Etal ñan katak ko ilo bok in

Etal ñan laajrak in katak ko

KATAK 11

“Obrak kõn Lañlõñ im kõn Jetõb Kwõjarjar”

“Obrak kõn Lañlõñ im kõn Jetõb Kwõjarjar”

Men ko jemaroñ katak jãn Paul ke armej ro rar jum̦ae ennaan eo em̦m̦an

Pedped ioon Jerbal 13:1-52

1, 2. Etke tũreep in mijinede eo Barnebas im Saul rar pojakin kõm̦m̦ane ejejuwaan im eoktak jãn tũreep ko jet, im ewi wãween an jerbal ko aer naaj kajejjete naan ko ilo Jerbal 1:8?

 EJ JUON raan elukkuun kãitoktoklimo ñan ro ilo eklejia eo ilo Antiok. Iaan aolep ri-kanaan ro im ro rej katakin ilo Antiok, jetõb kwõjarjar ear kããlõt Barnebas im Saul ñan aer ilo̦k im kwal̦o̦k naan ñan armej ro ilo jikin ko rettol̦o̦k. a (Jrb. 13:1, 2) Em̦ool bwe em̦õj kar jilkinl̦o̦k em̦m̦aan ro jet ñan aer kwal̦o̦k naan kõn ennaan eo em̦m̦an, bõtab kar jilkinl̦o̦k rein ñan jikin ko me enañin aolep armej ro ie em̦õj aer erom Kũrjin. (Jrb. 8:14; 11:22) Bõtab kiiõ, naaj jilkinl̦o̦k Barnebas im Saul—ekoba Jon Mark, eo enaaj jerbal ãinwõt juon rijjipañ ñan erro—ñan jikin ko me enañin aolep armej ro ie rejjañin roñ kõn ennaan eo em̦m̦an.

2 Enañin 14 iiõ ko m̦oktal̦o̦k, Jesus ear ba ñan ri-kal̦oor ro an: “Kom̦ naaj kwal̦o̦k kõn ña ilo Jerusalem, ilo aolepen Judia im Sameria, im ñan ãne ko rettol̦o̦ktata ilo lal̦.” (Jrb. 1:8) Aer kar jilkinl̦o̦k Barnebas im Saul ãinwõt mijinede ro ñan jikin ko rettol̦o̦k enaaj jipañ kajejjete naan ko an Jesus! b

“Kom̦win Kõjenolo̦k Barnebas im Saul . . . bwe Ren Kõm̦m̦ane Juon Jerbal” (Jerbal 13:1-12)

3. Ta eo ear kõm̦m̦an bwe tũreep ko ñan jikin ko rettol̦o̦k ren pen ilo tõre ko an rijjilõk ro?

3 Rainin, armej ro remaroñ etal ñan jikin ko rettol̦o̦k ium̦win juon iien ejjab aetok kõnke elõñ wa ko ak bal̦uun ko. Bõtab ekar jab ãindein ilo tõre ko an rijjilõk ro. Ilo kar tõre ko, wãween eo el̦aptata aer kõjerbale ñan etal ñan jikin ko jet ej ikijjeen aer etetal lal̦, im ekkã aer kõm̦m̦ane men in ilo ial̦ ko retol̦tol̦e im redekãke. Ilo juon raan, armej ro remaroñ kar etetal ium̦win 20 wõt m̦ail̦. Ejjel̦o̦k pere el̦ap an kar kam̦m̦õkm̦õk men in! c Kõn men in, Barnebas im Saul rar jel̦ã bwe eban pidodo aer etal ñan jikin kein. Renaaj aikuj lukkuun kate er, jet iien ium̦win wãween ko reppen. Meñe ãindein, ak rar m̦õn̦õn̦õ im pojakin jino jerbal in.​—Matu 16:24.

4. (1) Ta eo ear kaalikkar bwe Barnebas im Saul ren kõm̦m̦ane jerbal in, im ewi wãween an kar em̦m̦aan ro em̦m̦akũt ke kar jitõñ ak kããlõt erro? (2) Ewi wãween ad maroñ rejetake ro rej bõk jerbal ak eddo ko ilo eklejia eo?

