1. Ta ko ro jet ilo jikin jikuul̦ ak jikin jerbal remaroñ kajjitõk ippãd?

 EWI wãween am̦ eñjake ñe juon eo kwõj jerbal ak jikuul̦ ippãn ej kajitũkin eok kõn tõmak eo am̦? Kwõj ke ikkũm̦kũm̦? Elõñ iaad jej bõk eñjake in. Bõtab kajjitõk eo an emaroñ jipañ kõj ñan jel̦ã kõn l̦õmn̦ak ko an ak men ko ej tõmaki, im men in emaroñ kõpel̦l̦o̦k juon iien ñan ad kwal̦o̦k ennaan eo em̦m̦an ñan er. Bõtab jet iien, juon armej emaroñ bõkm̦aantak juon kajjitõk kõnke ejjab errã ippãd ak kõnke ekõn̦aan akwããl. Ekkã an men in wal̦o̦k kõnke rar roñ mel̦el̦e ko rebõd kõn men ko jej tõmaki. (Jrb. 28:22) Bareinwõt, jej mour ilo “raan ko ãliktata,” juon tõre me elõñ armej renaaj “m̦akoko in errã ilo jabdewõt pepe” im joñan, renaaj “lãj.”—2 Tim. 3:​1, 3.

2. Etke jekõn̦aan kwal̦o̦k ineem̦m̦an?

² Kwõmaroñ l̦õmn̦ak im ba, ‘Ewi wãween imaroñ kwal̦o̦k jouj ñe juon armej ekõn̦aan akwããl kõn men ko ij tõmaki?’ Ewõr juon kadkad enaaj jipañ eok ñan kõm̦m̦ane men in—ineem̦m̦an. Juon eo eineem̦m̦an ejjab m̦õkaj an illu, ijoke ejel̦ã kilen irooj ioon eñjake ko an make ñe ejaje ta eo en ba ak ñe ro jet rej kajjioñ kalluuki. (JK. 16:32) Em̦ool bwe ejjab aolep iien epidodo ñan kõm̦m̦ane men in. Ewi wãween kwõmaroñ ejaake kadkadin ineem̦m̦an? Ewi wãween kwõmaroñ kwal̦o̦k ineem̦m̦an ñe ro jet rej jum̦ae im kõn̦aan akwããl kõn tõmak eo am̦? Im el̦aññe kwõj juon jemãn ak jinen, ewi wãween kwõmaroñ jipañ ajri ro nejũm̦ ñan katak kilen jojomare tõmak eo aer ilo ineem̦m̦an? Jen lale ewi wãween.

3. Etke jemaroñ ba bwe juon eo eineem̦m̦an ejjab m̦õjn̦o̦, ak ej juon eo me ekajoor? (2 Timote 2:​24, 25)

³ Juon armej eineem̦m̦an ejjab m̦õjn̦o̦, ak ej juon eo me ekajoor. Ej aikuj lukkuun kate ñan ineem̦m̦an wõt ñe ej iioon juon  wãween epen. Ineem̦m̦an ej juon iaan kadkad ko me rej “leen jetõb kwõjarjar.” (Gal. 5:​22, 23) Naanin Grik eo me kar ukote ñan naan eo “ineem̦m̦an” ekkã aer kõjerbale ñan kwal̦o̦k kõn juon kidia eawiia me ear oktak im awiie. Pijaikl̦o̦k m̦õk an men in wal̦o̦k. Meñe kidia in ej kiiõ awiie, ak elukkuun kajoor wõt. Innem ñan kõj armej ro, ewi wãween jemaroñ ejaake kadkadin ineem̦m̦an im ilo ejja iien eo wõt kwal̦o̦k ad kajoor? Eokwe, jejjab maroñ make kõm̦m̦ane men in. Ijoke, jej aikuj jar kõn jetõb kwõjarjar eo an Anij im kajjitõk ippãn bwe en jipañ kõj ñan ejaake kadkad in eaiboojoj. Elõñ rar lo tõprak ilo aer kõm̦m̦ane men in. Ñan waanjoñak, elõñ iaan ro jeid im jatid rar maroñ kwal̦o̦k ineem̦m̦an ke ri-jum̦ae ro rar kajjioñ kalluuk er ak akwããl ippãer. Im men in ear kõm̦m̦an bwe en em̦m̦an an ro jet watõk kõj. (Riit 2 Timote 2:​24, 25.) Ewi wãween kwõmaroñ kõm̦m̦an bwe ineem̦m̦an en juon iaan kadkad ko am̦?

