MAZWI yayo ampiti yano Umwene Solomoni walanzile yakalangilila vino antu yakayuvwa pa umi. Limwi pa mulandu wakuti umi wao wipimpala nupya yavilwa ukutuuka imfwa, yezya na maka pa myaka iingi ukucita ivintu ivingayazwa ukuzifyako umi wao pakuti yaikala imyaka iingi. Pa myaka iingi yezya ukulondelezya vino yangacita pakuti yaikala imyaka iingi.

Elenganyini pali Gilgamesh, umwene wa ku Sumer. Antu aingi aelenganyanga sile ivintu yamamyileko vimwi pa umi wakwe. Ilyasi limwi ilikazanwa umwi buku lyakuti the Epic of Gilgamesh likalondolola ukuti Gilgamesh wapisile ulwendo ulwipisye ulwakutiinya pakuti sile akasambilile vino angutuuka imfwa. Nomba wafizilwe.

Muli ya 300 B.C.E., antu aasambilila vyakwe sayansi aku China yezizye ukucanganya umulembo uno antu yazumila ukuti ukapeela umi wa kuyelelela. Yapanzile dilinki muno mwaya manzi yano yakati mercury. Nupya yazumila ukuti umulembo kwene uu walenganga ya kateeka yamwi aku China ukufwa. Muli ya 400 C.E. na ya 1400 C.E. uku Europe, ya sayansi yamwi yezizye ukusenula goldi pakuti antu yamila lyene isungulukila umu mwili pano yazumile ukuti itange yononwe fwandi ingalenga umuntu ukwikala imyaka iingi.

Ndakai yamwi aasambilila sana pa vintu vya umi, pa myelenganyizizye na pa miyele ya muntu ino avyazi yakaambukizyako ana, yakaezya ukulonda icalenga antu yakota. Vino ya sayansi yayo yakacita vikalangilila ukuti antu ndakai yacili yazumila ukuti yangazana inzila yakuutukilamo ukukota ni imfwa. Nomba i vyani vino yazana?

Ya sayansi asambilila pa nsandensande zya yantu yazana imilandu ipusane pusane 300 ino antu yakakotela nu kufwa. Mu myaka iyafumako, ya sayansi yapanga insandensande zya yantu ni nyama ukwikala imyaka iingi. Pa mulandu wakwe vii, akankala yamwi yapeela ya sayansi impiya pakuti yazane umulandu uno antu yakafwila. I vyani vino yacita?

Ukwezya ukutalimfya umi. Ya sayansi yamwi yakaelenganya ukuti tukakota pa mulandu wakuti insandensande izikalondolola vino muntu waya zikata ukuomba. Insande nsande zii zikacingilila ivyeo pali vino waya umu nsandensande zyuze lino zikupaatukana.  Nomba cila nsita lino insandensande zikupaatukana zikaya zikucepelako. Ndi papita insita insandensande zikata ukupaatukana lyene tukatandika ukukota.

Mu 2009 Elizabeth Blackburn uwapokeliile icilambu pa mulandu na vino walondelizye pali sayansi pamwi ni umba lyakwe yazanyile icintu cimwi icikaipimpazya umi wa nsandensande na cii cikalenga zitandika ukukota. Nomba lipoti yao ikalanda ukuti insandensande zisilenga umi wa muntu ukutalimpa.

Kusenula insandensande ali nzila na yuze iyakulesezyamo ukukota. Ndi cakuti insandensande zitu zyalengela ukupanga insandensande zyuze izikolineko, zikatuma ivyeo vya ufi uku nsandensande zyuze izikacingilila umi, na cii cikalenga kuye kuvimba, ukuvwa sana ukuwaika alino ni ndwala. Patalengile, ya sayansi aku France yasenwile insandensande zino yatoozile uku yakote, yamwi pali yayo yali ni myaka ukucila pali 100. Intunguluzi yakwe ya kalondelezya, Professor Jean-Marc Lemaître walanzile ukuti vino yalondelizye vyalangilile ukuti insandensande zingaswilila nu kulenga umuntu ukuya umwance.

Ya sayansi aingi yakalanda ukuti nanti icakuti kwaya inzila izingi izyakulesezyamo ukote, antu yatalatala ikale imyaka iingi ukuluta pali ino yakaikala ndakai. I cacumi ukuti ukutandika muli ya 1800 antu aingi yazumila ukuti kuli ivingalenga umuntu ukwikala imyaka iingi. Nomba icingalenga ukulengela u kuisunga ausaka, imilembo ikacingilila antu ukukulwala alino ni milembo yuze iyakulwazizya indwala izingi. Ya sayansi yamwi yazumila ukuti antu aingi yafisya imyaka ino yalinzile ukufisya.

Imyaka 3,500 iyatipita, kalemba wakwe Baibo Mose walanzile ukuti: “Imyaka ya umi witu yapelela sile apa myaka amakumi cinimbali. Antu ya maka ayano yakafika uku myaka amakumi cinani. Nga lelo imyaka ya umi witu yonsi pano yapela ikatuletela sile amasakamiko na malanda. Ikapita sile zuwazuwa, naswe kwene ala ali mikukile.” (Masamu 90:10) Asi mulandu na vino antu yezya ukucita pakuti yatalimfye umi, ukaya sile wakwe vivi kwene vino Mose walanzile.

Nupya iviumbwa ivili wakwe urchin nanti umusango onga uwa nyonga izikazanwa muli yemba muyenzu zikaikala imyaka ukucila pali 200, nupya ivimiti ivili wakwe cino yakati giant sequoia vikaikala imyaka amazimbi. Ndi cakuti twalinganya imyaka ino vintu vii na vyuze vikaikala tusisakamala ituti, Uzye kwaya sile umi wa kwikala imyaka 70 nanti 80?