4 Bõtab etke Anij, ikijjeen jetõb kwõjarjar eo an, ear kaalikkar bwe ren “kõjenolo̦k Barnebas im Saul . . . bwe ren kõm̦m̦ane” jerbal in? (Jrb. 13:2) Eokwe, Baibõl̦ eo ejjab ba. Bõtab men eo jejel̦ã ej bwe jetõb kwõjarjar ear kaalikkar bwe ren kããlõt em̦m̦aan rein. Ri-kanaan ro im ri-katakin ro ilo Antiok rar jab jum̦ae pepe in ak rar kate er ñan jipañ em̦m̦aan rein ilo jerbal eo aer. Rar jab ebbanbane Barnebas im Saul. Baj pijaikl̦o̦k m̦õk wãween an kar Barnebas im Saul bõk kõkajoor ke em̦m̦aan ro jeierro im jatierro rar jitlo̦k im jar ippãer im “likũt peier ioerro im jilkinl̦o̦k erro.” (Jrb. 13:3) Kõj bareinwõt jej aikuj rejetake ro rej bõk jerbal ko ilo eklejia eo, ekoba em̦m̦aan ro em̦õj kããlõt er bwe ren lale eklejia eo. Ijello̦kun ad ebbanbane ro rej bõk jeraam̦m̦an ko ilo eklejia eo, jej aikuj lukkuun “l̦õmn̦ak kõn er ilo yokwe kõn jerbal ko aer.”—1 Tes. 5:13.

5. Kõmel̦el̦eik ewi wãween aer kar kwal̦o̦k naan ilo Saiprõs.

5 Ãlikin an kar Barnebas im Saul etetal l̦o̦k ñan Silisia—juon wab me ej pãd iturin Antiok—rar jerakl̦o̦k ñan ãne eo etan Saiprõs, juon tũreep me enañin 120 m̦ail̦ ettol̦o̦kin. d Ãinwõt juon eo me ej itok jãn Saiprõs, ejjel̦o̦k pere bwe Barnebas ear lukkuun m̦õn̦õn̦õ in bõkl̦o̦k ennaan eo em̦m̦an ñan armej ro ilo kapijukunen eo an. Ke erro ar tõkeakl̦o̦k ilo jikin kweilo̦k eo ilo Salemis, eo me ej pãd iturearin ãne eo, erro ar kajju “kwal̦o̦k kõn naanin Anij ilo im̦õn kabuñ ko an ri-Ju ro.” e (Jrb. 13:5) Barnebas im Saul rar ito-itak ilujen ãneen Saiprõs im kwal̦o̦k naan ilo jikin kweilo̦k ko rel̦l̦ap ilo ial̦ ko aerro. Mel̦el̦ein men in bwe remaroñ kar etetal enañin 100 m̦ail̦!

6, 7. (1) Wõn Serjiõs Paulõs, im etke Bar-Jesus ear kajjioñ kabõjrake jãn an roñjake ennaan eo em̦m̦an? (2) Ta eo Saul ear kõm̦m̦ane ñan kabõjrake an Bar-Jesus jum̦ae?

6 Ilo tõre ko an rijjilõk ro, el̦ap an kar armej ro ilo Saiprõs kabuñ ñan anij ko rewaan. Elukkuun alikkar men in ke Barnebas im Saul rar tõparl̦o̦k turilikin ãneo ilo Pepos. Ijo rar iioone juon em̦m̦aan etan Bar-Jesus, eo me “ej juon ri-anijnij im ri-kanaan riab” im “ear pãd ippãn kom̦ja eo etan Serjiõs Paulõs, juon em̦m̦aan eo emãlõtlõt.” f Ilo tõre eo, ekkã an ri-utiej ro ilo Rom, ekoba ro remãlõtlõt ãinwõt Serjiõs Paulõs, kappukot ri-m̦adm̦õd ro ak ri-jedjed iju ro bwe ren jipañ er kõm̦m̦ani pepe ko raorõk. Meñe ãindein, ak Serjiõs Paulõs ear itoklimo kõn ennaan eo kõn Aelõñ eo im “ear lukkuun kõn̦aan roñjake naanin Anij.” Ak Bar-Jesus me rekar bar kũri kõn taitõl̦ eo Elymas, me ej mel̦el̦ein “Ri-Anijnij,” ear jab m̦õn̦õn̦õ kõn an kar Serjiõs Paulõs kõn̦aan roñjake ennaan eo em̦m̦an.​—Jrb. 13:6-8.