4. Ta eo jemaroñ katak kõn ineem̦m̦an jãn joñak eo an Aisak?

⁴ Elukkuun lõñ bwebwenato ko ilo Baibõl̦ me rej kwal̦o̦k kõn aorõkin ad kwal̦o̦k ineem̦m̦an. L̦õmn̦ak m̦õk kõn joñak eo an Aisak. Ke ear jokwe ilo juon iaan jikin ko an ri-Pilistia ro etan Girar, ro ri-turin rar ebbanbane im rar jieñe aebõj lal̦ ko me ri-jerbal ro an jemãn rar kũbwiji. Ijello̦kun an jojomare e make, Aisak ear kõm̦akũt baam̦le eo an ñan bar juon jikin im kũbwij aebõj lal̦ ko jet. (Jen. 26:​12-18) Bõtab, ri-Pilistia ro rar bar ba bwe aer dãn eo ilo aebõj lal̦ kein. Meñe ãindein, ak Aisak ear em̦m̦akũt wõt ilo aenõm̦m̦an. (Jen. 26:​19-25) Ta eo ear jipañe bwe en ineem̦m̦an wõt meñe ear ãinwõt ñe ro jet rar kate er ñan kalluuki? Alikkar bwe el̦ap an kar katak jãn joñak eo an jemãn im jinen, ear maroñ lale wãween an Ebream kõm̦adm̦õd apañ ko ilo ineem̦m̦an im ear bareinwõt lo “jitũbõn aenõm̦m̦an im ineem̦m̦an” ippãn Sera.—1 Pit. 3:​4-6; Jen. 21:​22-34.

5. Kwal̦o̦k juon waanjoñak me ej kaalikkar bwe ro jemãn im jinen ajri ro remaroñ katakin ro nejier kõn aorõkin ineem̦m̦an.

⁵ Ro jemãn im jinen ajri ro, kom̦win lõke bwe kom̦ bareinwõt kwõmaroñ katakin ajri ro nejũmi kõn aorõkin ineem̦m̦an. L̦õmn̦ak kõn joñak eo an Maxence, eo me 17 an iiõ. Ear aikuj jelm̦aiki armej ro rellu ilo jikin jikuul̦ im ilo jerbalin kwal̦o̦k naan. Ro jemãn im jinen rar meanwõd ilo aer katakin e ñan ejaake kadkadin ineem̦m̦an. Rej ba, “Maxence ej kiiõ mel̦el̦e bwe epidodo ñan kwal̦o̦k am̦ illu ak em̦m̦akũt ilo juon wãween elãj, bõtab juon eo me elukkuun kajoor ejel̦ã irooj ioon e make im ej ineem̦m̦an wõt.” El̦ap ad m̦õn̦õn̦õ ñan jel̦ã bwe ineem̦m̦an ej kiiõ juon iaan kadkad ko kadkadin Maxence.

6. Ewi wãween an jar maroñ jipañ kõj ñan kakõm̦anm̦anl̦o̦k wãween ad kwal̦o̦k ineem̦m̦an?

⁶ Ta eo jemaroñ kõm̦m̦ane ñe ro jet rej kajjioñ kalluuk kõj, emaroñ ikijjeen aer kõnanaik etan Jeova ak kajjirere kake Baibõl̦ eo? Jej aikuj jar im kajjitõk ippãn Jeova kõn jetõb kwõjarjar eo an im mãlõtlõt eo an ñan em̦m̦akũt ilo ineem̦m̦an. Ta el̦aññe jaar kile tokãlik bwe ear jab lukkuun em̦m̦an ak jejjet wãween ad kar kõm̦adm̦õde apañ eo? Jemaroñ bar jar ñan Jeova kõn men eo ear wal̦o̦k im kõl̦mãnl̦o̦kjen̦ kõn wãween ad maroñ em̦m̦akũt ilo juon wãween em̦m̦anl̦o̦k ñe jebar iioone wãween eo. Ñe jenaaj ãindein, Jeova enaaj letok ñan kõj jetõb kwõjarjar eo an bwe jen maroñ irooj ioon eñjake ko ad im kwal̦o̦k ineem̦m̦an.

