Kucuzya u mulandu ukulu sana. Mu kulondelezya kumwi ukwaliko ku Britain, yazanyile ukuti acance kufika ku mapesenti 40 yakaikulika pa mulandu wa kucuziwa.

 Ukucuzya kwacila na pa kumamo. Mwaya na vii:

•   Ukukuneena amazwi aipe. Celine, uwa myaka 20 watiile: “Akazyana nga yakuvwanga yakaomvya amazwi aipe. Ntalatala nilile amazina yano yangamanga nanti ivintu vino yanenanga. Yalenzile ukuti nayuvwa uwa sile sile, aasilondekwa, nupya umuntu aatakwata umulimo. Nga cazifile iyanguma sile.”

•   Ukukusooloka. Haley, uwa myaka 18 walanzile ati: “Yano twasambililanga nayo yatandike ukumpuuka. Yatandike ukuleka caloleka kwati apa tebo lya kuliilapo pasi umupando uno ningikalapo, pakuti ntikala nayo. Pa mwaka upuma, nalilanga sile nupya nalyanga nenga.”

•   Ukukucuzya ukuomvya intaneti. Daniel, uwa myaka 14 walanzile ati: “Ungaomvya kompyuta ukonoona izina lyakwe umwi, nanti sile ukuleka yamukome. Cikuvwika kwati imyawe sile, lelo cingacitika!” Mu kucuzya umuntu kuomvya intaneti mwaya nu kutuma vikope nanti mameseji aipe ukuomvya foni.

 Milandu imwi iyaseeka sana aeyi

•   Yano yakacuzya auze nayo kwene yayacuzyanga. Mulumendo umwi uwi zina lyakuti Antonio walanzile ukuti: “Nuvwanga sana uyi nupya ntatemilwe vino anji yancuzyanga icakuti nani natandike kucuzya yauze pakuti sile yantemwe. Nomba lino papisile insita nelenginyepo pali vino nacitanga nu kwiluka ukuti citazifile kucita vivi!”

•   Yano yangasambililako miyele yataya ni miyele isuma. Jay McGraw, walemvile umwi buku lyakwe ilyakuti Life Strategies for Dealing With Bullies ukuti: “Insita izingi acance aakacuzya auze . . . yakalola kuli vino avyazi yao, ya silenzi na ya nyinalenzi, nanti sile ya lupwa yauze yakacitila antu yauze.”

•   Yakacita kwati yacindama sana, nomba yatacingililwa. Barbara Coloroso walanzile umwi buku lyakwe ilyakuti The Bully, the Bullied, and the Bystander ukuti: “Acance aakacuzya auze yakayuvwa ukuti yacindama sana, nupya cikayazwa ukukanailola ukuti yasoka mu mwenzo nu kuyuvwa ukuti asile sile.

•   Aakaitalusya uku yauze. Acance aasilonda ukuya pamwi na uze yakaitalusya nupya cii cikalenga cayangukila akacuzya auze ukuyacuzya.

•   Acance aakaloleka apusane uku yauze. Acance yamwi yakayacuzya pa mulandu ni milolekele yao, inkanda nanti imipepele yao nanti sile pa mulandu wakuti yalemala kuli kuti icili consi cino wino akacuzya auze angalonda ukucuzizyapo umwi.

•   Acance aatasipa. Aakacuzya auze yakamanya umuntu akailola ukuti atacindama. Cikaangukila sana aakacuzya auze pano acance amusango uwo yatange yacitepo ivili vyonsi.

•   Utalinzile ukusoka. Umukazyana uwi zina lyakuti Kylie watiile: “Aakacuzya auze yakalonda ukumanya ndi cakuti yakukwanisya ukukulenga ukuvwa uyi. Fwandi ndi cakuti utasosile yakata ukucuzya.” Baibo ikati: “Iciwelewele cikalangizya icipyu cakweco consi. Lelo umuntu wamano wene akacikanya.”—Mapinda 29:11.

•   Utalandula. Kulandula kutange kucite icili consi lelo kungalenga sile ivintu ukwipilako. Baibo ikati: “Umwi ndi wamucitila ciipe, namwe mutamucitila ciipe.”—Loma 12:17; Mapinda 24:19.

•   Utaitwala umu ntazi. Uwaezya na maka ukutaluka uku yantu nanti ivintu ivingalenga yakuzanze.—Mapinda 22:3.

•   Uwaezya ukucita vino akukucuzya asikwelenganya ukuti ungacita. Baibo ikati: “Ukwasuka luse luse kukamala icipyu.”—Mapinda 15:1.

•   Uwaomvya imyawe. Tuti limwi umwi akukuseka ukuti wina sana, ungalanda sile amazwi yakuti, “Limwi ningondako!”

•   Uwafumapo. Nora uwa myaka 19 walanzile ukuti: “Ukusuula kukalanga ukuti wakula umu mano nupya wewe musipe ukucila wino akukucuzya. Cikalanga ukuti wakwata imiyele ino aakacuzya auze yapata kuli kuti kuikanya.”

•   Uwasipa. Umukazyana uwizina lyakuti Rita watiile: “Aakacuzya auze yakamanya ndi cakuti ukuvwa intete fwandi yangezya na maka ukukulwisya pakuti ute ukusipa nanti sile apanono.

•   Wanenako umwi. Ukulingana nu kulondelezya kumwi, aingi yano yakacuzya pa intaneti yasilanda ivili vyonsi ivikuyacitikila limwi apa mulandu sile wakuti yakutiina (sana sana alumendo) ukuti yangayacuzya. Nomba mwaiusya ukuti, aakacuzya auze yakaomba ningo ndi cakuti kusi akuyalandilila. Ukulanda ivikukucitikila ali cintu ca kutandikilako icingalenga yatakucuzya.