7 Bar-Jesus ear jum̦ae ennaan eo kõn Aelõñ eo. Ear “kajjioñ bõbraiki kom̦ja eo bwe en jab tõmak” kõnke ear jab kõn̦aan luuji jerbal eo an ãinwõt juon ri-kakapilõklõk ñan Serjiõs Paulõs. (Jrb. 13:8) Bõtab Saul ear jab kõtl̦o̦k bwe ri-anijnij in en ko̦kkure an Serjiõs Paulõs roñjake. Innem, ta eo Saul ear kõm̦m̦ane? Bwebwenato in ej ba: “Saul, ãt eo juon Paul, ear obrak kõn jetõb kwõjarjar, im ear lukkuun kalimjeke [Bar-Jesus] im ba: ‘Koobrak kõn aolep kain etao im aolep kain nana, kwe nejin Tepil̦, im kwõj dike aolep men ko rewãnõk. Etke kwõjjab bõjrak jãn am̦ ukot ial̦ ko rejim̦we an Jeova? Roñjake m̦õk! Pein Jeova enaaj buñ ioom̦ im kwõnaaj pilo, im kwoban lo meramin al̦ m̦ae bar juon iien.’ Innem em̦õkaj an tab im marok mejãn l̦eo, im ear etetal im kajjioñ kappok armej bwe ren jibwe pein im tõle.” g Ta eo Serjiõs Paulõs ear kõm̦m̦ane ãlikin an loe menin kabwilõñlõñ in? Eokwe Baibõl̦ ej ba: “Ke kom̦ja eo ear lo men in, ear erom rũttõmak kõnke ear kanooj in bwilõñ kõn katak ko an Jeova.”—Jrb. 13:9-12.

Ãinwõt Paul, jej peran im jojomare m̦ool eo ñe armej ro rej jum̦ae kõj

8. Ewi wãween jemaroñ anõke wãween an kar Paul kwal̦o̦k peran ?

8 Paul ear jab mijak Bar-Jesus. Ãindeinl̦o̦k wõt, ñe ri-jum̦ae ro rej kate er ñan kam̦õjn̦o̦ikl̦o̦k tõmak eo an ro rej itoklimo, jejjab mijak ak jej kwal̦o̦k peran im jojomare m̦ool eo. Bõtab em̦ool bwe jej aikuj ‘kõnono ilo jouj iien otemjej, im kãreiki kõn jo̦o̦l̦.’ (Kol. 4:6) Ak ilo ejja iien eo wõt, jenaaj kõm̦m̦ane jabdewõt men ñan jipañ juon eo ej itoklimo in katak kõn Jeova meñe emaroñ kõm̦m̦an an ro jet illu. Ãinwõt Bar-Jesus, kabuñ ko reriab rej kate er ñan “ukot ial̦ ko rejim̦we an Jeova.” Kõn men in, jen jab mijak in kwal̦o̦k ak kõnnaan kõn aolep men ko rebõd im renana kabuñ kein rej ba im kõm̦m̦ani. (Jrb. 13:10) Ãinwõt Paul, jekõn̦aan kwal̦o̦k kõn m̦ool eo ilo peran im jipañ ro me rekõn̦aan kal̦apl̦o̦k aer mel̦el̦e kõn Jeova. Rainin, Anij emaroñ jab letok kajoor eo an ñan kõj bwe jen kõm̦m̦ani menin bwilõñ ko ãinwõt an kar kõm̦m̦ane ñan Paul, bõtab jemaroñ lukkuun tõmak bwe enaaj kõjerbale jetõb kwõjarjar eo an ñan jipañ ro em̦ool bũrueer ñan jel̦ã m̦ool eo.​—Jon 6:44.

