“Antu ndakai yakaipakizya ivintu iviyiyele ivyayako ndakai . . . Nomba nanti ciye vivyo insi ii alino ikononeka sana ukucila na vino cali mpiti.”​—Lipoti ya mu 2018 yakwe ya Global Risks, World Economic Forum.

U MULANDU CI UNO ANTU AINGI AMANYA IVIKUCITIKA UMU NSI YAKASAKAMALILA SANA PALI VINO VILACITIKILA INSI II UKU NKOLEELO? LEKINI TULANDE PA NTAZI ZIMWI IZIKUTUCITIKILA.

• UPUPU WA PA INTANETI: Nyuzipepa umwi uwa ku Australia watiile: “Pa intaneti ndakai pali ivintu ivingi sana iviipe ivikutiinya. Pakazanwa antu akalondesya ukucita ulalelale na ana anono, akacuzya yauze, akalwikanya yauze alino na apuupu. Upuupu wa pa intaneti alio ukuya ukukulilako sana umu nsi. . . . Intaneti ikalenga antu ukukwata isyuko lya kulanga vino yaya nu unkalwe.”

• UPINA NU UKANKAALA: Ukulingana na vino lipoti ya likwene yakwe ya Oxfam International yalondolwile, antu 8 aakwata sana icuma icili cimwi yakwata impiya izyakulingana na antu 3.6 bilyoni apina umu nsi yonsi. Lipoti ii yatiile: “Ukukwata impiya manda yaa kwatala sana pano antu anono sile akankaala sana yakuya yakuyelako sile akankala na apina nayo yakuya yakuyelako sile apina.” Yamwi yakatiina ukuti vikwene vino kuli sana upusano wa mu wikazi cingalenga antu yamwi ukuya yacipondoka.

• KULEMANILA NU KUZUNYIWA: Lipoti ya mu 2018 iya kaungwe kakwe ya United Nations Refugee Agency yatiile: “Tukulola vino ukuzingwa kukuya kukuvulilako sana ndakai.” Antu ukucila pali 68 milyoni yafuma pa mang’anda yao sana sana pa mulandu nu kulemanila nanti ukuzunyiwa. Nupya lipoti yatiile: “Umupiipi nu muntu wenga akazingwa nga papita masekondi yaili.”

• IVIKALENGA UMI WITU KUYA MU UZANZO: Lipoti ya mu 2018 yakwe ya Global Risks yatiile: “Ivimelwa ivingi ni nyama vikulowa sana ndakai, nu muza ni vintu vya muli ya yemba navyo kwene vikulenga umi wa yantu ukuya umu uzanzo.” Nupya ivizizi ivingi navyo vikuya vikulowa umu mpanga zimwi. Pa mulandu wakuti ivizizi vikasalanganya amaluwa, ya sayansi yakucelula antu ukuti impanga itu ili nu kononekelela sile. Nupya ivintu ivikapangika pansi yakwe yemba navyo kwene vili umu uzanzo. Ya sayansi yazana ukuti citika wa vintu vii ononeka umu myaka sile 30 iyapita.

Uzye tukuombesya ukusenula ivintu pakuti tuye acingililwe? Yamwi yakalola ukuti ukusambilila sana kungalenga tucite vivyo. Nga avino cili u kusambilila kwa musango ci? Icipande icilondelilepo cikwasuka mauzyo kwene yaa.