1-3. (1) Ewi wãween an kar jetõb kwõjarjar tõl Paul im ro m̦õttan? (2) Ta men ko rar wal̦o̦k me jenaaj etali?

 JUON kumi in kõrã ro rej etal jãn jikin kweilo̦k eo ilo Pilippai ilo Masedonia. Ejjabto, rej tõpar juon reba etan Gangites. Ekkar ñan m̦anit eo aer, rar ekkeini aer itok ñan iturin reba in ñan jar ñan Anij in Israel eo. Innem Jeova ej lale er.​—2 Kro. 16:9; Sam 65:2.

² Ilo ejja tõre in wõt, elõñl̦o̦k jãn 500 m̦ail̦ iturearin Pilippai, juon kumi in em̦m̦aan ro rej etal jãn jikin kweilo̦k eo ilo Listra me ej pãd iturõkin Galetia. Jejjo raan tokãlik, rej tõpar juon ial̦leplep me ri-Rom ro rar piji im ej tõll̦o̦k ñan juon jikin elõñ armej ie ijoko turilik ilo Eijia. Em̦m̦aan rein—Paul, Sailas, im Timote—rej kijooror in etal ilo ial̦ in l̦o̦k ñan Epesõs im jikin kweilo̦k ko jet me elõñ to̦ujin armej ro ie rej aikuj roñ kõn Christ. Bõtab m̦okta jãn aer maroñ jino tũreep in aer, jetõb kwõjarjar eo ej kabõjrak er ak Baibõl̦ ejjab kwal̦o̦k ewi wãween an kõm̦m̦ane men in. Jetõb kwõjarjar ejjab kõtl̦o̦k aer etal im kwal̦o̦k naan ilo Eijia. Etke? Kõnke Jesus ej kõjerbale jetõb kwõjarjar eo an Anij ñan tõl Paul im ro m̦õttan. Ekõn̦aan bwe ren etal ilujenl̦o̦k Eijia Minor, kijoone Aegean Sea, im etal wõt ñan reba jidikdik eo etan Gangites.

³ Jemaroñ katak elõñ men ko raorõk kõn wãween an kar Jesus tõl Paul im ro m̦õttan ilo tũreep in aer l̦o̦k ñan Masedonia. Kõn men in, jen katak kõn jet iaan men ko rar wal̦o̦k ilo tũreep in mijinede eo an Paul kein karuo, me ear jinoe ilo enañin 49 C.E. eo.

4, 5. (1) Ta eo ear wal̦o̦k ñan Paul im ro m̦õttan ke rar epaake Bitinia? (2) Ta pepe eo em̦m̦aan rein rar kõm̦m̦ane, im ta eo ear wal̦o̦k?

⁴ Kõnke kar jab kõtl̦o̦k aer kwal̦o̦k naan ilo Eijia, Paul im ro m̦õttan rar etal tuiõñ l̦o̦k bwe ren kwal̦o̦k naan ilo jikin kweilo̦k ko ilo Bitinia. Bwe ren maroñ tõpar ijo, remaroñ kar etetal ium̦win elõñ raan ilo ial̦ ko rebũñalñal ikõtaan jikin ko ilo Prijia im Galetia, ijõkein me jejjo  wõt armej rej jokwe ie. Ijoke, ke rar epaakel̦o̦k Bitinia, Jesus ear bar kõjerbale jetõb kwõjarjar eo ñan kabõjrak er. (Jrb. 16:6, 7) Kiiõ, em̦m̦aan rein remaroñ kar lukkuun pok. Rar jel̦ã ta eo ren kwal̦o̦k naan kake im wãween aer kwal̦o̦k naan, bõtab rar jaje ia eo ren kwal̦o̦k naan ie. Ilo kõkkar ej ãinwõt ñe rar kal̦l̦al̦l̦al̦ ilo kõjãm eo ej tõll̦o̦k ñan Eijia—bõtab ear jab pel̦l̦o̦k. Rar bar kal̦l̦al̦l̦al̦ ilo kõjãm eo ej tõll̦o̦k ñan Bitinia—ak ear jab bar pel̦l̦o̦k. Meñe ãindein, ak Paul ear lukkuun jek ippãn make ñan wõnm̦aanl̦o̦k wõt im kal̦l̦al̦l̦al̦ m̦ae iien eo epel̦l̦o̦k juon kõjãm. Innem em̦m̦aan rein rar kõm̦m̦ane juon pepe jemaroñ jab mel̦el̦e kake. Kiiõ rar oktak im etetal iturilik l̦o̦k ium̦win 350 m̦ail̦ ilujenl̦o̦k jikin kweilo̦k ko m̦ae iien rej tõpar wab eo ilo Troas, juon jikin jerakl̦o̦k ñan Masedonia. (Jrb. 16:8) Ijin, kar iien eo kein kajilu in an Paul kal̦l̦al̦l̦al̦ ilo juon kõjãm, im eñin iien eo ear pel̦l̦o̦k leplep kõjãm eo.