Juon “Naanin Rõjañ” (Jerbal 13:13-43)

9. Ewi wãween an kar Paul im Barnebas likũt juon joñak em̦m̦an ñan ro rej lale eklejia eo rainin?

9 Paul, Barnebas im Jon Mark rar etal jãn Pepos im jerak enañin 150 m̦ail̦ l̦o̦k ñan Perga, ijin me ej pãd itõrerein Eijia Minor. Ãlikin an men in wal̦o̦k, ri-jeje eo an bokin Jerbal ej ukote wãween an kwal̦o̦k kõn em̦m̦aan rein. Jerbal 13:13 ej kwal̦o̦k kõn “Paul im ro m̦õttan.” Men in emaroñ mel̦el̦ein bwe Paul ear jino lale im tõl kumi in em̦m̦aan rein. Meñe ãindein, ak ejjel̦o̦k eoon ilo Baibõl̦ ej kwal̦o̦k bwe Barnebas ear ebbanbane Paul. Ijoke, em̦m̦aan rein ruo rar wõnm̦aanl̦o̦k im jerbal ippãn doon ñan katõprake ankilaan Anij. Paul im Barnebas rar likũt juon joñak em̦m̦an ñan ro rej lale eklejia ko rainin. Ijello̦kun an Kũrjin ro kõm̦m̦an bwe ren utiejl̦o̦k jãn ro jet, rej keememej naan ko an Jesus ke ear ba: “Kom̦ aolep kom̦ij jemjein jemjati.” Ear bar ba: “Jabdewõt eo ej kautiej e make naaj kõttãiki, bõtab jabdewõt eo ej kõttãik e make naaj kautieje.”—Matu 23:8, 12.

10. Kõmel̦el̦eik kar ewi wãween tũreep eo an Paul im Barnebas jãn Perga ñan Antiok ilo Pisidia.

10 Ke rar tõparl̦o̦k Perga, Jon Mark ear etal jãn Paul im Barnebas im ear jepl̦aak ñan Jerusalem. Baibõl̦ eo ejjab kwal̦o̦k unin an kar Jon Mark m̦õkaj im etal jãn erro. Bõtab Paul im Barnebas rar wõnm̦aanl̦o̦k ilo tũreep eo aer im etal jãn Perga ñan Antiok ilo Pisidia, juon jikin kweilo̦k ilo Galetia. Tũreep in aerro ear jab pidodo kõnke Antiok ilo Pisidia ekar enañin 3,600 ne utiejen jãn lo̦jet. Ñan tõpare Antiok rar aikuj etetal ilo tol̦ ko im el̦ap an men in kauwõtata kõnke ekkã an ri-nana ro koot jãn ri-ito-itak ro. Ejjab men in wõt, ak emaroñ kar jino nana ãjmour eo an Paul ilo tõre in. h

11, 12. Ke Paul ear kõnnaan ñan ro ilo im̦õn kabuñ eo ilo Antiok ilo Pisidia, ewi wãween ear kãitoklimoik ro rej roñjake e?

11 Ilo Antiok ilo Pisidia, Paul im Barnebas rar del̦o̦ñ ñan ilowaan im̦õn kabuñ eo ilo raanin Jabõt. Bwebwenato in ej ba: “Ke ear m̦õj riiti Kien eo im naan ko an ri-Kanaan ro, em̦m̦aan ro rej bõk eddon im̦õn kabuñ eo rar ijjilõkl̦o̦k ennaan ñan erro im ba: ‘Em̦m̦aan ran̦ jeim im jatim, ñe kom̦ kõn̦aan kwal̦o̦k jabdewõt naanin rõjañ ñan armej rein, kom̦win kwal̦o̦k.’” (Jrb. 13:15) Innem Paul ear jutak im kõnnaan.

12 Paul ear jino ilo an kõnnaan ñan ri-roñjake ro kõn naan kein: “Em̦m̦aan in Israel ran̦ im kom̦ ro jet kom̦ij mijak Anij, kom̦win roñjake.” (Jrb. 13:16) Paul ear kõnnaanl̦o̦k ñan ri-Ju ro im ro rar oktak ñan kabuñ eo an ri-Ju ro. Ewi wãween an kar Paul kãitoklimoik ro rej roñjake e, rein me rejjab kile im jel̦ã kõn ijo kun̦aan Jesus ilo karõk ko an Anij? Eokwe, m̦oktata Paul ear kwal̦o̦k kõn bwebwenatoun aelõñin Israel ñan er. Ear kõmel̦el̦eik er kõn wãween an kar Jeova “kõm̦m̦an bwe ren juon aelõñ ekajoor ke rar mour ãinwõt ruwamãejet ilo Ijipt.” Bareinwõt ear kwal̦o̦k kõn wãween an kar Jeova “kijenmej ippãer ilo ãne jem̦aden” ium̦win 40 iiõ ko ãlikin an kar karõl̦o̦k er. Paul ear bareinwõt kwal̦o̦k kõn wãween an kar ri-Israel ro bõk Ãneen Kallim̦ur eo im wãween an kar Jeova “ajeje ãneo ñan er bwe en aer jolõt.” (Jrb. 13:17-19) Jet armej rej ba bwe Paul ear kõnnaan kõn men ko ej kab m̦õj an armej ro roñjaki ilo aer kar riiti eoon ko ñan er ilo raanin Jabõt eo. El̦aññe eñin men eo ear wal̦o̦k, men in ej kaalikkar bwe Paul ear jel̦ã kilen “erom men otemjej ñan jabdewõt armej.”—1 Kor. 9:22.