7. Ñe jej kiili jet eoon ko ilo Baibõl̦, ewi wãween an men in maroñ jipañ kõj ñe jej jelm̦aiki wãween ko reppen? (Jabõn Kõnnaan 15:​1, 18)

⁷ Ewõr eoon ko ilo Baibõl̦ me remaroñ jipañ kõj ñan kõjparok men ko jej ba ñe jej jelm̦aiki wãween ko reppen. Jetõb kwõjarjar eo an Anij emaroñ jipañ kõj ñan keememeji eoon kein. (Jon 14:26) Ñan waanjoñak, naanin kakapilõk ko jej riiti ilo bokin Jabõn Kõnnaan remaroñ  jipañ kõj ñan kwal̦o̦k ineem̦m̦an. (Riit Jabõn Kõnnaan 15:​1, 18.) Bok in ej bar kwal̦o̦k tokjãn ko jemaroñ bũki ñe jej ineem̦m̦an wõt ilo wãween ko reppen me remaroñ kõm̦m̦an ad inepata.—JK. 10:19; 17:27; 21:23; 25:15.

8. Etke jej aikuj l̦õmn̦ak kõn ta eo emaroñ kar kõm̦akũt juon armej ñan kajitũkin kõj kõn tõmak eo ad?

⁸ Lol̦o̦kjen̦ emaroñ bareinwõt jipañ kõj. (JK. 19:11) Juon eo elol̦o̦kjen̦ ejel̦ã irooj ioon eñjake ko an make ñe ro jet rej kajitũkin e kõn tõmak eo an. Elõñ iien ñe armej ro rej kwal̦o̦k kajjitõk ko aer, rejjab lukkuun kwal̦o̦k un eo unin aer kajjitõk ippãd kajjitõk kein. Kõn men in, m̦okta jãn ad uwaak, enaaj juon men em̦m̦an ñe jenaaj kile bwe jejjab maroñ jel̦ã ta eo ear kõm̦akũt armej eo ñan bõkm̦aantak kajjitõk eo an.—JK. 16:​23, UBS.

9. Ewi wãween an kar Gideon kwal̦o̦k lol̦o̦kjen̦ im ineem̦m̦an ke ear kõnono ippãn em̦m̦aan ro jãn bwijjin Ipreim? 

⁹ L̦õmn̦ak kõn wãween an kar Gideon kõnono ke ear uwaake em̦m̦aan ro jãn bwijjin Ipreim. Rein rar illu ke rar kajjitõk ippãn Gideon kõn etke ear jab kũrl̦o̦k er jãn jinoin bwe ren kobal̦o̦k ippãn im tarin̦aeik ri-kõjdat ro an ri-Israel ro. Ijoke, kar ta lukkuun un eo unin aer illu? Jekdo̦o̦n ta un eo, ak Gideon ear kwal̦o̦k lol̦o̦kjen̦. Ear kajjioñ mel̦el̦e unin aer lukkuun illu im ear uwaak ilo juon wãween eineem̦m̦an. Ta eo  ear wal̦o̦k itok jãn an ãindein? Ear “jakol̦o̦k aer illu.”—Eka. 8:​1-3.