⁵ Ri-jeje Gospel eo Luk, eo im ear kobal̦o̦k ippãn Paul im ro m̦õttan ilo Troas, ear je im kwal̦o̦k ta eo ear wal̦o̦k. Ear ba: “Ke ear boñ, Paul ear lo juon pijen. Ear lo juon em̦m̦aan in Masedonia ej jutak im̦aan mejãn im akwel̦ap ñane im ba: ‘Itok ñan Masedonia im jipañ kõm.’ Ãlikin wõt an kar lo pijen eo, kõmar kajjioñ etal ñan Masedonia kõnke kõmar kile bwe Anij ear kũrl̦o̦k kõm bwe kõmin ilo̦k im kwal̦o̦k kõn ennaan eo em̦m̦an ñan er.” a (Jrb. 16:9, 10) Kiiõ Paul ear jel̦ã ia eo ren kwal̦o̦k naan ie. Ejjel̦o̦k pere bwe Paul ear lukkuun m̦õn̦õn̦õ bwe ear jab ebbweer ak ear wõnm̦aanl̦o̦k wõt im kate e ñan kwal̦o̦k naan ñan armej ro jãn jikin ko jet! Ilo m̦õkaj, em̦m̦aan rein emãn rar jerakl̦o̦k ñan Masedonia.

6, 7. (1) Ta eo jemaroñ katak jãn men ko rar wal̦o̦k ilo tũreep eo an Paul? (2) Etke bwebwenato in an Paul ej kõkajoor kõj rainin?

⁶ Ta eo jemaroñ katak jãn bwebwenato in? L̦õmn̦ak kõn men in: Jetõb kwõjarjar eo an Anij ear kabõjrak Paul ãlikin wõt an jino etal ñan Eijia, Jesus ear kabõjrak Paul ãlikin wõt an kar epaakel̦o̦k Bitinia, im Jesus ear tõll̦o̦k Paul ñan Masedonia ãlikin wõt an kar Paul im ro m̦õttan tõpar Troas. Jesus, eo im ej Bõran Eklejia eo, emaroñ tõl kõj ilo ejja wãween in wõt rainin. (Kol. 1:18) Ñan waanjoñak, bõlen ebwe an to ad l̦õmn̦ak in bainier ak em̦m̦akũt ñan juon jikin el̦ap aikuj ri-kwal̦o̦k naan ro ie. Bõtab, iien eo wõt Jesus emaroñ jino tõl kõj ikijjeen jetõb kwõjarjar eo an Anij ej ãlikin wõt ad jino bõk buñtõn ne ko ñan tõpare mejãnkajjik in. Etke? Eokwe, l̦õmn̦ak m̦õk kõn waanjoñak in: Juon ri-kattõr emaroñ kajeer wa eo ñan tuanmiiñ ak tuanmoon̦, ak bwe en maroñ kõm̦m̦ane men in wa eo ej aikuj em̦m̦akũt. Ejja ãindeinl̦o̦k wõt, Jesus enaaj tõl kõj bwe jen maroñ kal̦apl̦o̦k ijo kun̦aad ilo  jerbalin kwal̦o̦k naan, ijoke emaroñ kõm̦m̦ane men in wõt ñe jej em̦m̦akũt im kate kõj.