13. Ewi wãween jemaroñ kãitoklimoik ro rej roñjake kõj?

13 Kõj bareinwõt jej aikuj kate kõj ñan kãitoklimoik ro jej kwal̦o̦k naan ñan er. Ñan waanjoñak, el̦aññe jejel̦ã kõn ta ko juon armej ej tõmaki, men in emaroñ jipañ kõj ñan kããlõt juon katak me emaroñ kãitoklimoik er. Bareinwõt, jemaroñ quote ak riiti l̦o̦k eoon ko ilo Baibõl̦ me rejel̦ã kaki. Im jet iien emaroñ em̦m̦anl̦o̦k ñan kajjitõk ippãn armej eo ñan riiti eoon kein jãn Baibõl̦ eo an make. Jen pukot wãween ko jet jemaroñ kõm̦m̦ani ñan kõm̦akũt ro rej roñjake kõj ñan kal̦apl̦o̦k aer kõn̦aan katak kõn Jeova.

14. (1) Ewi wãween an kar Paul kwal̦o̦k ennaan eo em̦m̦an kõn Jesus, im ta naanin kakkõl eo ear lel̦o̦k ñan er? (2) Ewi wãween an kar armej ro em̦m̦akũt ñan jipij eo an Paul?

14 Kiiõ Paul ear kõmel̦el̦e bwe kiiñ in Israel ro rar ro jim̦m̦aan Jesus. Ear bareinwõt kwal̦o̦k wãween an kar Jon ri-Peptaij kõpooj armej ro ñan tõmak ilo Jesus, “Ri-Lo̦mo̦o̦r” eo. Ãlikin men in, Paul ear kõmel̦el̦eik wãween aer kar m̦an Jesus im wãween an kar Anij kõjerkakpejeiki jãn mej. (Jrb. 13:20-37) Ear ba: “Kõn men in, ro jeiũ im jatũ, kom̦win jel̦ã bwe kõmij kwal̦o̦k ñan kom̦ bwe Anij enaaj jol̦o̦k jerawiwi ko ami ikijjeen armej in . . . Ikijjeen em̦m̦aan in, Anij enaaj kõwãnõk aolep ro rej tõmak.” Innem Paul ear kwal̦o̦k juon naanin kakkõl ñan er, ear ba: “Kom̦win kõjparok bwe naan kein ri-Kanaan ro rar ba ren jab wal̦o̦k ñan kom̦: ‘Kom̦win kanooj lale, kom̦ eo kom̦ij kajjirere. Kom̦ naaj bwilõñ im jako kõnke ij kõm̦m̦ane juon jerbal ilo tõre kein ami, juon jerbal eo kom̦ jãmin tõmake jekdo̦o̦n ñe jabdewõt enaaj kõmel̦el̦eiki kom̦ kake ilo tipdikin.’” Elukkuun kabwilõñlõñ wãween an kar armej ro em̦m̦akũt kõn jipij eo an Paul. Baibõl̦ eo ej ba: “Armej ro rar akwel̦ap bwe ren bar kõnnaan kõn men kein ilo Jabõt eo tok juon.” Kobal̦o̦k ippãn men in, ãlikin an armej ro etal jãn im̦õn kabuñ eo, “elõñ iaan ri-Ju ro kab ro rar kobal̦o̦k ippãer im kabuñ ñan Anij rar l̦oor Paul im Barnebas.”—Jrb. 13:38-43.