10. Ta eo enaaj jipañ kõj ñan jel̦ã wãween ad maroñ uwaake ro rej kajitũkin kõj kõn tõmak eo ad? (1 Piter 3:15)

¹⁰ Bõlen juon eo jej jerbal ak jikuul̦ ippãn ej kajjitõk ippãd kõn etke jej mour ekkar ñan kien ko an Anij ilo Baibõl̦. Jenaaj kate kõj joñan wõt ad maroñ ñan kõmel̦el̦e etke jej tõmak bwe wãween mour eo ilo Baibõl̦ ej wãween eo em̦m̦antata. Bõtab ilo ejja iien eo wõt, jenaaj kwal̦o̦k ad kautiej l̦õmn̦ak im eñjake ko an armej eo. (Riit 1 Piter 3:15.) Innem ijello̦kun ad l̦õmn̦ak bwe armej eo ej kajjioñ akwããl ippãd, jen watõk kajjitõk eo an ãinwõt juon wãween jemaroñ katak kõn ta ko raorõk ippãn. Jekdo̦o̦n ta un eo unin an juon armej kajitũkin kõj, enaaj juon men elukkuun em̦m̦an ñe jej uwaake er ilo juon wãween ejouj im eineem̦m̦an. Uwaak eo ad emaroñ kõm̦akũt e ñan bar etale etke ej bõk l̦õmn̦ak eo an. Meñe armej eo ejjab jouj ak ej kõnono ilo juon wãween ekajjirere, jekõn̦aan aolep iien uwaak ilo jouj.—Rom 12:17.

11-12. (1) Ta ko jemaroñ l̦õmn̦ak kaki m̦okta jãn ad uwaake juon eo ej kwal̦o̦k juon kajjitõk epen? (Bar lale pija eo.) (2) Kwal̦o̦k juon waanjoñak kõn wãween an kajjitõk eo an juon armej maroñ kõpel̦l̦o̦k juon ial̦ ñan ad bwebwenato ippãer.

¹¹ Ñan waanjoñak, el̦aññe juon eo jej jerbal ippãn ej kajjitõk etke jejjab birthday, l̦õmn̦ak kõn kajjitõk kein: Ej ke kajjitõk kõnke ej l̦õmn̦ak bwe jejjab maroñ limo? Ak ej ke l̦õmn̦ak bwe ad jab birthday emaroñ ko̦kkure an aolep ri-jerbal ro m̦õn̦õn̦õ im jerbal ippãn doon? Jemaroñ m̦okta nõbar armej eo kõn an kea kõn ri-jerbal ro m̦õttan im kaalikkar ñane bwe kõj bareinwõt jekõn̦aan bwe jikin jerbal eo en juon jikin elem̦õn̦õn̦õ im em̦m̦an ñan jerbal ie. Men in emaroñ kõpel̦l̦o̦k juon ial̦ ñan ad maroñ bwebwenato ippãn kõn ta eo Baibõl̦ ej ba kõn iien birthday ko.

¹² Jemaroñ kõm̦m̦ane juon men ej ãinl̦o̦kwõt men in ñe juon armej ej bõkm̦aantak kajjitõk ko jet me reppen. Juon eo jej jikuul̦ ippãn emaroñ ba bwe Ri-Kõnnaan ro an Jeova rej aikuj ukot wãween aer watõk an em̦m̦aan ñan em̦m̦aan ak kõrã ñan kõrã pãlele ippãn doon. Ijoke, emaroñ ke ba men in kõnke ejjab lukkuun mel̦el̦e kõn tõmak eo an Ri-Kõnnaan ro an Jeova kõn men in? Ak ej ke ba men in kõnke ewõr juon m̦õttan ak nukũn me ej mour ilo wãween in? Ej ke l̦õmn̦ak bwe jej dike armej rot rein? Jemaroñ naaj aikuj kaalikkar ñane bwe jej kea kõn aolep armej im bwe jej kautiej maroñ eo an kajjojo armej ñan make kããlõt ta eo en kõm̦m̦ane kõn mour eo an. b (1 Pit. 2:17) Bõlen jenaaj maroñ kwal̦o̦k ñane ta eo Baibõl̦ ej katakin im wãween an naanin kakapilõk ko ie maroñ jipañ kõj ñan mour ilo juon wãween em̦m̦anl̦o̦k im elem̦õn̦õn̦õ l̦o̦k.