⁷ Bõtab ta el̦aññe ilo jinoin jejjab lo tõprak ilo ad kate kõj? Jej aikuj ke ebbweer im l̦õmn̦ak bwe jetõb kwõjarjar eo an Anij ejjab tõl kõj? Jaab. Keememej bwe ear jab m̦õkaj an Paul lo tõprak. Meñe ãindein, ak ear jab bõjrak jãn an pukot juon kõjãm epel̦l̦o̦k ñane. Jemaroñ lõke bwe el̦aññe jej wõnm̦aanl̦o̦k wõt im pukot ‘juon kõjãm el̦ap ñan ad kõm̦m̦ane elõñ jerbal ko ie,’ Jeova enaaj kõjeraam̦m̦an ad kate kõj.​—1 Kor. 16:9, ftn.

8. (1) Kõmel̦el̦eiki jikin kweilo̦k eo ilo Pilippai. (2) Ta men eo ekalañlõñ ear wal̦o̦k jãn an kar Paul etal im kwal̦o̦k naan ilo juon “jikin jar”?

⁸ Ãlikin aer tõpar Masedonia, Paul im ro m̦õttan rar etal ñan Pilippai—juon jikin kweilo̦k me armej ro ie eutiej bũrueer kõn aer jitijen in Rom. Elõñ men ko ilo jikin kweilo̦k in Pilippai rar ãinwõt men ko ilo Rom, im elõñ ri-tarin̦ae in Rom ro me rar riittaer rar jokwe ie. Mijinede ro rar lo juon jikin me rar l̦õmn̦ak kar juon “jikin jar” inabõjin wõrwõrin jikin kweilo̦k in im iturin juon reba eaidik. b Ilo Jabõt eo, rar wanlal̦l̦o̦k ñan jikin eo im lo jet kõrã me rar koba ippãn doon ñan aer kabuñ ñan Anij. Paul im ro m̦õttan rar jijet l̦o̦k ippãer im kõnono ippãer. Juon kõrã etan Lidia ear lukkuun roñjake im “Jeova ear kõpel̦l̦o̦k  bũruon.” Men ko mijinede ro rar katakin e kaki rar lukkuun kõm̦akũt bũruon Lidia, joñan e im ro ilo m̦weo im̦õn rar peptaij. Innem tokãlik, ear akwel̦ap bwe Paul im ro m̦õttan ren etal im pãd ilo m̦weo im̦õn. c—Jrb. 16:13-15.

9. Ewi wãween an elõñ iaan ro jeid im jatid anõke joñak eo an Paul rainin, im ewi wãween an Jeova kõjeraam̦m̦an er?

⁹ Baj pijaikl̦o̦k m̦õk joñan an kar Paul im ro m̦õttan m̦õn̦õn̦õ ke Lidia ear peptaij! Ejjel̦o̦k pere bwe Paul ear lukkuun m̦õn̦õn̦õ bwe ear eo̦roñ naan in kũr eo ñan “itok ñan Masedonia” im bwe Jeova ear m̦õn̦õn̦õ in kõjerbale e im ro m̦õttan ñan uwaake jar ko an kõrã ro remijak Anij! Rainin, elõñ ro jeid im jatid—ro rerũtto, ro reddik, ro em̦õj aer m̦are, im ro rejjañin m̦are—rej bar etal ñan jikin ko el̦ap aikuj ri-kwal̦o̦k naan ro ie. Em̦ool bwe ewõr wãween ko reppen rej iiooni, ak rej kijenmej ium̦win men kein kõn lañlõñ kõnke rej lukkuun m̦õn̦õn̦õ ñe rej lo armej ro ãinwõt Lidia me rej m̦õn̦õn̦õ in roñjake im jerbale m̦ool eo jãn Baibõl̦. Kwõmaroñ ke kõm̦m̦an oktak ko me remaroñ kõmaroñ eok ñan am̦ etal ñan juon teretore me el̦ap aikuj jipañ ie? Jeova enaaj kõjeraam̦m̦an eok el̦aññe kwõj kõm̦m̦ane men in. Ñan waanjoñak, l̦õmn̦ak kõn Aaron, juon jeid im jatid likao me 20 jim̦a an iiõ im ear em̦m̦akũt ñan juon aelõñ ilo Central America. Ãinwõt elõñ ro im rej bar jerbal ilo aelõñ ko jet, ear ba: “Aõ em̦m̦akũt im jipañ ilo bar juon aelõñ ear jipañ eo ñan aõ rũttol̦o̦k ilo tõmak im ruwaakl̦o̦k ñan Jeova. Im elukkuun em̦m̦an ippa jerbalin kwal̦o̦k naan ijin—ewõr ralitõk aõ rũkkatak!”