“Kõmij Kiiõ Oktakl̦o̦k ñan Ri-Aelõñ Ko” (Jerbal 13:44-52)

15. Ta eo ear wal̦o̦k ilo Jabõt eo tok juon ãlikin kar jipij eo an Paul?

15 Ilo Jabõt eo tok juon, “enañin aolep armej ro ilo jikin eo” rar kobatok bwe ren roñjake Paul. Ak jet iaan ri-Ju ro rar illu kõn men in im rar “jino jum̦ae im kõnono n̦ae men ko Paul ej ba.” Ilo peran, Paul im Barnebas rar ba ñan ri-Ju rein: “Ekar menin aikuj bwe kõmin kwal̦o̦k kõn naanin Anij ñan kom̦ m̦okta, bõtab kõn ami m̦akoko in roñjake im make kaalikkar bwe ejjab tõllo̦kũmi ñan bõk mour indeeo, kõmij kiiõ oktakl̦o̦k ñan ri-aelõñ ko. Ilo m̦ool, Jeova ear jiroñ kõm naan kein im ba: ‘Iar kããlõt eok bwe kwõn ãinwõt juon meram ñan ri-aelõñ ko im bõktok lo̦mo̦o̦r ñan ãne ko rettol̦o̦ktata ilo lal̦ in.’”—Jrb. 13:44-47; Ais. 49:6.

“Rar kõm̦m̦an bwe armej ro ren jum̦aik im kaeñtaan Paul im Barnebas . . .  Im ear jab bõjrak an ri-kal̦oor ro obrak kõn lañlõñ im kõn jetõb kwõjarjar.”—Jerbal 13:50-52

16. Ewi wãween an kar ri-Ju ro em̦m̦akũt kõn wõt naan ko rekajoor an Paul im Barnebas im ta eo Paul im Barnebas rar kõm̦m̦ane ke rar iioon jum̦ae?

16 Ri-aelõñ ko rar lukkuun lañlõñ, im “aolep ro em̦m̦an bũrueer ñan bõk mour indeeo rar erom rũttõmak.” (Jrb. 13:48) Em̦õkaj an naan ko an Jeova ajeeded ilo aolepen aelõñ eo. Meñe ri-aelõñ ko rar lukkuun m̦õn̦õn̦õ kõn men in, ak ri-Ju ro rar jab m̦õn̦õn̦õ ñan jidik. Paul im Barnebas rar ba ñan er bwe kar er eo m̦oktata me rar roñ kõn ennaan eo em̦m̦an kõn Messaia eo ak rar kõjekdo̦o̦ne. Kõn aer kar ãindein, eñin unin an Anij naaj ekajete er. Ri-Ju rein rar kõm̦akũt kõrã im em̦m̦aan ro reutiej im “rar kõm̦m̦an bwe armej ro ren jum̦aik im kaeñtaan Paul im Barnebas im rar kadiwõjl̦o̦k erro jãn ijoko jikier.” Ewi wãween an kar Paul im Barnebas em̦m̦akũt? “Erro kar jol̦o̦k jãn bũñalin neerro ñan kakkõl er, im erro kar etal ñan Aikoniõm.” Eñin ke kar jem̦l̦o̦kin an wõr Kũrjin ro ilo Antiok ilo Pisidia? Jaab! Ro rej kab erom Kũrjin im rar pãdwõt ilo Antiok rar “obrak kõn lañlõñ im kõn jetõb kwõjarjar.”—Jrb. 13:50-52.

17-19. Ilo wãween et ko jemaroñ anõke joñak eo em̦m̦an an Paul im Barnebas, im ewi wãween an men in naaj jipañ kõj ñan dãpij wõt ad lañlõñ?

17 Jemaroñ katak jãn joñak ko an rein retiljek me rar dãpij wõt aer lañlõñ meñe rar iioon jum̦ae. Jejjab bõjrak jãn ad kwal̦o̦k naan meñe ro reutiej ilo lal̦ in remaroñ kajjioñ bõbraik kõj jãn ad kwal̦o̦k kõn Aelõñ eo an Anij. Jemaroñ bareinwõt katak jãn ta eo ear wal̦o̦k ke armejin Antiok rar jol̦o̦k Paul im Barnebas jãn jikin kweilo̦k eo. Paul im Barnebas rar “jol̦o̦k jãn bũñalin neerro.” Erro ar jab kõm̦m̦ane men in kõnke rar illu ippãn armej ro rar jokwe ijo. Ijoke, rar kõm̦m̦ane men in ñan kwal̦o̦k bwe rar kõm̦m̦ane men eo Jeova ear kajjitõk ippãerro ñan kõm̦m̦ane im ejjel̦o̦k rueer kõn ta eo enaaj wal̦o̦k ñan armej rein. Mijinede rein ruo rar kile bwe rar jab maroñ iuuni armej ro ñan tõmak ilo Jesus. Men eo wõt rar maroñ kõm̦m̦ane ej ñan wõnm̦aanl̦o̦k wõt im kwal̦o̦k naan. Im eñin men eo rar kõm̦m̦ane ke rar etal ñan Aikoniõm!