13. Ewi wãween kwõmaroñ jipañ juon eo ej kajjirere kõn ad tõmak ilo Anij?

¹³ Ñe jej iioon juon armej me ej kwal̦o̦k an lukkuun jab errã ippãd, jen jab m̦õkaj im l̦õmn̦ak bwe jejel̦ã ta eo ej tõmake. (Tai. 3:2) Ñan waanjoñak, ta el̦aññe juon eo kwõj jikuul̦ ippãn ej ba bwe ej juon menin bwebwe ñan tõmak ilo Anij? Kwõnaaj ke kajju bõk l̦õmn̦ak eo bwe el̦ap an tõmak ilo evolution, ak katak eo bwe aolep men rar jide im wal̦o̦k, im bwe elukkuun jel̦ã kõn katak in? Bõlen armej in ej baj ãliji wõt men ko ear rõn jãn ro jet. Ijello̦kun am̦ kajjioñ kwal̦o̦k bwe ebõd katak in evolution, kwõmaroñ kwal̦o̦k ñane juon men emaroñ kõl̦mãnl̦o̦kjen̦ kake. Kwõmaroñ jilkinl̦o̦k ñane jet kõmel̦el̦e ko ilo jw.org kõn menin kõm̦anm̦an ko. Im bõlen tokãlik, emaroñ nãj kõn̦aan bwebwenato ippam̦ kõn juon katak ak pijain alwõj me ear loe ilo weepjait in ad. Aet, ñe jej kwal̦o̦k kautiej im jouj ilo ad kõnono ñane, men in emaroñ jipañe ñan kõn̦aan kal̦apl̦o̦k an jel̦ã kõn ta eo Baibõl̦ ej katakin.

14. Ewi wãween an kar Niall kõjerbal weepjait eo ad ñan jipañ juon classmate kile bwe ejjab m̦ool men ko jet armej rej ba kõn Ri-Kõnnaan ro an Jeova?

 ¹⁴ Juon jo̦dikdik etan Niall ear kõjerbal weepjait eo ad ñan kwal̦o̦k bwe ejjab m̦ool men ko jet armej rej ba kõn Ri-Kõnnaan ro an Jeova. Ej ba, “Ekkã an kar juon classmate ba ñan ña bwe ijjab tõmak ilo science kõnke ij tõmake juon bokin ino̦ñ bajjek ijello̦kun aõ tõmak men ko rem̦ool.” Classmate in an ear jab kõtl̦o̦k an Niall kõmel̦el̦eiki kõn tõmak eo an, kõn men in Niall ear ba ñane bwe en etal ñan jw.org im lale ijo ej ba “Science and the Bible.” Tokãlik, Niall ear kile bwe classmate eo an emaroñ kar riiti kõmel̦el̦e ko ilo weepjait eo ad im ear maroñ kõnono ñane kõn wãween an kar mour jino ejaak im wal̦o̦k. Kwõmaroñ bar lo tõprak ilo wãween in.

15. Ewi wãween an ro jemãn im jinen ajri ro maroñ jipañ ro nejier ñan uwaak ilo jouj im ineem̦m̦an ñe ri-jikuul̦ ro jet rej kajitũkin er kõn tõmak eo aer?

¹⁵ Ro jemãn im jinen ajri ro remaroñ lo tõprak ilo aer katakin ro nejier kõn wãween aer maroñ uwaak ilo jouj im ineem̦m̦an ñe ro jet rej kajitũkin er kõn tõmak eo aer. (Jem. 3:13) Jet jemãn im jinen rej kõmmãlmel ilo iien kabuñ an baam̦le. Rej etale jet iaan men ko ro jet remaroñ ba ilo jikin jikuul̦, kõnono kaki innem kwal̦o̦k wãween aer maroñ uwaake er, im rej katakin ro nejier wãween aer maroñ kõnono ilo juon wãween ealikkar im eineem̦m̦an.—Lale bo̦o̦k eo etan “ Iien Kõmmãlmel ko Remaroñ Jipañ Baam̦le eo Am̦.”

16-17. Ewi wãween an iien kõmmãlmel ko maroñ jipañ jo̦dikdik ro?

¹⁶ Ñe jej kõmmãlmel, men in emaroñ jipañ kõj ñan kõmel̦el̦eik ro jet kõn tõmak eo ad im ñan kam̦ool ñan kõj make pedpedin men ko jej tõmaki. Ilo katak eo elõñ m̦õttan etan “Young People Ask” ilo jw.org, ewõr kein jipañ ko, ak worksheet ko, me jo̦dikdik ro remaroñ kõjerbali. Kar kõm̦m̦ani worksheet kein ñan jipañ er  ñan kõkajoore tõmak eo aer im ñan kõpooj uwaak ko aer ilo naan ko aer make. Ñe jenaaj etale katak kein ãinwõt juon baam̦le, kõj aolep jemaroñ katak wãween ad maroñ jojomare tõmak eo ad ilo juon wãween ealikkar im eineem̦m̦an. 