10. Ta eo tim̦on̦ ro rar kõm̦m̦ane ñan kõm̦m̦an an armej ro jum̦ae Paul im ro m̦õttan?

¹⁰ Ejjel̦o̦k pere bwe Setan ear lukkuun illu bwe armej ro rar jino katak kõn ennaan eo em̦m̦an im peptaij ilo juon jikin el̦ap an kar armej ro ie po kõn katak ko an Setan im tim̦on̦ ro an. Eñin unin jejjab bwilõñ bwe tim̦on̦ ro rar kate er joñan wõt aer maroñ ñan kõm̦m̦an bwe armej ro ren jum̦ae Paul im ro m̦õttan! Ilo Pilippai, ewõr juon jiroñ me ej juon ri-kõm̦akoko im euwe jetõb ettoon ippãn, im ear kõm̦m̦an jããn ñan irooj ro an ikijjeen an bubu. Juon raan, ear iioon Paul im ro m̦õttan ke rar etal ñan jikin jar eo. Ear jino l̦oore er im lam̦õj im ba naan kein: “Em̦m̦aan rein rej ri-karejeran Anij eo Eutiejtata im rej kwal̦o̦k ñan kom̦ ial̦ eo ñan lo̦mo̦o̦r.” Jetõb ettoon eo ak tim̦on̦ eo emaroñ kar kõm̦m̦an bwe jiroñ in en kwal̦o̦k naan kein ñan kõm̦m̦an bwe armej  ren l̦õmn̦ak bwe katak ko an Paul im an jiroñ in bubu rej jim̦or itok jãn Anij. Ilo wãween in, armej ro reban lukkuun roñjake ri-kal̦oor ro rem̦ool an Jesus. Bõtab Paul ear kõm̦m̦an bwe jiroñ in en ikõñ ikijjeen an kadiwõjl̦o̦k tim̦on̦ eo jãne.​—Jrb. 16:16-18.

11. Ãlikin an kar Paul im Sailas kadiwõjl̦o̦k tim̦on̦ eo jãn jiroñ eo, ta eo ear wal̦o̦k ñan erro?

¹¹ Ke irooj ro an jiroñ in rar kile bwe rejjab maroñ kõm̦m̦an jããn jãn e kiiõ, rar lukkuun illu. Rar iperl̦o̦k Paul im Sailas ñan jikin wia eo, ijo me ri-tõl ro jãn kien eo an Rom rej ekajet ie. Irooj ro rar jel̦ã bwe ri-ekajet rein rar dike ri-Ju ro im ear utiej bũrueer kõn aer armej in Rom. Kõn men in, irooj rein rar ba ñan ri-ekajet ro bwe Paul im Sailas rar kõm̦m̦an poktak ikijjeen aer katakin m̦anit ko me ri-Rom ro rejjab errã kaki. Em̦õkaj an armej ro me rar roñjake em̦m̦akũt ñan naan kein an irooj ro. Baibõl̦ ej ba: “Jarlepju in armej ro [ilo jikin wia eo] rar kõnnaan ñan [Paul im Sailas] ilo illu,” im ri-tõl ro rar ba “bwe ren deñõt erro kõn al̦al̦.” Ãlikin men in, rar iperl̦o̦k Paul im Sailas ñan jikin kalbuuj. Ri-waj eo ear jol̦o̦k em̦m̦aan rein rekinejnej n̦a ilowaan ruum̦ eo epentata diwõj jãne im l̦ake neerro n̦a ikõtaan al̦al̦ ko rel̦l̦ap im reddo. (Jrb. 16:19-24) Ke ri-waj eo ear kili kõjãm eo, joñan an kar lukkuun marok ilowaan ruum̦ eo, Paul im Sailas rar jab maroñ lo doon. Ak, Jeova ear lale wõt erro.​—Sam 139:12.