18 Ak ta kõn Kũrjin ro me rar pãdwõt ilo Antiok? Em̦ool bwe rar pãd ilo juon jikin el̦ap jum̦ae im matõrtõr ie. Bõtab lañlõñ eo aer ear jab pedped wõt ioon an armej ro roñjake er. Jesus ear ba: Em̦õn̦õn̦õ “armej ro rej roñjake naanin Anij im pokake!” (Luk 11:28) Im eñin men eo Kũrjin ro ilo Antiok ilo Pisidia rar jek ippãer make ñan kõm̦m̦ane.

19 Ãinwõt Paul im Barnebas, jen keememej bwe eddo eo ad ej ñan kwal̦o̦k naan kõn ennaan eo em̦m̦an Bõtab ej an armej ro make jokãlõt ñe rej kõn̦aan roñjake ak jaab. El̦aññe ro jej kwal̦o̦k naan ñan er rejjab kõn̦aan roñjake, jemaroñ l̦oore joñak ko an Kũrjin ro jinoin. Ñe jej kwal̦o̦k ad kam̦m̦oolol kõn m̦ool eo im kõtl̦o̦k bwe jetõb kwõjarjar eo en tõl kõj, jemaroñ bareinwõt dãpij wõt ad lañlõñ meñe jemaroñ ioon jum̦ae im matõrtõr.​—Gal. 5:18, 22.

a Lale bo̦o̦k eo etan “ Barnebas—‘Nejin Kaenõm̦m̦an.’

b Ilo kar tõre in, em̦õj an jerbalin kwal̦o̦k naan eo ajeeded im ekar wõr eklejia ko rekããl ilo jikin ko rettol̦o̦k. Ñan waanjoñak, eklejia eo ilo Antiok ilo Siria ekar pãd enañin 350 m̦ail̦ ituiõñin Jerusalem.

d Ilo tõre ko an rijjilõk ro, el̦aññe em̦m̦an kõto eo, juon tima emaroñ kar jerakl̦o̦k enañin jibukwi m̦ail̦ ko ñan ijo ej jibadekl̦o̦k. Bõtab el̦aññe enana mejatoto, emaroñ lukkuun aetokl̦o̦k tũreep eo.

e Lale bo̦o̦k eo etan “ Im̦õn Kabuñ ko an Ri-Ju Ro.”

f Saiprõs ear pãd ium̦win kien eo an Rom, im kien in ear kããlõt wõn eo enaaj kom̦ja ñan Saiprõs.

g Jãn iien in m̦aanl̦o̦k, Baibõl̦ ej jino ãñinñin Saul kõn ãt eo Paul. Jet rej ba bwe ear jino kõjerbale ãt in Rom in ñan kautieje Serjiõs Paulõs. Bõtab Paul ear wõnm̦aanl̦o̦k wõt im kõjerbale ãt in ãlikin an etal jãn Saiprõs. Men in ej kaalikkar bwe ear jab kõjerbale ãt in ñan kautieje Serjiõs Paulõs. Ijoke, ear pepe ñan kõjerbale ãt in Rom eo etan kõnke kar jilkinl̦o̦k e ãinwõt “juon rijjilõk . . . ñan ri-aelõñ ko.” Emaroñ kar bareinwõt kõjerbale ãt in Paul kõnke wãween an ri-Grik ro ba ãt in Saul ilo kajin Hibru, ej juon naan enana mel̦el̦ein.​—Rom 11:13.

h Jet iiõ ko tokãlik, Paul ear je lõta eo an ñan Kũrjin ro ilo Galetia. Ilo lõta in, Paul ear je im ba: “Unin aõ kar maroñ kwal̦o̦k ennaan eo em̦m̦an ñan kom̦ ilo iien eo jinointata, ej kõn wõt aõ kar nañinmej.”—Gal. 4:13.