¹⁷ Juon jo̦dikdik etan Matthew ej kõmel̦el̦e kõn wãween an kar bõk tokjãn jãn an baam̦le eo an kõmmãlmel ippãn doon. Ilo iien kabuñ an baam̦le, Matthew ekoba jemãn im jinen rar research kõn men ko ri-kaki eo im ro ej jikuul̦ ippãn remaroñ kõnono kaki ilo kilaaj. Ej ba: “Jej l̦õmn̦ak kõn kain kajjitõk rot ko remaroñ bõkm̦aantak, im jej kõmmãlmel kõn wãween ad maroñ uwaak er ilo ad kõjerbal men ko kõmjeel ar research kaki. El̦ak alikkar ilo l̦õmn̦ak e aõ pedpedin tõmak e aõ, ij eñjake aõ peran im epidodo aõ kwal̦o̦k ineem̦m̦an ñe ro jet rej kajitũkin eõ.”

18. Ta eo jej katak jãn Kolosse 4:6?

¹⁸ Em̦ool bwe jekdo̦o̦n ñe jej kõmel̦el̦eik tõmak eo ad ilo juon wãween ealikkar im ewõr pedpedin, ak ejjab aolep armej renaaj kõn̦aan errã ippãd im men ko jej ba. Bõtab ad kõnono ilo jouj im ineem̦m̦an emaroñ jipañ. (Riit Kolosse 4:6.) Jemaroñ keidi ad kõnono kõn tõmak eo ad ñan ad jol̦o̦k juon ball ñan juon armej. Jemaroñ kakõm̦anm̦an wãween ad jol̦o̦k ball eo ak jemaroñ lukkuun kadkadl̦o̦k ñane. Ñe jej kakõm̦anm̦an wãween ad jol̦o̦k ball eo ñan er, innem enaaj pidodo an armej eo bo̦uri im enaaj kõn̦aan iukkure wõt ippãd. Ejja ãindeinl̦o̦k wõt, el̦aññe jej kõnono ñan ro jet ilo jouj im ineem̦m̦an, innem remaroñ naaj kõn̦aan roñjake kõj im wõnm̦aanl̦o̦k wõt im bwebwenato ippãd. Em̦ool bwe el̦aññe armej eo ekõn̦aan akwããl ippãd ak ej kajjirere kake kõj, innem jejjab aikuj wõnm̦aanl̦o̦k wõt im kõnono ippãer. (JK. 26:4) Bõtab enañin aolep armej rejjab ãindein. Ilo m̦ool, elõñ remaroñ kõn̦aan roñjake.

19. Ta eo ej aikuj kõm̦akũt kõj ñan kwal̦o̦k ineem̦m̦an ñe jej jojomare tõmak eo ad?

¹⁹ Alikkar bwe el̦ap tokjãn ko jenaaj bũki ñe jenaaj katak ñan kwal̦o̦k ineem̦m̦an. Jar ñan Jeova bwe en lewaj kajoor eo kwõj aikuji ñan dãpij wõt am̦ ineem̦m̦an ñe ro jet rej kajjirere kake eok ak kwal̦o̦k waj kajjitõk ko reppen. Meñe emaroñ oktak l̦õmn̦ak ko ad jãn ro jet, ak keememej bwe am̦ ineem̦m̦an wõt emaroñ bõbraik an wal̦o̦k akwããl ko. Im am̦ uwaak ilo jouj im ineem̦m̦an emaroñ kõm̦akũt jet iaan ro rej roñjake kõj ñan ukot wãween aer watõk kõj im katak ko rem̦ool ilo Baibõl̦. Kwõn “pojak iien otemjej ñan jojomare” tõmak eo am̦, im kwõn “kõm̦m̦ane men in ilo ineem̦m̦an im ilo [am̦] lukkuun kwal̦o̦k kautiej.” (1 Pit. 3:15) Aet, kwõn kate eok bwe ineem̦m̦an en juon iaan kadkad ko kadkadim̦!