12. (1) Ewi wãween an kar ri-kal̦oor ro an Jesus watõk jum̦ae im menin kaeñtaan ko, im etke? (2) Ewi wãween an Setan im armej ro rej pãd ium̦win maroñ eo an wõnm̦aanl̦o̦k wõt im jum̦ae ri-kal̦oor ro an Christ rainin?

¹² Elõñ iiõ ko m̦oktal̦o̦k, Jesus ear ba ñan ri-kal̦oor ro an: “Renaaj . . . kaeñtaan kom̦.” (Jon 15:20) Kõn men in, ke Paul im ro m̦õttan rar etal ñan Masedonia, rar kõtmãne bwe armej ro renaaj jum̦aik er. Innem ke armej ro rar jino jum̦aik er, rar mel̦el̦e bwe men in ear wal̦o̦k kõnke Setan ear illu ippãer im ejjab kõnke Jeova ear jab buñbũruon ippãer. Rainin, armej ro me rej pãd ium̦win maroñ eo an Setan rej ãinwõt armej ro rar jum̦ae Paul ilo Pilippai. Ri-jum̦ae ro retao rej kwal̦o̦k riab ko kõn kõj ilo jikin jikuul̦ im jikin jerbal, im men in emaroñ kõm̦m̦an bwe ro jet ren jum̦ae kõj. Ilo jet jikin ko, ri-tõl in kabuñ ko me rej jum̦ae kõj rej n̦aruod im ba bwe jej kõm̦m̦an poktak ikijjeen ad katakin m̦anit ko me armej ro rejjab m̦õn̦õn̦õ kaki. Im ilo jet jikin, rej m̦an rũttõmak ro m̦õttad im jol̦o̦k er ilo kalbuuj. Meñe ãindein, ak Jeova ej lale wõt aolep men ko rej wal̦o̦k.​—1 Pit. 3:12.

13. Ta eo ear kõm̦akũt an ri-waj eo ba: “Ta eo ij aikuj kõm̦m̦ane bwe in maroñ bõk lo̦mo̦o̦r?”

¹³ Paul im Sailas remaroñ kar aikuj iien bwe en em̦m̦anl̦o̦k aerro  mour ãlikin aer kar jum̦ae im m̦an er. Bõtab ke ear lukwõn boñ, emaroñ kar em̦m̦anl̦o̦k aer mour kõnke rar “jar im nõbar Anij ilo aerro al.” Innem ilo jidimkij, ear wal̦o̦k juon m̦akũtkũt lal̦ el̦ap ilo jikin kalbuuj eo! Ke ri-waj eo ear ruj, ear lo bwe kõjãm ko repel̦l̦o̦k im ear mijak el̦aññe ri-kalbuuj ro rar ko. Ear mijak kõnke ejel̦ã bwe ñe ri-kalbuuj ro rar ko, enaaj kar bõk kaje. Kõn men in, “ear kwal̦o̦k jãje eo an im ear itõn m̦an e make.” Ak Paul ear ikkũrl̦o̦k ñane im ba: “Kwõn jab m̦an eok make bwe kõm aolep e ije!” Ri-waj eo ear ba: “Em̦m̦aan ran̦, ta eo ij aikuj kõm̦m̦ane bwe in maroñ bõk lo̦mo̦o̦r?” Paul im Sailas rejjab maroñ lo̦mo̦o̦ren e, ak Jesus wõt. Kõn men in, rar uwaake im ba: “Kwõn tõmak ilo Irooj Jesus im kwõnaaj bõk lo̦mo̦o̦r.”—Jrb. 16:25-31.

14. (1) Ewi wãween an kar Paul im Sailas jipañ ri-waj eo? (2) Ewi wãween an kar Jeova kõjeraam̦m̦an Paul im Sailas kõn aer kar kijenmej ilo lañlõñ ium̦win jum̦ae im menin kaeñtaan ko?

