe alino vimwi navyo vyalolekanga ivifitulukile nupya vyakwatanga ni mingololozi. Nupya ilingi ivizwalo vii yavipentanga ukulingana na vino yakulonda kuti vyaloleka. Lyene ivintu vyuze vino yaomvyanga uku kupentela ivizwalo vya mavumbu, yavifumyanga uku vizizi vimwi ivikaloleka wa nyonga nupya ivizwalo vi vyene vyali ivikome umutengo wakwe cimwi. Lyene ndi yakulonda ukupenta ivizwalo pakuti vyaloleka iviyenzulukile nanti vitifi, yaomvyanga ivimiti ivipusane-pusane, imisila, mafwa ni vizizi.