¹⁴ Kajjitõk eo an ri-waj eo ear ke lukkuun itok jãn bũruon? Eokwe, Paul ear lukkuun tõmak bwe em̦ool bũruon em̦m̦aan in. Ri-waj eo ear juon ri-aelõñ, kõn men in ear jab jel̦ã kõn Jeje ko. Innem, m̦okta jãn an maroñ erom juon Kũrjin, ekar aikuj katak im tõmak m̦ool eo jãn Jeje ko. Kõn men in, Paul im Sailas rar bõk aerro iien ñan kwal̦o̦k “kõn naan eo an Jeova ñane.” Kõnke Paul im Sailas rar lukkuun l̦õmn̦ak wõt kõn aerro katakin ri-waj eo jãn Jeje ko, bõlen rar mel̦o̦kl̦o̦k aerro metak kõn aer kar deñl̦o̦k erro. Bõtab, ri-waj eo ear loi kinej ko likierro im ear karreoiki. Innem tokãlik, e im ro ilo m̦weo im̦õn “rar kajju peptaij.” El̦ap an kar Paul im Sailas jeraam̦m̦an kõn aerro kar kijenmej ilo lañlõñ ium̦win jum̦ae im menin kaeñtaan ko!—Jrb. 16:32-34.

15. (1) Ewi wãween an elõñ Ri-Kõnnaan ro an Jeova rainin l̦oore joñak eo an Paul im Sailas? (2) Etke jejjab aikuj bõjrak jãn ad bar jepl̦aak ippãn armej ro ilo teretore eo ad?

¹⁵ Ãinwõt Paul im Sailas, elõñ Ri-Kõnnaan ro an Jeova rainin rej kwal̦o̦k naan kõn ennaan eo em̦m̦an meñe rej pãd ilo kalbuuj kõn wõt tõmak eo aer, im el̦ap an Jeova kõjeraam̦m̦an er. Ñan waanjoñak, ilo juon aelõñ ekar mo̦ jerbal ko ad ie, juon iien 40 bõjjããn in aolep Ri-Kõnnaan ro an Jeova me rar jokwe ijo rar katak m̦ool eo kõn Jeova ilo kalbuuj! (Ais. 54:17) Bareinwõt, keememej bwe ri-waj eo ear kajjitõk jipañ ãlikin wõt an kar wal̦o̦k m̦akũtkũt lal̦ eo. Ejja ãindeinl̦o̦k wõt, jet armej rainin me rejjab kõn̦aan roñjake ennaan eo kõn Aelõñ eo, remaroñ oktak im kõn̦aan roñjake ãlikin aer iioone juon wãween elukkuun pen ilo mour ko aer. Ilo ad tiljek im bar jepl̦aak ñan ro ilo teretore eo ad, jej kaalikkar bwe jej pojak ñan ad katakin er ñe rekõn̦aan roñjake kõj.

16. Ta eo ear wal̦o̦k ilo raan eo ãlikin aer kar m̦ane Paul im Sailas?

¹⁶ Ilo jibboñin eo ãlikin aer kar m̦ane erro, ri-tõl ro rar jiroñ bwe ren karõl̦o̦k Paul im Sailas. Bõtab Paul ear ba: “Kõm̦ro ri-Rom, bõtab rar deñl̦o̦ke kõm̦ro ilo̦bwilej meñe ejjel̦o̦k ruõm̦ro, im rar kalbuuji kõm̦ro. Ak kiiõ rej itõn kadiwõjl̦o̦k kõm̦ro ilo ittino ke? Eban! Rej aikuj itok im make kadiwõjl̦o̦k kõm̦ro.” Ke ri-tõl ro rar kile bwe em̦m̦aan rein ruo rej jitijen in Rom, rar “lõl̦ño̦ñ” kõnke rar ko̦kkure jim̦we im maroñ ko an em̦m̦aan rein. d Elukkuun oktak wãween in ri-tõl ro rej iioone kiiõ. Kõnke rar m̦an em̦m̦aan rein ilo̦bwilej, kiiõ ri-tõl rein rar aikuj jol̦o̦k aer bõd ippãerro ilo̦bwilej. Rar akwel̦ap bwe Paul im Sailas ren ilo̦k jãn Pilippai. Innem Paul im Sailas rar errã ñan ilo̦k, bõtab m̦okta rar kõm̦m̦an iien ñan aerro kõkajoor aolep Kũrjin ro rekããl ijo. Ãlikin wõt aer kar kõm̦m̦ane men in, kiiõ rar ilo̦k jãn jikin kweilo̦k eo.

17. Ta men eo eaorõk Kũrjin ro rekããl rar katak jãn an kar Paul im Sailas kijenmej ium̦win matõrtõr ko?

¹⁷ El̦aññe Paul im Sailas rar ba m̦okta bwe erro ej jitijen in Rom, remaroñ kar jab m̦an er. (Jrb. 22:25, 26) Ijoke, Kũrjin ro ilo Pilippai remaroñ kar l̦õmn̦ak bwe Paul im Sailas rej kõjerbal jim̦we im maroñ ko aerro ãinwõt jitijen in Rom bwe ren jab eñtaan kõn ennaan eo em̦m̦an. Ewi wãween an naaj kar men in jelõt tõmak eo an Kũrjin ro me ejjab er ri-Rom, el̦aptata bwe kien eo an Rom eban kõjparok er jãn aer m̦an er? Ikijjeen an kar Paul im Sailas kijenmej ium̦win menin kaeñtaan ko, rar kwal̦o̦k ñan Kũrjin rein rekããl bwe ri-kal̦oor ro an Jesus remaroñ kijenmej ium̦win jum̦ae im matõrtõr ko. Bareinwõt, kõn an kar Paul im Sailas ba bwe er ri-Rom, ri-tõl ro rar aikuj kwal̦o̦k ilo̦bwilej bwe rar rupe kien. Men in emaroñ kõm̦akũt ri-tõl ro bwe ren jab kaeñtaan Kũrjin ro m̦õttan Paul tokãlik. Bareinwõt, men in emaroñ jipañ Kũrjin ro bwe ren bõk kõjparok jãn kien eo ñe ri-jum̦ae ro rej bar kajjioñ jum̦aik im kaeñtaan er.

18. (1) Ewi wãween an em̦m̦aan ro ewõr eddo ko ippãer anõke joñak eo an Paul? (2) Ewi wãween ad maroñ “jojomare . . . im . . . kõm̦m̦an bwe en wõnm̦aanl̦o̦k wõt ennaan eo em̦m̦an” ilo raan kein ad?

¹⁸ Rainin, em̦m̦aan ro ewõr aer eddo ilo eklejia eo rej bar tõl ikijjeen joñak ko aer. Jabdewõt men rej kõtmãne bwe rũttõmak ro m̦õttaer ren kõm̦m̦ane, em̦m̦aan rein rej bar m̦õn̦õn̦õ in kõm̦m̦ane. Bareinwõt ãinwõt Paul, jej lukkuun l̦õmn̦ak kõn wãween im ñããt eo jen kõjerbal jim̦we im maroñ eo ad ilo kien ñan bõk kõjparok. El̦aññe emenin aikuj, jej bõkl̦o̦k keej ko ad ñan im̦õn ekajet ko ilo bukwõn eo ad, aelõñ eo ad,  ak im̦õn ekajet ko rel̦l̦ap an lal̦ in ñan ad bõk kõjparok jãn kien eo bwe jen wõnm̦aanl̦o̦k wõt im kabuñ ñan Jeova. Ñe jej kõm̦m̦ane men in, jejjab kajjioñ ukot kakien ko. Bõtab jej kõm̦m̦ane men in ñan “jojomare . . . im . . . kõm̦m̦an bwe en wõnm̦aanl̦o̦k wõt ennaan eo em̦m̦an” ãinwõt an kar Paul je ñan eklejia eo ilo Pilippai enañin joñoul iiõ ãlikin an kar kalbuuj ijo. (Pil. 1:7) Ijoke, jekdo̦o̦n pepe ta ko im̦õn ekajet ko rej kõm̦m̦ani, ak ãinwõt Paul im ro m̦õttan, jej jek ippãd make ñan wõnm̦aanl̦o̦k wõt im “kwal̦o̦k kõn ennaan eo em̦m̦an” ilo jabdewõt jikin ko jetõb kwõjarjar eo an Anij ej tõl kõj ñane.​—Jrb. 16:10.